Dietsche Warande. Nieuwe reeks 2. Jaargang 10

[p. 329]

De Kluizenaars van het Sinte Anna's en Sint Antonius' dal onder Munsterbilsen (Limburg).
Medegedeeld door J.-F Kieckens, S.J.

Sedert eenige jaren ziet men niet zelden in onze tijdschriften aantrekkelijke studiën voorkomen nopens sommige bijna ongekende kluizen en kluizenaars, onderwerp waarop de aandacht der geleerden zich meer en meer schijnt te willen vestigen. De kluis van Munsterbilsen wier wisselvalligheden wij doen kennen, schijnt tot hier aan de opzoekers ontsnapt te hebben, zelfs aan heer Jos. Habets die over de kluizen en de kluizenaars van Limburg, in 1870 eene merkwaardige studie uitgaf.⁽¹⁾

Een handschrift der boekerij der Bollandisten: Registrum Carmeli Munsterbilsensis, houdt de bijzonderheden in op welke wij dit ons schrijven steunen. Verzameld door Jan Holtmans, pastoor van Munster-

(1) Cfr. Kluizen en kluizenaars in Limburg, bl. 351-362 van bd. VII: Publications de la Société Historique et Archéologique dans le duché de Limbourg. (Ruremonde.)

[p. 330]

bilsen in het midden der XVII^e eeuw, werden zij in dit boek door een O.L.V. broeder overgeschreven.

I.
Willem Pluymers stichter der Kluis.

Een inwoner van Zonhoven, dorp der provincie Limburg, was de stichter en tevens de eerste kluizenaar van het Sinte Anna's en Sint Antonius' dal, nabij Munsterbilsen. Zijn naam was Willem Pluymers. Ziehier de omstandigheden die hem, rond de jaren 1647, bewogen den wereld vaarwel te zeggen om het eenzaam en godvruchtig leven te omhelzen.

Drie maal getrouwd, had zich Pluymers, slag op slag, zijne gemalin door den dood zien ontrukken. Deze droevige teleurstellingen overtuigden hem zoo diep van de ijdelheid der aardsche zaken, dat hij vaststelde zich voortaan alleen met de zaligheid zijner ziel te bekommeren.

Willem Pluymers verkoos dus een stukje lands waarvan het afsterven zijner tweede vrouw, Elisabeth Lunskens genaamd, hem lijftochtenaar gelaten had. Dit goed was gelegen in een klein dal, langs den gemeenteweg die van Munsterbilsen door de weiden loopt dan aan 't klooster der Kanonikerssen van dien naam toebehoorende⁽¹⁾. In de nabijheid spoelde een waterloop, de Wilderbeek geheeten, wiens boorden, links en rechts, door boschjes belom-

(1) Het kapittel der edele Kanonikerssen van Munsterbilsen heeft zijn schrijver gehad in Wolters, die naamloos zijn werk deed verschijnen te Gent in 1849. Zoo 't schijnt, werd dit gesticht begonnen in 650, door Sinte Landrada, die te Bilsen in eenzaamheid woonde en er rond 700 stierf.

[p. 331]

merd waren. Deze hoorden toe aan het autaar van Sint Niklaas, in de dorpskerk aan Sint Amor toegewijd.⁽¹⁾

Willem Pluymers maakte zich eene hut van grasklompen op, zoo klein dat hij er zich nauwelijks kon in verschuilen. Een naakte steen diende hem tot hoofdkussen op eene laag drooge biezen. Pluymers' hut stond tegen eenen ouden eik door de jaren uitgehold, en deze holte diende hem tot broodkas. Daar leefde hij zestien of zeventien jaren, onder het hairen kleed der kluizenaars, gansch aan de oefeningen van het beschouwend leven overgegeven. Niettegenstaande al wat hij er uitstond van weder en van wind, en bijzonder van de koude, verbleef hij er met zoo groot genoegen dat hij getuigde niet elders in vrede te kunnen leven als op den boord der Wilderbeek. Zijn eenigste wensch was geweest nabij zijne verblijfplaats eene kapel te kunnen optrekken ter eere van Sinte Anna, om in hare schaduw eens godvruchtiglijk tot God weder te keeren.

