Dietsche Warande. Nieuwe reeks 2. Jaargang 6

[p. 255]

Nederlandsche en andere oudheden.
Een Zoenbrief van de XIV^e eeuw,
betreffende de familie van der Noot, met heraldieke bijzonderheden
door J.Th de Raadt.
Vervolg⁽¹⁾.

DE tragische gebeurtenis, waarvan wij gesproken hebben, is niet onbekend gebleven aan de Heeren Henne en Wauters, schrijvers der Histoire de Bruxelles. In dit werk zeggen zij daarvan het volgende (I, bl. 175-176): ‘Eene akte uit dien tijd (XIV^e eeuw), waarvan wij slechts een fragment gevonden hebben, spreekt nog over een twist van gelijken aard die door de liefde werd veroorzaakt. Twee jonge lieden van de familie Vandernoot (!), Joris, zoon van den Ridder Heer Hendrik Vandernoot en van Maria de Serihane (!), en Wouter, zoon van den Ridder Heer Willem Vandernoot en van Agnes van Baesdonc, betwistten elkander de hand van de edele en schoone Jonkvrouw Gudula, dochter van Heer Willem Vanderzennen (!), Ridder. Een hevige haat beving weldra de beide mededingers, en het kwam tot een openlijke breuk; na verscheidene

(1) Zie bl. 170, 1893.

[p. 256]

tweegevechten werd Joris door zijn bloedverwant gedood (stedelijke archief te Brussel)

Peter van Huffle, kanunnik van St. Gudula en secretaris der stad, slaagde er in deze zaak bij te leggen; maar het schijnt, dat eene tweede misdaad de eerste heeft gewroken; men leest althans in sommige kronieken dat een Heer Wouter Vandernoot in 1373 of 1374 werd vermoord, op S^te Geertruidsdag, den 17ⁿ Maart’.

Ik zal later op dien tweeden moord of doodslag terugkomen.

Zooals men ziet, hebben de schrijvers der Histoire de Bruxelles slechts het begin gekend van het stuk, dat ik heb ontleed. Ik zelf heb daarvan niet het origineel voor mij, maar eene kopie van de XVI^e en XVII^e eeuw⁽¹⁾, waarvan de afschrijver, door een ongelukkig verzuim, nagelaten heeft het jaartal van het oorspronkelijk stuk af te schrijven. Hij geeft als dagteekening slechts den derden dagh van Hoymaent, 3ⁿ Juli. Deze weglating is zeer te betreuren.

Wij weten echter dat ons document dagteekent van vóor den 10ⁿ October 1377, omdat de kanunnik van Huffel, die de beide neven had verzoend, dien dag reeds was overleden. Men is aan dezen geestelijke eene instelling verschuldigd voor de opleiding van twaalf jongens, genaamd Bons Enfans, of Bonifanten (boni pueri), eene stichting, welker beheer opgedragen was aan het kapittel, aan den plebaan van

(1) Deze kopie bevindt zich in de verzameling van mijn geachten neef, P.L de Gavere, te Groningen. De afschrijver heeft blijkbaar de spelling van het origineel min of meer naar zijnen tijd gemoderniseerd. Ik geef, als Bijlage II, het stuk zooals ik het voor mij heb, met toepassing van de interpunctie en het gebruik van kapitale letters, naar de gewoonte van onzen tijd, en met aanvulling der verkorte woorden.

[p. 257]

S^te Gudula, en aan den schepen uit het geslacht Cluting (31 Augustus 1359). Jan T'Serclaes, bijgenaamd de Goede, kanunnik der kerk van S^te Gudula, die in 1378 tot bisschop van Kamerijk werd gekozen, en wiens moeder eene van der Noot was⁽¹⁾, schonk den 10ⁿ October 1377 aan die fundatie een huis in de straat van Scharenbeke, extra portam Beatae Gudilae⁽²⁾.

Is de akte, die het onderwerp van dit opstel uitmaakt, van werkelijk belang ten aanzien van de zeden in de middeleeuwen, niet minder is zij van gewicht voor de geschiedenis van het geslacht van der Noot, welks naam in gulden letteren op zoovele bladzijden der annalen van België is ingeschreven.

Zij doet ons drie generatiën kennen van een tak, die men te vergeefs in de gedrukte genealogiën aan dat doorluchtig huis zoude zoeken, zelfs in het groote werk, uitgegeven door Azevedo, waarin de oudste generatiën zeer onvolledig zijn⁽³⁾.

Het zoude te wenschen zijn, dat een Brusselsche navorscher de taak aanvaardde om het verleden dezer

(1) Hij was een zoon van Everaard T'Serclaes, Heer van Cruquemburg, en van Maria van der Noot.

