Dietsche Warande. Nieuwe reeks 2. Jaargang 9

[p. 513]

Schilderkunst.
De Muurschilderingen der ‘Leugemeete’
Hare ontdekking in 1846. - Hare echtheid
door J.Th. de Raadt.

Dit is het onderwerp eener verhandeling, onlangs, in de vergadering van 6 Juli van het Oudheidkundig Genootschap te Brussel, gehouden, door den Heer J. van Malderghem, adjunct-archivaris der stad Brussel.

De schrijver erkent dat hij een netelig onderwerp aanroert.

De echtheid in verdenking te brengen van een kunstwerk, dat sedert vijftig jaren beschouwd wordt zes eeuwen oud te zijn, dat kunstenaars en oudheidkundigen voor een der kostbaarste documenten aanzien voor de studie van het ontstaan der historische schilderkunst, der wapens, van de krijgskunst, van de samenstelling der gemeentelijke militie in de middeneeuwen, en dat de stad Gent beschouwt als het meest levende beeld van haar glorierijk verleden, - de echtheid van zulk een kunstwerk in verdenking te brengen, schijnt, op het eerste gezicht, overmoedigheid.

Deze vermaarde muurschilderingen, die in 1846 door den Heer Felix De Vigne ontdekt werden, in eene oude kapel, later als bergplaats eener brouwerij gebruikt, bestaan niet meer.

[p. 514]

Gelukkig heeft men, voordat de vochtigheid haar werk had voltooid, doortrekken genomen, die in het gemeentelijk museum te Gent bewaard worden. De Heer De Vigne zelf heeft eenige van die schilderijen afgebeeld in zijne Recherches historiques sur les costumes civils et militaires des gildes et des corporations de métiers.

In het eerst bleef de ontdekking bijna onopgemerkt.

En toch bewees in dien tijd geene stad, meer dan Gent, eer aan het werk der vaderen.

Ter nauwernood gaf de Messager des sciences historiques een verslag van eenige regels, met veel terughouding van het boek van De Vigne.

De oorzaak van die koelheid was, dat er zich stemmen hadden doen hooren, om dien kunstenaar - klaarblijkelijk ten onrechte - te beschuldigen, dat hij zelf de muurschilderingen had vervaardigd, zooals hij ons in zijne Recherches mededeelt, en dit is ook de reden die hem aanleiding gaf, om bij zijne beschrijving een getuigschrift te voegen, door verscheidene zijner medeburgers geteekend, ter bevestiging, niet van de echtheid, - zooals men onlangs heeft beweerd - maar van het bestaan der muurschilderingen.

Een der onderteekenaren volgde De Vigne op den voet en verkondigde in hyperbolische taal, dat die theoriën van personen, - die hij voor kruisvaarders aanzag, gekleed in een soort van schotsche rokken, ‘voor welke Artevelde, destijds in de kracht van het leven, misschien geknield had’ - het tijdvak van de historische schilderkunst openden.

Na hem wijdden talrijke andere schrijvers aan het onderwerp meer en meer overdrevene opstellen.

[p. 515]

Wij noemen: Edm. De Busscher, J. Huijtens, J. Quicherat, in zijne Histoire du costume en France, Delpech, in zijn Tactique militaire au XIII^e(!) siècle, enz. enz.

De Heer A.J. Wauters, in La Peinture flamande, deed de vermaardheid der muurschilderingen het toppunt bereiken, en, een los geopperde gissing van De Vigne tot een leerstuk verheffende, maakte hij van de Leugemeete een ‘vergaderplaats der ambachtsvereenigingen’ van Gent, welke bewering de echtheid der schilderingen meer waarschijnlijk moest maken. Hij voegde er nog bij, dat juist op het oogenblik, toen de kunstenaar de herinnering aan de Gentsche vereenigingen op de muren der kapel vereeuwigde, zij hun hoogste gezag bevochten hadden in de Goudensporenslag (1302)(!).

In werkelijkheid was die bidplaats een bijgebouw van een in 1315 gesticht gasthuis voor het onderhoud van eenige oude vrouwen.

Nu had De Vigne, de moeilijkheid begrijpende om het bestaan der muurschilderingen op die plaats te verklaren, de gissing geuit, dat zij vroeger aan eene of andere ambachtsvereeniging had moeten toebehooren, en in strijd met de door Diericx, in zijne Mémoires sur la ville de Gand, uitgegevene documenten betreffende die stichting, heeft een Gentsch schrijver, in een onlangs verschenen artikel, gedienstig bevestigd, dat het werkelijk zoo was, en dat die ambachtsvereeniging die der Wevers(!) was.

In afwachting van het wonder, dat het bewijs van deze bewering geleverd wordt, vermelden wij dat het gasthuis van de HH. Johannes en Paulus aan de oorspronkelijke bestemming is blijven beantwoorden tot 1844, toen het met andere kleine gestichten van dien aard, met de Bijloke vereenigd werd.

[p. 516]

Hoe nu de reden van bestaan te verklaren van dergelijke profane onderwerpen, van kolossale afmetingen, in de kapel van een gasthuis?

