Dietsche Warande. Nieuwe reeks 2. Jaargang 8

[p. 27]

Fragment van den Rijmbijbel van Jacob van Maerlant,
uitgegeven door J.H.W. Goossens.⁽¹⁾

In de boekerij der Hoogeschool te Leuven bevinden zich twee bladen welke een brokstuk van van Maerlant's Rijmbijbel bevatten. Gescheurd uit eenen ouden perkamenten codex, dienden zij als dekblad van een folio-band, tot dat in den laatsten tijd eene gedienstige hand hen uit hunne onwaardige positie redde.

Voor zoover uit een ingesteld onderzoek bleek, zijn zij onbekend gebleven. Het eerste blad bevat 185 verzen en komt het meest overeen met vs. 1471-1651 van David's uitgave van den Rijmbijbel, met dit verschil evenwel, dat in ons blad 7 verzen, n.l. 1497, 1498, 1549-1552 en 1597 weggevallen en 11 andere ingelascht zijn, n.l. acht tusschen 1582 en 1583, twee tusschen 1596 en 1598 en een tusschen 1600 en 1601. Het tweede

(1) Bewerkt als genoot der academische Vereeniging ‘ter bevordering der nationale, christelijke beschaving’, onder den titel ‘Dr. Buter’ (anagram), met de kenspreuk Constantiâ, en door Dr. Buter aan de Dietsche Warande afgestaan.

[p. 28]

blad bevat 184 verzen welke met vs. 2773-2956 van David's uitgave overeenstemmen.

Beide bladen behoorden tot den tweeden quaternio van den oorspronkelijken codex en wel als eerste en laatste blad. Dat blijkt duidelijk en uit de folieering IX en XVI en uit het aantal verzen begrepen tusschen v. 1651 en v. 2773, welke juist voor zes tusschenliggende bladen berekend zijn (± 184 vs. per blad). Dat wordt ook nog aangetoond door de zoogenaamde ‘réclame’ of klapper, welke zich op het tweede blad v^o onder het laatste vers der tweede kolom bevindt. Het was vroeger gebruikelijk de volgorde der quaterniones aan te duiden door het begin van den eersten regel van den volgenden quaternio op het einde van den voorafgaande over te brengen.

De verzen zijn in twee kolommen over iedere bladzijde verdeeld en zijn geschreven in het zoogenaamd ‘monnikenschrift’. De tekst is afgedeeld in verschillende kapittels met opschriften in rooden inkt. De eerste letters der kapittels zijn afwisselend rood en blauw en een weinig versierd. De beginletter van iedere kolom is eene groote in het zwart uitgevoerde hoofdletter. De cijfers en eigennamen zijn doorgaans met een rood streepje gemerkt. Schei- of zinteekens komen er niet in voor, alleen enkele malen treffen wij een punt aan. Boven de i en j is gewoonlijk een naar rechts hellend streepje geplaatst in geval er twijfel zou kunnen zijn. De lijnen langs de kolommen en onder de regels schijnen met een droog punt getrokken. Er is geen paginatie, doch de bladen zijn genummerd en wel v^o, links tegenover het midden der eerste kolom. Al deze kenteekenen schijnen op eenen oorsprong van het einde der 14^e of het begin der 15^e eeuw te wijzen.

[p. 29]

Hetgeen ons deed besluiten dit fragment af te laten drukken zijn de talrijke plaatsen welke verschillen met den tekst der handschriften door David gebruikt. Wij hebben hier vooral het oog op de acht verzen welke tusschen v. 1582 en v. 1583 ingeschoven zijn. Misschien biedt onze tekst hier of daar ook eene betere lezing aan, doch het oordeel daarover laten wij aan anderen. Eveneens hebben wij de verwantschap van ons fragment met de door David gebruikte handschriften wel niet van stap tot stap onderzocht, wij meenen echter het ervoor te kunnen houden, dat het afkomstig is uit een handschrift dat tamelijk wel alleen staat.

Het fragment is door ons zoo getrouw mogelijk weergegeven, opdat het voor den belangstellende van des te meer nut kunne zijn. Daarom hebben wij ook alle met den hoofdtekst van David verschillende lezingen, zelfs de kleinste, aangeteekend, terwijl wij tot meerder gemak de nommering der verzen van David hebben overgenomen.

