Dietsche Warande. Nieuwe reeks 2. Jaargang 4

[p. 162]

Bereiding der goudkleur in de XV^e eeuw
door M. Keuffer.

EEN merkwaardig kenteeken der geïllumineerde handschriften der middeleeuwen is het schoone verguldsel waarmede zij schitteren. Nu eens is het een gouden grond, door een wonderschoon vuur gebruneerd en waarop de omtreklijnen der groepen van heiligen, wier lof de tekst van het boek vermeldt, op uitstekende wijze zich afteekenen; dan eens is de grond gevormd door een mozaïek met zeer kleine afmetingen, waar het goud grootendeels in het vierkant van het schaakbord of in de teekening van een tapijt voorkomt. Een ander maal geeft dit kostbaar metaal zijnen glans aan de bloemen van een borduursel of aan een twaalftal kringen, gevormd door eene rol slingerend om eene, uit hoofde der versiersels, moeilijk te ontcijferen hoofdletter. Somtijds worden gansche hoofdletters van den gewonen tekst door middel van den goudglans onderscheiden, of wel, iets dat nogtans zeldzamer is, worden gansche bladzijden met gulden letters geschreven, die uitkomen op een purperen grond of eenvoudiglijk neergeschreven worden op het natuurlijk perkament. Somtijds zelfs wordt een kostbaar evangelieboek geheel met vergulde letters geschreven.

[p. 163]

De techniek van den illumineerder der middeleeuwen is geenszins door het publiek gekend, dat niettemin de voortbrengsels van zijn penseel waardeert. Er zijn misschien zelfs geleerden, die grondig de aesthetica hunner kunst kennen, welke zeer verlangen iets meer te weten over het materieel, waarvan de schilder dezer schoone miniatuurschilderijtjes zich bediende, over de wijze, waarop hij de stoffen bereidde en de methode waardoor hij erin gelukte ze op de bladen van het boek te doen kleven.

De boekbewaarder, die met spijt de schade ziet in den hem toevertrouwden schat aangebracht door de lucht, de vochtigheid, eene buitengewone droogte, het licht, of zelfs door parasieten, zoowel van het planten- als van het dierenrijk, moet verlangen, de stoffen, welke hij tegen iedere, 't zij chemische, 't zij eene andere verandering moet vrijwaren, zoo grondig mogelijk te bestudeeren. Nogtans, alvorens het eene of andere heilmiddel tegen de verschillende kwalen, waaraan zijne beschermelingen blootgesteld zijn, te beproeven, moet hij grondig de uitwerksels kennen, welke de door hem gebruikte stoffen, en de werkwijze, waarnaar hij zich richt, voortbrengen. Eer wij door eene rij proefnemingen over dit onderwerp genoegzaam ingelicht zijn, zullen wij ons wachten, eenig behoedmiddel van eene eenigszins ingewikkelde natuur aan te wenden, indien men er de gansche kracht niet van kent. Wel is waar moeten de scheikundigen, om den boekbewaarder in zijne pijnlijke taak ter hulp te komen, op de voorwerpen van zijne zorg proeven toepassen, die voor elk geval in 't bijzonder kunnen dienen. Niettemin moeten zij echter wenschen algemeene gegevens te bezitten, die hen in staat stellen

[p. 164]

een zeker getal regelen en beknopte voorschriften van algemeene waarde aan te geven, die den bewaarder van boeken met miniatuurschildering mogen leiden.

Ook voor kunstenaars, illumineerders of decoratieschilders is het voorzeker wenschelijk, dat zij hunne gewone handelwijze, den ouden sleur, toetsen aan de ondervinding der verleden eeuwen, die hen misschien zullen leeren, wat zij tot nu toe niet geweten hadden. Eindelijk zal waarschijnlijk de geschiedenis der kunst op de bijzonderheden eener meer of min eenvoudige techniek, naarmate zij de antieke overlevering of die van het einde der middeleeuwen nader bijkomt, kunnen steunen, om hare jaartallen beter vast te stellen, eene school te kenschetsen, de manier van een persoon af te schetsen, enz.

Het is dus onder vele opzichten een nuttig werk de receptboeken, die over de miniatuurschildering, welke de middeleeuwen ons nagelaten hebben, handelen, te raadplegen.

De openbare boekerij van Triër bezit een klein nederduitsch handschrift, op papier van 't einde der XV^e eeuw, 12^o, 31 lijnen, loopend schrift, 42 bladzijden. Dit boekje werd door zijn bezitter, den leeraar Steininger, die het in 1814 aan de boekerij schonk, betiteld: ‘Farbenbuch’. Het draagt nummer 1957 der boeken in handschrift. Het oorspronkelijke werk schijnt in oud-fransch geschreven te zijn. Nu bevat dit boekje een groot getal voorschriften over het bezigen der kleuren.