Tegenkantingen en beproevingen in overvloed verhinderden langen tijd deze onderneming; eindelijk nochtans gelukte hij er in aalmoesen genoeg te verzamelen, en zoo was het dat hij eene kapel in steen kon opbouwen. Daarna ontving de kluizenaar oorlof van elk jaar eenen kloosterling te ontbie-

(1) Sint Amor, in 't latijn Sanctus Amor, was, zegt men, oorspronkelijk uit Aquitaniën. Hij was diaken en volbracht vele apostolische werken in de Limburgsche Kempen. Na eenigen tijd als beschouwer geleefd te hebben, bij het graf van Sint Servaas, kwam hij zich als kluizenaar te Bilsen vestigen. Hij stierf er, en werd als patroon des kloosters vereerd. Zijn feest viel op 4 october.

[p. 332]

den om op 26 Juli, feestdag van Sinte Anna, den kerkdienst te oefenen. Een sermoon eindigde de plechtigheid, en van jaar tot jaar vermeerderde aldaar de toeloop der geloovigen.

Rond het jaar 1664, werd de kluizenaar Pluymers door eene erge ziekte aangetast, en hij was genoodzaakt zich naar het dorp Alken te begeven om er bij zijne zuster Maria zijne gekrenkte gezondheid trachten te herstellen. Het was daar dat, alles niettegenstaande, zijne gezondheidsgesteltenis zoodanig verergerde dat hij eenige weken nadien droefelijk bezweek.

II.
De gebroeders Kluizenaars Frans en Dominicus Willems.

Korts na het afsterven van Willem Pluymers kwamen naar de kluis van Munsterbilsen twee gebroeders, Frans en Dominicus Willems, die het habijt der kluizenaars twee jaar te voren ontvangen hadden uit de handen van zijne hoogweerdigheid Frans Vilain van Gent, bisschop van Doornijk. Zij poogden er in te gelukken de plaats van den afgestorvene te bekomen, maar dit scheen moeielijk, vermits de ledematen der familie Pluymers reeds voor hun aandeel de kluis en de kapel des stichters teruggeischt hadden. Vernemende dat er gevaar was, door het verkoopen, dit heiligdom in wereldsche handen te zien vallen, kocht Mevrouw Isabella Henrica, geboren Gravinne van Aspremont Lynden en Recheim, die dan abdisse van Munsterbilsen was, gansch den eigendom aan, en den 24 November

[p. 333]

1664 stond zij hem, onder zekere voorwaarden aan de gebroeders Willems af.⁽¹⁾

Jan Holtmans, de toenmalige pastoor des dorps, aan wien wij al deze bijzonderheden schuldig zijn, werd door de abdisse gelast het noodige te doen bij Jan Ernest, baron van Surlet, vicaris-generaal van Luik, om den regel der kluizenaars te doen goedkeuren. De prelaat, Maximiliaan Hendrik, hertog van Beijeren, stemde er gewilliglijk in toe, den 22 September 1668.

Deze twee kluizenaars deden hun beste om den eeredienst van Sinte Anna te bevorderen en zij bekwamen ten dien einde eenige aflaten tot troost der pelgrims die er in groot getal jaarlijks in Juli toestroomden.

Weldra ook, eenige godvruchtige christenen, door het stichtend leven der gebroeders Willems aangelokt, verzochten van in hunne eenzaamheid aandeel te genieten.

De eerste die aangenomen werd was broeder Bonaventura Hendrin, van Maastricht; de tweede Abraham de Cloot, een Gentenaar. Daarna kwam er een Dendermondenaar bij, Jan Baptist Vanden Haute, die den naam droeg van Broeder Daniel. Abraham en Daniel klommen later tot het priesterdom op, waardigheid die hun toegestaan werd, titulo patrimonii, door den wijbisschop van Luik.

(1) Abdisse in 1650 en 1665. Zij was dochter van graaf Ernest, die, in 1609 trouwde met Anna Antonia de Gouffier. Hare zuster Maria-Carola, († 1672) was Kanonikersse te Munsterbilsen. (Cfr. Notice historique sur l'ancien comté impérial de Reckheim (par Wolters.) Gand 1848.

[p. 334]

III.
De Kluis wordt in een O.L.V. Broedersklooster veranderd.

Allengs groeide en bloeide Pluymers stichting en deed meer en meer goed aan de christene zielen. Ook, verscheidene kloosterlingen van bedelende Orders verlangden sedert lang er zich te mogen bijsluiten om de eenzaamheid der Wilderbeek langzamerhand in een regulier klooster te kunnen herscheppen; maar de abdisse van Munsterbilsen wederstond langen tijd aan die aanvragen. Broeder Petrus Thomas van den H. Cyrillus, Onze Lieve Vrouw broeder der vlaamsche provincie, gelukte er eindelijk in zijne begeerte te doen aanvaarden. Daar hij zich getrokken gevoelde tot het eenzaam leven, was hij uit godsvrucht eenigen tijd in de Sinte Anna's kluis komen overbrengen.