Blad 1.

Om dat hi alle afgode verbrande⁺
Houtine Coprine ende alrande
Die papen van canopen namen
Haren sconen belus tezamen

+ 1⁰ kol. 1

[p. 30]

1475

Ende daden hem of die crone doer dat

 

Ende zetter vp een aerdin vat

 

Na ere crone maecten sijt

 

Dat vul gaten ende niet te wijt

 

Ende daer was water in ghedaen

1480

Ghestopt met wasse sonder waen

 

Ende zettene in caldeeuschen viere

 

Dat was moeste smelten schiere

 

Ende dat water verwan den brant

 

Dus behilt die hogher hant

1485

Belus afgod ende dus began

 

Eerst die dolinghe onder die man

 

Want die duuel spracker uut

 

Jeghen die lieden al ouerluut

 

Van thare die vader was vā abrahā

 

Saruch wan nachor ende kind' mee

1490

ende nachor wan Thare

 

Thare wan abram daer naer

 

Doe hi wel out was .LXX. iaer

 

Ende noch .ij. sonen als ic vernam

 

Eenen nachor ende eenen aram

[p. 31]

1495

Die andre Ewe neemt hier ende

 

An abrame als ict bekende

1499

Aram wan dus telt men mij

1500

Loth ende melcham ende sarraij

 

Enen sone ende dochtren .ij.

 

Doe bleef hi dood daer in calde

 

Eer dat staerf die vader

 

Daer moghen die lieden allegader

1505

Noch heden bescouwen sijn graf

 

Dies was thare droeue daer af

 

Ende rumeder ōme als men zeghet

 

Die stat daer hi begrauen leghet

 

Hier was ghenoemt die stede

1510

Want men hem cracht daer dede

 

Om dat vier dat mer anebede

 

Si wilden dat hijt dade mede

 

Dus rumedi tlant erre ende gram

 

Nachor nam melcham ende abram

1515

Sine .ij. sonen hi ghebood

 

Dat si na chams dood

[p. 32]

 

Sine dochtre te wiue nemen souden

 

Het was wet men moest wel houden

 

⁺ Nachor nam melcham ende Abram

1520

Nam sarraij alst ict vernam

 

Abram nam Lothts sijns broeder kint

 

Om hem dien hi hadde ghemint

 

Ende cosene daer te zinen sone

 

Thare ghinc wech als die ghoene

1525

Die was een goedertiere man

 

Ende wilde int land van Canaan

 

Hi quam ghegaen een stic daerna

 

Int lant van mesopotanea

 

Ende in eene stede hiet carram

1530

Doe staerf hi na dien dat quam

 

Alse hi gheleift hadde in desen liue

 

.CC. iaer ende daer toe viue

 

hier voer abraham te woenē ī .i. and' land

 

DOe sprac god tote abram

 

Rume die stede van carram

1535

Lant ende maghe neder ende hoghe

 

Ende com int lant dat ic di toghe

 

Abram voer wech bedi

 

Met sinen wiue sarraij

+ kol. 2

[p. 33]

 

Ende loth sijn neue ghinc mede

1540

Ende al dat hi wan in die stede

 

Van carram voerde wech die man

 

Ende voer int lant van canaan

 

Hi ende sine liede met hem

 

Tote ere stat die hiet sychem

1545

In die ewangelie steet

 

Dat die zelue cychar heet

 

Van danen quam hi ten edelen dale

 

Dat nu es eene zee al temale

1553

Daer uertoghedem god onse here

 

Ende zeide ic zal doer dine ere

1555

Dinen gheslachte gheuen dit lant

 

Daer maecti eenen outaer tehant

 

Van danen voer hi wonen el

 

Tusschen haij ende bethel

 

Daer hi echt maecte eenen outaer

1560

Tote damasch voer hi van daer

 

Daer na waert hongher int lant

[p. 34]

 

Doe voer hi in egypten lant

 

Tien tiden was hi rike van goude

 

Ende van beesten menichfoude

1565

Van zelure ende van groter meisniede

 

Hi maecte onder degijpsche liede

 

Astrologije ende Arysmetike

 

Daer of hebben sekerlike

 

⁺ Die grieken gheleert ende ontfaen

1570

Van danen keerdi weder zaen

 