Uitgaande van de twee kostbare metalen tracht de verzamelaar dezer voorschriften klaarblijkelijk eene volledige lijst op te stellen der kleuren, die in zijnen tijd gebruikt werden, en de verschillende

[p. 165]

methoden waarnaar zij vermengd werden, de bereiding der kleefmiddels, enz. aan te duiden. Overigens is een vluchtig overzicht voldoende om ons te overtuigen dat de verschillende bezitters der verzameling er het hunne bijgevoegd hebben. Voor het oogenblik zullen wij er ons toe bepalen te zien wat de eerste tekst ons zegt over het bereiden der goudkleur.

F. 1-2. Wie man golt grunt machen sal.

Wiltu sylver und gult uff legen, dat it schoyn und glant werde so nym zom irsten peltzer knyt⁽¹⁾ und bereyde die... susz vur hyn, nym die knytte und riff sy irst mit pulvern h..n und laisz sy dan drucken und behalt sy mit dur...
Wiltu usz der selver knyten machen eynen gult grunt dat man nennet eyn assis, do nym der selver gemachten knyten also vil du wilt und riff die gar wal uff eyme steyn mit eyn wenich wassers und temperier is dan mit eyer clair oder mit dem vurgenanten wasser mit den zwey gummen und dan temperier dat in der dunne dat it usz der federen moge gayn und mysche dar under sal⁽²⁾ armoniacum also grois als eyne erwis und wanne du da mit wilt schryben so ruere it wal under eyn ander; uff dit assis leget man sylber und gult.
Item wilt eyn ander assis machen so nym eyns ossen gallen und doe sy in eyn kechelkyn und lais sy uff eyner glut dat dritte deil in sieden und nym dan knyt und ryff mit der vurgenanten oschen gallen recht wal und lais sy dan hart werden und temperier sy mit sal armoniacum als die irste wanne du da mit wilt machen.
Hye mirck war uff du wilt gult oder sylber legen; uff perment, so brunier vur hyn die plat da du schryven wilt mi, eyme wulfs zande und schriff wat du wilt mit der federen ader⁽³⁾ pensel und die wile die schryft noch nass sy, so snyt dat golt oder dat sylver eyn wenich breyder dan die schrift is und lege is dan slecht na eyn ander uff und huch dan daran mit dem adem und druck dat gult senftlich in die schrift mit baumwollen und lais it dan gar wal drucken werden., riff darna mit der baumwulen drueber und lick it dan (mit) eyme zande dat it glentz werde.

(1) Ten eerste Paltser kneedsel, stopve.rw, mastiek.

(2) Amoniak-zout.

(3) Oder, of.

[p. 166]

Wiltu aber gult drucken uff legen so nym aber der vurgenant (assis?) eyne welche du wilt und riff sy gar wal mit wasse(r) und riff mynner dan dat drittedeil alaepaticum⁽¹⁾ under die knyt oder gummy serapuri⁽²⁾ ader gummi galbani dar under, want dese synt fuchter uur kleberichter naturen und layet sich dat gult heffen und riff ouch dar under eyn wenich zinobeis und sal armoniacum, jecklichs also grois als eyne erbes und temperierit dat mit dem vurgenanten wasser van gummi ader vameyer clair und mirck dat man dese vurgen. varben oder assis sal temperieren mit zweydeil des vurgenanten wassers und dat dritte deil luter wasser, want sy wurden zo starck mit ydelem bereiden wasser, und temperier sy, dat sy usz der federen gayn und wanne man dese vurgenante assis nunme wil nutzen so sal man sy suber behalden und wan man sy me gebruchen wil so sal man sy temperieren mit luterem wasser in der dickde vurgenant.
Wiltu gult uff permut (!) legen so nym rosz harn der des nachtz futter habe gessen und schriff da mit wat du wilt. So dat drucken wird, so lege dat gult uff und lick es mit eyme zande.
Wilt ir aber gult drucken uff legen gar schoyn so nemet gu(mmi) armoniacum und aloepacitum gelich vil und leget die ij obernacht in starcken essich dat der essich ober dar uber ge und lais is sten ober nacht und sige dan den essich ober wal abe und nym die materie und riff is gar wal und nym in der aptiecken eyns steyns, heisset lapemacit⁽³⁾; des steyns sal man nemen zwirnet also als der ander zweiee und ryffouch eyn wenich zuckers dar under und strich dat gelich zwirnet uff eynen geplasterten grunt und lais dat wal drucken werden und bruniere dat senftlich gar dat it glantz werde und brunière dat gult drucken dar (uff) und lait sich gar senftlich brunieren und luter und ouch g(emenget?) und daz gult nymt ouch gut alter.
Item wiltu machen eyn gut assis, gult und sylver drukken uff zo legen uff perment und ouch uff alle ander ferben, und machs damit schryven ader florieren und musieren mit der federn oder pansel wie kleyn du wilt und dar in ouch drucken vergulden gar glantz, so nym gummi armoniacum und terpentinam aloepacicum (!) und galbanum und zucker iecklichs als grois als eyne erbes und sal nemen gebranter kryden also vil als der vurgenanten matiergen zo sament is und wigen die kryde intgen die materge und dit alles riff gar wal under eyn ander mit wasser und ouch dar unter lapematicis und cinober (!) und gebrant auripigmentum und iecklichs also grois als eyn erwis und riff dit alles gar

(1) Leverkleurige aloė.