Te Gent, even als elders, hebben de schilderwerken die in de gebouwen van den eeredienst, en zelfs in die van de ambachtsvereenigingen, ontdekt zijn, altijd een godsdienstig karakter, en - een belangrijk punt, maar dat men altijd gezorgd heeft in het duister te laten - onder de muurschilderingen van de Leugemeete zelf heeft men sporen ontdekt van prachtige liturgische schilderijen, met naam een prachtigen Christus kop. Zou men zoover mogen gaan van te beweren, dat deze moedwillig zijn ontwijd, door er de bekende voorstellingen overheen te schilderen?

Om zijne conjectuur betreffende het bestaan der kapel voor 1315, d.i. het jaar van de stichting van het gasthuis aannemelijk te maken, voert De Vigne aan, dat in de oudheidkundige détails der werken, waarover wij handelen, alles samenloopt om hunne hooge oudheid te bevestigen, en dat in het bijzonder de langwerpige vorm der banieren daarvan een zeker kenmerk is.

En toch treft men zeer dikwijls de banieren in dien vorm aan in de XIV^e, de XV^e en zelfs in de XVI^e eeuw!

Doch er is nog wel meer: de personen zijn gedekt met een helm met beweegbaar vizier, die op de zegels het eerst voorkomt in het begin van de XV^e eeuw, en dragen de meest fantastische costumen en wapens.

Wat dien helm betreft, is het waar, dat b.v. het VI^e boek van de Brabantsche Yeesten, op het eerste gezicht, het bestaan daarvan in de tweede helft van de XIV^e eeuw aannemelijk schijnt te maken: men leest daar toch dat Hertog Eduard van Gelder aan het gelaat werd gewond, op het oogenblik, dat hij,

[p. 517]

om zich te verfrisschen, zijn vizier opende. Dat boek echter is eerst in 1432 voltooid en verdient dus slechts zeer betrekkelijk geloof ten aanzien der bijzonderheden van het verhaal.

Maar, met de meeste toegeeflijkheid, en, aannemende, op het gezag der door geschied- en oudheidkundigen gemaakte onderstellingen, dat het beweegbaar vizier in het midden der XIV^e eeuw in gebruik is gekomen, zijn wij dan toch nog te ver verwijderd van het tijdvak, waarin men de vervaardiging der muurschilderingen wil plaatsen.

En hoe nu vervolgens eene menigte andere buitensporigheden te verklaren, zooals het totaal gemis van beenbedekking? de van den regel afwijkende bewapening der leden van de broederschap van St. Sebastiaan?

Waarom zouden zij, in de plaats van hun gewone wapen, den boog, lansen en ‘gepinde staven’ (plançons à picot) genomen hebben - in welke laatste De Vigne door eene zonderlinge dwaling den Goedendag meende te zien? Hoe zouden zij gebruik hebben kunnen maken van die zware knodsen - waarvan men zich met twee handen bediende - en tegelijk van het schild, dat zij dragen?

Die nuttelooze en hinderlijke schilden en eenige der banieren, vertoonen nevens de gildewapens of emblemen der verschillende ambachten, wapenschilden van Vlaanderen en van Gent, terwijl toch eerst in 1429 Philips de Goede aan de ambachten van Gent toestond, om op hunne banieren te plaatsen, niet die beide wapenschilden, maar de twee leeuwen van Vlaanderen en van Gent, te samen op één schild.

En de verandering van dien vorst strekte geenszins ter bestendiging van een gebruik dat reeds voor dien tijd bestond.

[p. 518]

Dit zijn in het kort, eenige der zonderlinge en anachronistische verschijnsels, die door hen verklaard zullen moeten worden, die de taak zouden willen aanvaarden, om de muurschilderingen der Leugemeete tegenover de wetenschappelijke kritiek te verdedigen.

Wanneer bewezen is, dat zij niet vervaardigd hebben kunnen zijn vóór de stichting van het gasthuis. (1315), is dat voldoende om hare echtheid ernstig in twijfel te doen trekken, en, om deze duidelijk aan te toonen, is er meer noodig dan een hartroerend pleidooi ten gunste van de niet in twijfel getrokken eerlijkheid van hem die de ontdekking deed, een pleidooi, dat slechts een versterking van den twijfel omtrent de waarheid dier schilderijen ten gevolge kan hebben.

Wanneer men door een geleerd genootschap belast is - zeggen wij met den heer van Malderghem - om onweerlegbaar de echtheid aan te toonen van zulk een heilige zaak als de muurschilderingen van de Leugemeete, dan is er meer te doen dan in het wilde weg te pleiten; ‘men behoort zich voor alles vrij te maken van dien geest van blinde vooringenomenheid met het plaatselijke, die noodlottig de grootste verstanden verduistert.’

‘Zonder twijfel kan het pijnlijk zijn om te moeten verbranden wat men aangebeden heeft, maar de wetenschappelijke waarheid heeft hare eischen en men moet zich aan hare tucht weten te onderwerpen, wanneer men op zich genomen heeft om haar te dienen.’

Wat men altijd aan De Vigne zal kunnen verwijten is, ‘dat hij onder gezochte conjecturen de zwakke zijden van de zaak der muurschilderingen heeft willen verbergen en zoo doende de eerste aanleiding heeft gegeven tot de tallooze geschied- en oudheidkundige dwalingen, die te dier zake zijn verbreid geworden.’