(2) ......quod opus dudum bonae memoriae Dominus Petrus de Huffle, capellanus in ecclesia bruxellensi, in sua ultima voluntate de suis bonis fieri voluit... Zie J.-B Rombaut, Bruxelles illustré, II, 4-6, en Cartularium van S^te Gudulakerk, n^o 505, f^o 201; Histoire de Bruxelles, III, bl. 580.

(3) Juist het feit, dat het fragment van drie generatien, die uit den zoenbrief blijken, in geene genalogie van der Noot voorkomt, doet mij tot de echtheid van het stuk besluiten, waarvan, ik herhaal het, het origineel mij niet onder oogen is gekomen. Die authenticiteit is overigens erkend door de geleerde schrijvers van de Histoire de Bruxelles, zooals wij gezien hebben.
Het genealogisch schetsje met bewijzen te staven door het opsporen van documenter, zou, men zal het toestemmen, eene onderneming zijn, waarvan het resultaat niet tegen den ontzaglijken arbeid opwegen zoude.

[p. 258]

familie op te stellen, althans wat de middeleeuwen betreft. Hij zoude alzoo eene belangrijke bladzijde doen kennen van de geschiedenis der hoofdstad, aan welke het geslacht van der Noot zoovele magistraten en andere mannen van beteekenis heeft geleverd. De archieven van S^te Gudula en van andere kerken te Brussel, die door hen met zoovele weldaden zijn begiftigd, verschaffen zeer vele bouwstoffen voor dat onderwerp.

Als bijlage laat ik hierna volgen eenige uittreksels van onuitgegeven documenten, die ik bij mijne nasporingen in den laatsten tijd toevallig vond. Zij kunnen de geschiedvorschers van dienst zijn.

De schrijvers van de Histoire de Bruxelles meenen in den moord, die in 1373 of 1374 op Wouter van der Noot is gepleegd, een gevolg te zien van den manslag die op Joris van der Noot was begaan. Bij de boven door mij afgeschreven plaats uit dat werk, voegen zij onder aan de bladzijde deze noot:

‘Volgens het Nobiliaire des Pays-Bas, zoude Wouter nabij de S^te Gudulakerk vermoord zijn. Van daar komt misschien de naam van Wilde-Wouter-straat (Cijnsboek van 1681 in het Rijksarchief te Brussel), thans verbasterd in Wild-Houtstraat, rue du Bois-Sauvage, welke naam geen zin heeft. - Om dit vraagpunt te beantwoorden, heb ik de beide door de geschiedschrijvers vermelde kronieken ter hand genomen. De eene zegt: Int selfde jaer (1373) werdt her Wouter van der Noot te Bruessel doot geslaghen⁽¹⁾.

(1) Chronijck van Nederlant van den jaere 1027 tot den jaere 1525.

[p. 259]

In de andere lees ik:

Item doen men screef M.CCC.LXXIII was doot geslaghen her Wouter van der Noet, te Bruesel⁽¹⁾.

Eindelijk heb ik geraadpleegd: Nobiliaire des Pays-Bas et du comté de Bourgogne⁽²⁾, dat eveneens wordt aangehaald in de Histoire de Bruxelles. Ik vind daar, dat een Wouter, de eerste van dien naam, schepen van Brussel in 1349, en die met zijne broeders Hendrik, Willem, Reinier en Hieronymus onder de edele leenmannen van Hertog Jan III voorkomt, vermoord zoude zijn vóór de S^te Gudulakerk, op S^te Geertruidsdag, 17 Maart 1373, oude stijl, dus den 17ⁿ Maart 1374 volgens onzen stijl. Deze persoon zoude bij zijne vrouw, Lelia van Linckenbeke (vóór 18 Aug. 1349 getrouwd), een eenigen zoon gehad hebben, ook Wouter geheeten, terwijl hij zelf een zoon zoude zijn van Engelbert Uten Steenweghe, gezegd van der Noot (1305-1311), edelen leenman van Hertog Jan III, en van Maria Velt, dochter van Ridder Hendrik Velt.

Zijn deze opgaven juist, - ik moet van het onderzoek afzien -, is het duidelijk dat Wouter die in 1374 werd vermoord niet dezelfde is als de pretendent naar de hand der schoone Gudula van der Zennen: de ouders van dezen waren immers de Ridder Willem van der Noot en Agnes van Baesdonck. Deze genealogische bijzonderheid is der aandacht van de geleerde schrijvers der Histoire de Bruxelles ontgaan.

(1) Brabantsche kronijk Zie ˙ Chroniques de Brabant et de Flandre, publiées par Charles Piot, 1879, bl. 34 en 53.

(2) Uitgegeven door Baron de Herckenrode, Gent. 1865, II, bl. 1431.