Zoo gebeurde het dat, den 11 November 1672, de abdisse van Munsterbilsen aan de Karmelieten de kluis afstond. De iever die in de XVII^e eeuw de vlaamsche O.L.V. Broeders bezielde, hunne befaamde deugden en geleerdheid, deden aan hunne weldoenster de hoop koesteren aldaar door hun prediken, werken en bidden het evangelische zaad te zien vermenigvuldigen tot groot geluk van Munsterbilsen en omstreken. Zulks was ook de hoop en wensch der kluizenaars van Sinte Anna's dal, en zij voegden zich met vreugde aan de kloosterlingen bij. Zij waren alsdan drie in getal, te weten: Jan Baptist Vanden Haute, priester, en de Broeders Dominicus Cyrenan en Bonaventura Hendrin. Deze laatste zou aanvaard worden als lid van de Derde

[p. 335]

Orde, na den gewonen proeftijd van den regel. De twee eersten moesten naar het Proefhuis van Mechelen, om in hunne nieuwe plichten onderricht te worden. Deze schikking werd aanvaard, den 13 April 1673, door Maximiliaan Hendrik, aartsbisschop van Keulen, Prins-Bisschop van Luik, en door hem bevestigd den 15 Mei navolgende.⁽¹⁾ Het is klaarblijkend dat deze Prelaat met geene goede oogen in zijn bisdom de tegenwoordigheid zag van kluizenaars, vermits dat hij, in zijn brief tot zijnen vicaris-generaal schreef, en in zijne toestemming aan de Karmelieten herhaalde: ‘Beter is het immers voor het gemeen welzijn dat er daar vijf priesters zijn die het omliggende in het geestelijk kunnen behulpzaam zijn, dan vijf ledige kluizenaars.’

Ziehier eenige der voorwaarden die de Prins-Bisschop van Luik aan de O.L.V. Broeders oplegde. Dezen moesten hunnen dienst bewijzen aan de pastoors van het distrikt, met biecht te hooren, de kinderen in de christelijke leer te onderwijzen, en met te prediken. In tijd van pestige ziektens, waren zij verplicht de H. Sacramenten den zieken toe te dienen. Daarenboven, onder geene voorwaarde mocht hun getal boven de vijf kloosterlingen klimmen.

Van haren kant gaf de abdisse van Munsterbilsen hare toestemming: wij geven hier beneden

(1) Het bestaan van het O.L.V. broedersklooster van Munsterbilsen, zoowel als de voormalige kluis die er de oorsprong van was, is onbekend gebleven aan de schrijvers. Noch Pater Van der Moere, S.J. in zijne Acta sanctae Teresiae à Jesu, noch Mgr. Claessens in zijn artikel: L'ordre du Carmel en Belgique (Précis historiques 1882. p. 617-631) maken er gewag van, en nochtans sommen zij andere kluizen van de O.L.V. Broeders op, zooals Ter Muylen (Liedekerken), Marlagne (Namen), Netten (Waver), enz.

[p. 336]

een afschrift van den oorspronkelijken tekst van dit verlof⁽¹⁾.

Wat de voorwaarden aangaat, Isabella Henrica stelde het volgende vast:

1^o	De Karmelieten, het fransch en het dietsch machtig, moesten de biecht hooren van het personeel des kloosters in de Collegiale kerk van Sint Amor, des zondaags en op de feestdagen, van 6 ure 's morgens tot de Mettenen.
2^o	Zij moesten in de drie jaarlijksche processiën van O.H. Hemelvaart, van de H. Drievuldigheid en van het H. Sacrament deelnemen, en hunnen rang bekleeden tusschen het kruis of vaandel van de Collegiale kerk en de geestelijkheid.