Tusschen bethel ende haij

 

Dat nu iherusalem es bi

 

Daer schiet hi ende syn neue loth

 

So rike hadse ghemaect god

1575

Van beesten dat si niet ne mochten

 

Te gader sijn hare heirden ne vochten

 

Deen vpden andren omme weede

 

Loth voer woenen ten ghescede

 

In dat lant van sodoma

1580

Dat nu es water verre ende na

 

Abram schiet uten lande niet

1582

Dat god sinen ofcomenden behiet

+ v^o kol. 1

[p. 35]

 

Hi wilde daer leden sijn leuen

 

Met sinen kindren met sinen neuen

 

Int lant van promissioen

 

Ende gods wille altoos vuldoen

 

Dat was emmer sijn begheren

 

Te doene den wille ons heren

 

Ende met al sire machte

 

Gode te dienne et met sire crachte

 

hier sconfierde abram .iiij. cō .en̄ al hare volc

1583

Doe dus ghesciede dese dijnc

 

hadde elke stat haren conijnc

1585

Die ijet doghede ende was van namen

 

⁺ Maer vele coninghe te zamen

 

Waren eenen conijnc onderdaen

 

In desen tiden hebbic verstaen

 

Waren bedwonghen dese .v. steden

1590

Van sodoma met moghentheden

 

Onder enen coninc alle viue

 

Ende gauen chens van hare liue

 

Chodor Laomorre van elamiten

 

Hadde onder hem. segghen die viten

1595

Die .v. coninghe van .v. steden

1596

Ende dwancse met moeghentheden

 

Die coninghen alle viue

+ .IX.

[p. 36]

 

Gauen hem chens van haren liue

1598

Inden .xiij. sten iare daer naer

 

Onseit sine hem al openbaer

1600

Dies quam hi ten .xiij. sten iare

 

Als hi vernam die niemare

1601

Met eenen here vele scone

 

Ammirafel coninc van babylone

 

Ende van ponten coninc arioch

 

Ende van heidinen een coninc noch

1605

Die gheheten was thadal⁺

 

Deze .iiij. quamen met hem al

 

Vp sodoma met haren here

 

Maer si vonden ghinder were

 

Die .v. coninghen van .v. steden

1610

Quamen daer met moeghentheden

 

Die coninc soboin van sodoma

 

Van gomorra van adama

 

Ende van bala ende sale die .v. ste stat

 

Dese .v. steden worden mat

+ kol. 2.

[p. 37]

1615

Ende worden ghesconfiert int dal

 

Voor die .iiij. coninghen al

 

Al dat was in sodoma

 

Dat roofden si verre ende na

 

Wiue ende man ende hare kinder

1620

Ende al die haue die si ghinder

 

Belopen mochten inden rike

 

Een die ontfloen was quam haestelike

 

Ende seid dē ebreusche abram

 

Dat men sinen neue vinc ende nam

1625

Hi hadde in sire meisniden

 

.iiͨij. ende .xviij. lieden

 

Die staerc waren ende stout

 

Dese man dese deghen bout

 

Ende met hem sine ghebure mede

1630

Die met groter zekerhede

 

Hem te dire wilen hoorden an

 

Die volchden hem toten dan

 

Dats eene fonteine daer die Jordane

 

Eerst uut beghint te gane

1635

Daer quam hi gheuaren met crachte

 

Vptie .iiij. coninghe bi nachte

[p. 38]

 

Tvolc hadhi in .iij. ghescaerd

 

Hi vantse slapende ende veruaerd

 

Ende dronken ende zonder were.

1640

Dus sconfierdi dat here

 

Die men daer niet dood ne slouch

 

Was blide dat hi tlijf ontdrouch

 

Dus wan hi den coninghen aue

 

Hare volc ende hare haue

1645

Ende lotte oec sinen neue mede

 

Doe quam met groter vrolichede

 

Die coninc van sodoma ieghen hem

 

Ende oec die coninc van salem

 

Dat men iherusalem nu heet

1650

Melchisedech waest als ict weet

 

Hiet die coninc . als ict las

 

 

 

(Slot volgt.)

Vs. 1471 Omdat het afgode.
1472 copryne.
1474 al te samen.