[p. 260]

Deze geschiedschrijvers uiten, zooals ik zeide, de gissing dat de naam van Wilde-Wouter-straet, wegens den moord op Wouter van der Noot in 1374 gepleegd, kan zijn gegeven aan de straat achter de S^te Gudulakerk, die nu heet Wild Houtstraat (rue du Bois-Sauvage). Ik was er op gesteld den tekst te zien, waarop men zich beroept. Na lang zoeken heb ik dien gevonden in le Grand Livre censal de Bruxelles et de ses environs, renouvelé en 1681 (Groot Cijnsboek van Brussel en omstreken, vernieuwd in 1681)⁽¹⁾. Er blijkt uit, dat bij akte van 31 Juli 1720, aan J.-B. de Haeze, kanunnik der collegiale kerk van de HH. Michaël en Gudula, te Brussel, wort gepermitteert het incorporeren aen sijnen huijze ende erve, gelegen op den hoek van de Wilde Woutersstraete, recht tegen over den trap der voors. kercke, van drie voet gronds van de straat, en om een balkon boven zijne deur te plaatsen, mits eene jaarlijksche onquijtbare erfrente van een kapoen.

Dit cijnsboek schijnt slechts gediend te hebben tot 1778; dit is ten minste het laatste jaartal dat ik er in opmerk.

Zooals men gezien heeft, toonen de in de Histoire de Bruxelles aangevoerde bewijzen aan, dat Wouter van der Noot die in 1374 werd vermoord een ander persoon is, dan de moordenaar Wouter van der Noot (er dient ook aangemerkt, dat de verklaringen van het Nobiliaire des Pays-Bas et du Comté de Bourgogne niet zeer vertrouwbaar zijn), en de moord van Joris van der Noot gebeurde aan den voet van

(1) Rekenkamer n^o 44,840, fol. 99 recto; in 't Rijksarchief te Brussel. Dit register voerde het n^o 716 der archieven die in 1803 door het Hof te Weenen zijn terug gegeven. In November 1816 werd het hersteld.

[p. 261]

de groote trap der kerk, en niet achter dat gebouw.

Om aan de gissing van de Histoire de Bruxelles kracht van waarschijnlijkheid te geven, ten aanzien van het ontstaan van den naam Wilde-Wouter-straat, is mijns inziens de tekst van 1720 niet voldoende; minstens zoude de zekerheid moeten bestaan, dat die benaming reeds in de middeleeuwen bestond, en dat Wouter, de moordenaar, de eenige die den bijnaam van de Wilde schijnt te rechtvaardigen, in de bedoelde straat een eigendom bezat⁽¹⁾.

De voornaam Wouter was overigens vroeger zeer algemeen.

Men mag zich afvragen of de boeten, den moordenaar bij den zoenbrief opgelegd, hebben kunnen strekken, om hem van de rechterlijke vervolgingen der stad Brussel te ontslaan; er is reden om hieraan te twijfelen. In het laatste vierde deel der XIV^e eeuw werden verschillende straffen bepaald tegen hen die zich schuldig maakten aan verwondingen, slagen, bedreigingen of plundering. De schuldige moest, in het eerste geval, de beleedigde partij schadeloos stellen volgens taxatie der bemiddelende verzoeners, en, om de vergiffenis van de gemeente te verwerven, eene bedevaart doen naar S^t Jacob van Compostella; in het tweede geval moest de bedevaart geschieden naar O.-L.-V. van Vendôme, en

(1) Vergel. Histoire de Bruxelles, III, 229, waar gezegd wordt, dat de straat, die ten Noorden langs de kerk loopt tot aan den Treurenberg in de oude akten slechts wordt aangeduid met de woorden . achter S^te Gudula, en dat zij omstreeks de XVII^e eeuw den naam kreeg van Waaijerstraet, Wilde-Wouterstraet en Blaesbalckstraet.

[p. 262]

vervolgens naar Saint-Gilles in Provence; en in het derde geval naar O.-L.V. van Kamerijk en Saint-Louis de Noyon⁽¹⁾.

Ik wil dit opstel niet eindigen zonder een woord te zeggen over het wapen van het geslacht van der Noot.

De Histoire de Bruxelles deelt, plaat XIX, deel II, acht wapens van schepenen uit die familie; ongelukkig ontbreekt, het helmteeken.

In mijn Armorial Brabançon, Recueil d'armoiries inédites (Brussel 1890), heb ik, met opgeving van de bewaarplaatsen, de wapens met helmteeken beschreven van Wouter van der Noot, 1396, Jan, zoon van wijlen Jan van der Noot, 1444⁽²⁾, en Laurens van der Noot, 1462. Deze drie personen waren schepenen van Brussel.