(1) ‘Nous soussignée Isabelle-Henriette Princesse Abbesse séculière du noble et illustre collège de Munster-Bellize, née Contesse de Rechem, Dame de Welen, Haccourt, Hallebaye, Spa, Berg, etc.
‘A tous ceux auxquels il appartient déclarons que pour la plus grande gloire de Dieu, l'augmentation de la foy catholique dans nos terres de Munster-Bellize à nous appartenantes, et es villages et lieux circonvoisins, pour l'utilité et salut des ames, et plus grand fruict du peuple, avons non seulement consenti, et consentons, mais encor souhaittons que dans nostre hermitage nommé le Val S^te Anne et S^t Anthoine basty sur nostre fond et de nostre acquisition à nos fraix près dudit Munster-Bellize, le R^nd Provincial des PP. Carmes réformés de la Province de Flandre puisse establir une petitte résidance de saditte Province pour y pouvoir placer de ses Religieux cincque Prestres au lieu de cincque Hermites, ausquels avions accordé cy devant la demeure. A quel effect, en tant qu'il est en nous, nous avons donné et donnons audit Provincial et à saditte Province ledit heremitage et chapelle, pour la posséder en propre, et à tiltre de son Ordre, parmy les conditions observées qui sont convenues entre Nous; priant très humblement saditte Altesse d'avoir la bonté de luy accorder les facultés ordinaires et à ce nécessaires. En foy de quoy avons signé la présente de nostre signe manuelle et y fait apposer nostre seel. Donné à Liège dans nostre Résidence d'an présent, soub la paroisse de S^t Remy le 27^e Mars mil six cens septante trois. Estoit signé: Isabelle Henrietta née Contesse de Rechem.
Locus † sigilli.’

[p. 337]

3^o	Zij zouden noch beneficiën noch prebenden bezitten in geene der kerken van Munsterbilsen.
4^o	Zij mochten geenen kerkdienst doen gedurende de parochiale Mis, zonder bijzonderen oorlof.
5^o	Zij mochten niet meer dan drie bunders lands bezitten onder het rechtsgebied van Munsterbilsen, en zij moesten er den last van dragen.

Eindelijk, 6^o zij zouden eene school bestieren, indien het mogelijk ware er eene op te richten; maar daarvoor zouden zij betaald worden.

Lange jaren verliepen nog voor dat dit laatste kon verwezenlijkt worden. Slechts in 1712 begon eene latijnsche school die met vele moeielijkheden tot in 1778 voortduurde. Twee karmelieten verdeelden er zich de onderrichting der dungezaaide jeugd, van de grammatica af tot de rhetorica.

Een ander handschrift uit dezelfde boekerij der Bollandisten: Acta Provincioe et definitorii carmelitarum, (foliant), laat ons toe eenige bijzonderheden hier bij te voegen nopens den staat der kluis onder de beheersching der O.L.V. Broeders.

Den 16 Mei 1672, hadden de definitors de Broeders Petrus van den H. Cyrillus en Fidelis a Christo benoemd om zich in gereedheid te houden tot het overnemen der Sint Anna's kluis, zoodra alles beslist zou zijn geworden tusschen de Abdisse van Munsterbilsen en de drie nog overgeblevene kluizenaars. Deze ontvingen het habijt in 1673. Vermits men zich thans in oorlogstijd bevond, richtte men de woning in om vijf kloosterlingen te verschuilen en men dacht alleen aan het vergrooten van den omliggenden hof.

Van den beginne was de kas der Provincie genoodzaakt hulpmiddelen aan de Sinte Anna's kluis

[p. 338]

te verschaffen; zoo, onder anderen, kocht men in 1676 een half dagwand lands om den hof te vermeerderen. Dank aan andere geldmiddelen begon men in 1679 eenen steenoven te vervaardigen tot het opbouwen van een nieuw huis. Nochtans, ten gevolge van het bezoek des Provinciaaloversten der O.L.V. Broeders, staakte men dit werk en men sprak van de kluis op een gezonder oord te verplaatsen.

In 1682 wendden zich de Karmelieten tot het magistraat van Bilsen om oorlof te verkrijgen van hun klooster binnen het dorp, hetzij binnen of nabij de muren te stichten. Maar niettegenstaande de toestemming daarvoor verkregen, werd er niets aangevangen. De kluis van Munsterbilsen bleef voortsukkelen, ontbloot van aalmoesen en misgelden, en meer dan eens dacht men er aan door het verkoopen er een einde aan te maken.

De laatste jaren der XVII^e eeuw waren een weinig gunstiger voor het bestaan, maar het was van geenen langen duur. Al de ondernomen werken voor het voleindigen van klooster en kerk werden wederom gestaakt, en de schulden groeiden op bedreigende wijze, ja, zoodanig dat op het einde de kluis in de diepste ellende gedompeld lag. Het provinciaal bestuur was niet in staat dit ongeluk krachtig af te keeren. Eindelijk in 1778 besliste het definitorium of beraad der O.L.V. Broeders, gehouden te Antwerpen den 14 Mei, het afschaffen der Sinte Anna's kluis, 't geen verwezenlijkt werd het volgende jaar, tot groote ontlasting van de oversten der Vlaamsche Provincie. Zoo verdwenen de kluizenaars van Munsterbilsen.