1475 hem die crone af dor dat.
1476 up .j. erdin vat.
1477 Na ene.
1478 vul ghate.
1481 settene in Caldeuschen.
1482 sciere.
1483 bluschede.
1485 beghan.
1486 Die dolinge eerst.
1487 spraker.
1488 liede.
1489 Sarug.... kindren.
1492 Doe hi oud was wel.
1493 ict.
1494 Enen.... enen.

1495 Die ander.
1496 alsict verkende. De twee verzen welke nu moesten volgen zijn:
Die hadde ghestaen, wet voor waer,
.IX. hondert ende . XIV . jaer.
1501 dochtre.
1502 doot daer in Caldee.
1503 Eer dat Thare starf syn vader.
1504 moeghen die liede.
1506 drove.
1507 ruumder.... seghet.
1509 Hur so was.
1511 Omme tfier datmen daer anebede.
1513 Dies ruumdi hi tlant drove.
1514 Met Nachor ende met Abram.
1515 Sinen.... gheboot.
1516 Arams dochtre die was doot.

1517 Dat sise.
1520 als.
1521 Loth sijns broeders.
1523 coossene daer te sinen.
1524 gone.
1525 .j. godevruchtech man.
1526 in tlant van Chanaan.
1527 gheghaen .j. stic.
1528 Mesopothania.
1530 Daer starf hi na dat hiere quam.
1531 Als hi gheleeft hadde tesen live.
1537 Abram die voer.

1542 quam.... Chanaan,
1543 sine huwen.
1544 ere stede hiet.
1545 In de.... so steet.
1546 Dattie selve.
1548 Dat nu .j. zee es al te male.
De vier verzen die nu moesten volgen zijn:
Doe stonder inne .v. cyteide.
In elke .j. coninc, als men seide.
Dat lant verbrande God al te male;
Hier na suldijs horen tale.
1553 vertoogdem onse Here.
1554 En seide ic sal dor.
1555 geslachte.
1556 maecte hi enen.
1557 woenen.
1559 enen.
1560 Damas.
1561 wart honger alte hant.

1564 menechfoude.
1565 zelvre van groter maysniede.
1566 degypse.
1567 arismetike.
1568 Daeraf hebbense.
1570 saen.
1572 Daer nu.
1573 Daer sciet.
1575 niene mochten.
1576 The ghader sijn hare heerden vochten.
1578 ghesceede.
1581 scied.
1582 sinen arfnamen.
Ons fragment geeft nu acht verzen welke zich in David's uitgave niet bevinden.

1583 Dinc.
1584 coninc.
1585 Die iet dochte.
1586 coninge te samen.
1587 enen coninc
1588 In dien.
1589 bedvongen die.
1592 ghaven.
1593 Codor.
1594 seggen.
1595 coninge.
1596 dvancse met groter moghentheden.

Vs. 1597: Si ghaven hem chens .xij. jaer; is uitgevallen en ons fragment stelt daarvoor twee andere verzen in de plaats, terwijl na vs. 1600 het voor de rijm noodzakelijk geworden derde vers ingelascht is.
1598 Inden .xiij. den jare.
1599 Ontseiden .... openbare.
1600 ten .xiiij. den jare.
1601 Met enen here utermaten scone.
1602 Ammirafel van Babylone.
1603 coninc Anthioch.
1604 van heidenesse.
1605 geheeten was Cadal.
1606 quamen daer toe al.
1609 Die coninge van den .v. steden.
1610 moghentheden.
1611 Soboym.
1612 Gomorre.
1613 Van Bala en̄ van Sala die vijfte stat.

1616 coninge.
1619 Wijf.
1622 .I. die.
1623 Eū seide den ebreuschen.
1625 siere maysinieden.
1626 .CCC. en̄ achtiene.
1627 Die waren sterc.
1628 Dese nam die.
1630 sekerhede.
1631 Hem tier wilen.
1632 Die volgheden hem al tote Dan.
1633 Dats .j.
1634 Alreersten uut bestaet te ghane.
1636 coninge.

1637 hadde hi in drien ghescaert.
1638 en̄ ombewaert.
1639 sonder.
1640 sconfierde hi.
1641 te doot ne sloech.
1642 ondroech.
1643 dien coningen.
1645 En̄ Lotthe ooc.
1648 Entie coninc.
1649 men nu Jherusalem heet.