(2) Gummi sagapenum sive serapinum.

(3) Haimatitês, bloedsteen.

[p. 167]

wal under eyn ander mit wasser und temperiere dat mit eyer clair dat dat dritte deil wasser sy und gemischet und temperierit weder zo dick noch zo dunne dat it usz der federen gerincklich ge oder usz dem pensel und due dat in eyn muschel und wat man damit schrijbet uff permemt oder uff ander gestrichen varben, dat sal man wal drucken layssen werden und sal is dan brunieren mit eyme wulfs zande gar senftlichen und sal dar na dat gult dar in parmeren⁽¹⁾ mit dem zande und riff is dar na mit baumwullen ober ale, so schynt dat gult gar schoyn licht und is ouch der aller beste, synne drucken zo vergulden und macht ouch dat aller beste glantz.
Item nym knytte und riff sy wal mit wasser und doe dar urder eyn wenich van eyme lynden kollen, also vil dat die knytte da van intferft werde ader broc under eyme becken mit eyme wasz licht und schaff dat dar in und schude dat dan uff eyn stuck knyten und wanne ir is da mit wilt machen so doit gummen wasser dar ober in eyn horngyn; man mach ouch zuker kannet dar in doyn und royden wirrouch und wanne man uff permcnt darmit gemacht hait, so sal man dar ober schaffen mit eyme messer dat scharpe sy und gelich schaffit, ryven eyn wenich dar ober; is it aber gelich slecht so darff man neit dar ober riffen und da sal man golt daruff legen und mit eyme platten zande neder drucken und dan senftlich ryben.
Iiem dit is der grunt zo. Nym gereben knytte unt menge die mit wysz van dem eye und laisz it stayn eyn woch lanck und dan menge is weder mit wysz van den eye und dan versuch in obe er gut sy. Is der grunt ze ser vet, so gusz da eyn wenich wassers dar in. Is er aber zo mager, so doe me wysz vam eye dar in. Item wiltu wissen obe der grunt zo fet obe zo mager sy, so saltu machen eyne probe uff pergemet also groisz als eyn haller; und is is gantz wisz, so is der grunt zo mager. Is er aber gantz brun, so is er zo fett. Is er aber in wendich wysz und usz wendich brun eyns halben stroy halms breit dan is er gut
F. 4. Item van den stucken die zo dem gult grunde hoirent. Nu mirck wie manche der stuck synt da mit man gult und sylber drucken uff leget gar schoyn. Dat is gummi armoniacum und sal armoniacum und aloepaticum und gummi galliani und gummi amigdalarum (!) und wysz zucker und hoynch seym und derpentinam (!) usd wisz hartz. Deze stuck synt alle cleberachtich und fuchter nature; da van hafftet dat gult drucken dar in; der anders die ttemperierunge recht bereyden kan, dat it weder zo'fucht noch zo durre sy. Der is aber under sucht mit synnen, der mach is

(1) Pruneren? schrijffout.

[p. 168]

wal fynden. Is ist ouch manche hobisch heymlich dynck in desen vurgenanten stucken verborgen.
Nu mirck hy welche stuck dem gulde und sylber gar hyrlichen und gueden glantz gebent und da van sich ouch dat gult gar senftlich lesset pruneren glat und ouch glantz. Dat is gebrant kryde und gebrant auripigmentum und gebrant cinober und is lapis ematic. Dat is ouch dat beste vur den anderen, und ist pollum armenicum. Deze stuck geben dem gulde gueden glantz und gueden schyn und nymt gut alder und stat ouch zerlich wal. Item ich halden dat man dat auripigmentum und cinober neit me broc, dan sy irst gebrant werden als man sy macht.
Item, so du gult wilt legen, dat du neit ryven wilt, als in boichstabe felder off etzliche bleder an blomen dar uff du wilt aff setzen, so nym ostgen und ryff die recht wal mit half slecht wasser und half guden gumme wasser und doe it in eyn muschel off horn und strich dit gelich uff, neit zo dunne, und lege dat gult nasz dar uff und drucke it sere senftlich neder, dat it an allen enden wal gryffe und laysz it dan lange genoich lygen, dat it durch drukke werde. Dar na wusch it over alle mit boumwullen so geit dat over entzache gult aff, und weren dan etzliche pleckelger die neit dat gult hant gegryffen, so saltu die netzen mit dem vurgenanten grunde und lege gult dar uff und laisz d...
F. 5. ontbreekt.

De kenner ziet dat wij hier met een Rijnsch dialect te doen hebben. Het stamt uit de nabijheid der streken, waar de oudste Belgae hebben gewoond. De schrijver vervalt in tegenstrijdigheden van spelling, welke in vele opzichten leerzaam zijn; daarom is er letterlijk afgeschreven.

Red.