Ik laat hier volgen de wapens van zes of zeven leden van hetzelfde geslacht, die alle eveneens zegelden als schepenen van die stad; ik zeg zes of zeven, omdat het niet onmogelijk is dat de Wouter van 1439 en de Wouter van 1470 een en dezelfde persoon zijn:

1396. Gheerem van der Noot: gevierendeeld; 1 en 4, vijf schelpen, kruislings gerangschikt; 2 en 3, drie leliën met afgesneden voet, en eene ster, over de vierendeeling geplaatst⁽³⁾.

1439. Wouter van der Noot: vijf schelpen, kruis-

(1) Histoire de Bruxelles, I, bl. 176.

(2) Een ander zegel van denzelfden persoon is gehecht aan een charter van 1443. Archieven der S^te Gudulakerk. Pak n^r 358.

(3) Aldaar, pak n^r 152.

[p. 263]

lings gerangschikt. Helmteeken, een gebaard manshoofd. Rechter schildhouder, eene behaarde wilde vrouw⁽¹⁾.

1470. Wouter van der Noot, Ridder: hetzelfde schild en helmteeken als de vorige. Rechter schildhouder, een leeuw⁽²⁾.

1487. Jan van der Noot: gevierendeeld; 1 en 4, vijf schelpen, kruislings gerangschikt; 2 en 3, een windhond. Helmteeken: een gebaard manshoofd⁽³⁾.

1490. Hector van der Noot, licenciaat in de rechten: vijf schelpen, kruislings gerangschikt; in den schildhoek een klophamer⁽⁴⁾.

1505 en 1509. Antoon van der Noot: gevierendeeld; 1 en 4, vijf schelpen, kruislings gerangschikt; 2 en 3, effen, met een schildhoofd, beladen met drie palen; over alles heen een schildje met drie leliën met afgesneden voet met een vrijkwartier, beladen met drie torens. Helmteeken afgesleten. Linker schildhouder, een leeuw⁽⁵⁾.

1518, Roeland van der Noot: hetzelfde schild, als dat van Hector van 1490. Helmteeken: een gebaard borstbeeld⁽⁶⁾.

Wouter van der Noot, de moordenaar van Joris, voerde schelpen, gelijk de zoenbrief ons zegt De zegels leeren ons dat zij waren vijf in getal en kruislings gerangschikt.

Het veld was van goud en de kleur der schelpen zwart. Ter gedachtenis van zijne misdaad, was hij, en zijne nakomelingen, van den naam van der Noot, tot

(1) Aldaar, n^r 351.

(2) Aldaar, n^r 355.

(3) Adaar, n^r 356.

(4) Aldaar, n^r 357.

(5) Aldaar, n^r 358.

(6) Aldaar, n^r 359.

[p. 264]

in den derden graad, verplicht roode schelpen te voeren, bloedkleur, en, ten teeken van rouw, het helmteeken zwart.

Als helmteeken van van der Noot ken ik alleen een gebaard manshoofd of borstbeeld⁽¹⁾.

(Slot volgt.)

(1) De gecante lelie, waarvan hierboven spraak was, is misschien een heraldisch zinnebeeld Eertijds werd meermaals aan tot geschenken bestemde juweelen de vorm gegeven van het bijzonderste stuk uit het wapen des schenkers.
Als voorbeelden daarvan, halen wij hier aan dat Jan van Hoorn, bisschop van Luik, in 1583 aan ‘mevrouw van Gaesbeke’ vereerde ‘een horeken mit eenen diamante ende mit eender peerlen’ ter waarde van 30 pond; in 1584, aan de echtgenoote van Lodewijk Pynnock, ridder, zijnen madsheer, ‘een horeken mit een diamant en eender peerlen’, ook van 30 pond, en aan heer Willem van Arenberg ‘een horeken’, ter waarde van 40 pond.
In het charter n^r 779 uit de oorkondenverzameling der graven van Namen, wordt gesproken van eene met fijne steenen versierde gouden lelie, welke aan Margareta van Evieux den dag van haar huwelijk werd geschonken. Waarschijnlijk ontving Margareta dat geschenk van een lid van het Fransche vorstenhuis. (Vergel. Edg. de Marneffe, Documents inédits relatifs à l'histoire de Liège, Luik 1890)
Eene Elisabeth de Gondeval, eigenares van 't kasteel van Horst, vrouw van St.-Pieters-Rhode, Cortryck-Dutzel († 1554), dochter van Nikolaas, ridder thesaurier van Karel den Stoute en van Geertruide van der Vucht, vrouw dier plaatsen, was echtgenoote van Gillis van Busleyden, burggraaf van Grimberghe, voorzitter van de rekenkamer van Brabant.
Volgens grafmonumenten der Busleyden's, voerden die Gondeval's een dwarsbalk, beladen met drie eikels.