Dietsche Warande. Nieuwe reeks 2. Jaargang 3

[p. 583]

Nederlandsche en andere oudheden
Schilderwerk te Warmenhuizen.
Jan van Scorel.

DIT schilderwerk bevindt zich in de Ned. Hervormde kerk, in het koor, tusschen den triomfboog en in de absis; het versiert het ogivale houten tongewelf.

Boven het middenvenster der absis is Christus voorgesteld komende als Rechter om te oordeelen, zooals S. Joannes in zijne Openbaring hem beschrijft.

Daarboven zweeft een engel, het kruis dragende; rechts en links bevinden zich andere engelen met de lijdensteekens.

De figuur van Christus is sterk beschadigd, men heeft op de plaats waar een paar planken ontbreken, een ridder uit een ander tafereel ingenageld. In het vak rechts van dit tafereel knielt Maria, links S^t. Jan de dooper, eveneens biddende voor de scharen, die aan den voet van het beeld, uit de graven, ten gerechte opstaan. Rechts staan engelen den verrijzenden dooden bij, en voeren hen ten hemel; links komen duivelen de verrijzenden te gemoet, om hen naar de hel te sleepen.

Hemel en hel zijn in het bovengedeelte dezer vakken afgebeeld.

[p. 584]

Bij de eerste groepen bevinden zich zeer sierlijk geteekende engelen, die, of met de gelukzalige reeds hoog in de lucht zweven, of hun de hand reiken en hen uit het graf wekkende opwaarts ten hemel wijzen. Bij de tweede groepen waar de hel wordt voorgesteld, ontmoet men verscheidene soorten van duivelen, die half mensch half dier, de gedrochtelijkste vormen vertoonen, om op allerlei wijzen de verdoemden te kwellen. Onder de gepijnigden vindt men er eenen met zwaren buik en dikke kaken, welke voor zijne overdaad en gulzigheid door duivelen aan het spit gebraden wordt.

Grimmige duivels met lange speren dwingen de vermaledijden in den vuurpoel terug te keeren, waaruit zij schijnen te willen wegvluchten, enz.

In de volgende travée rechts (ten noorden) vindt men eene voorstelling van den Mannaregen in de woestijn.

Breed geteekend zijn de mannen, vrouwen en kinderen, die het van den hemel dalende manna in schotels en in korven te zamen garen.

In het daaropvolgende vak ziet men Mozes, de tafelen der wet verbrekend, bij het zien van het gouden kalf; de Israëlieten onder tenten geschaard, de oprichting van de groote slang in de woestijn, enz.

Tegenover deze tafereelen (aan de zuidzijde) bevindt zich eene voorstelling van den Hoogenpriester Melchisedech, die aan Abraham en zijn gezellen het brood en den wijn aanbiedt.

Melchisedech is gekleed in het gewaad van een bisschop der XVI^e Eeuw, met de mijter op het hoofd, Abraham en zijne begeleiders, als krijgers van dien tijd. Het 2^e tafereel stelt den ondergang van Pharao's krijgers in de Roode zee voor. In den top van het gewelf loopen sierlijke ranken en bladen, en vormen

[p. 585]

met de houten ribben de omlijsting van elk tafereel.

Het geheel is geschilderd op eikenhout met breede zwarte lijnen. De figuren zijn meesterlijk geteekend, terwijl eene zeer sobere aanwending van kleuren voor vleesch en gewaden, zoowel als voor gebouwen, planten en lucht, een bijzonderen monumentalen geest aan het geheel inprenten. De rijk versierde omlijsting bestaat uit grauwachtige ranken met bladen op rooden grond. Door de groote eenvoudigheid van kleur, wordt de krachtige beweging die de figuren uit dien tijd kenmerkt, zeer getemperd. Zoo vormt het geheel eene buitengewone grootsche en indrukwekkende versiering. Zeer merkwaardig is de behandeling van dit kunstwerk; zij levert ons een prachtig bewijs, hoezeer de nederlandsche schilders der XVI eeuw doordrongen waren van het beginsel, dat de schilderkunst, wanneer zij geroepen is een gebouw te versieren, in de eerste plaats behoort te beantwoorden aan het doel waartoe zij aldaar moet strekken, en met vensters en muren moet samenwerken tot vorming van een harmonisch geheel.

Warmenhuizen is een dorp in Noord Holland, op een drietal uren van Alkmaar verwijderd; de gothische kerk is van de XV^e eeuw. Het ruim der kerk bestaat uit drie schepen waarvan het middenschip met een houten tongewelf is overdekt, even als het priesterkoor. Noch voor een kwart eeuw prijkte de geheele kerk met eene gewelfschildering, zooals er maar zelden in onzen tijd gevonden worden. Zeer te betreuren is het, dat de zin om alles netjes te hebben, de goede gemeente van Warmenhuizen er toe gebracht heeft, om de gewelven van het ruim der kerk met blauw grijze olieverf te overstrijken, omdat het oude schilderwerk hier en daar beschadigd was. Daar de kerk thans voor de Hervormden gebruikt wordt, heeft men geen

[p. 586]

behoefte meer aan het koor of sanctuarium; dit gedeelte van het gebouw is dan ook met een plankenof houten wand van het overige in gebruik zijnde gedeelte afgescheiden en dient tot bergplaats. Deze omstandigheid is juist oorzake geweest, dat wij thans nog het voorrecht hebben, een belangrijk kunstwerk te bezitten dat voor Nederland eenig in zijne soort is - namelijk eene koorbeschildering van den beroemden Nederl. schilder Jan van Scorel.

Welke tafereelen in het schip der kerk onder de grijze verflaag verborgen zijn, is thans niet meer te ontdekken, in het koor zijn de bovengenoemde voorstellingen nog aanwezig.

De afgelegenheid van de plaats (Warmenhuizen) was oorzaak dat het kunstwerk tot nu toe onbekend bleef. De gebrekkige toestand van het kerkgebouw, zou weldra tot gevolg hebben gehad dat ook dit laatste overblijfsel van Jan van Scorels monumentale schildering weldra voor altijd verdwenen ware, zoo niet de kunstliefde en schranderheid van een hoogen ambtenaar, die bij toeval dit gebouw binnentrad en een zijner vrienden, een kunstenaar en bijzondere voorstaander onzer oudsté Vaderlandsche kunst, erop hadden gewezen, en daardoor een belangrijk kunstwerk voor de nakomelingen hadden gered.

Wij vernemen namelijk dat het houten gewelf der kerk te Warmenhuizen, hetwelk binnen weinige jaren geheel zou zijn vergaan, thans overgebracht zal worden naar het Rijksmuseum te Amsterdam. Het zal aldaar in zijn oorspronkelijken toestand ten toon worden gesteld, zoodat het als voorbeeld kan strekken aan jeugdige kunstenaars, die uit het werk van Jan van Scorel zullen kunnen leeren, hoe onze voorvaders het begrepen de gewelven van eene kerk met bijbelsche voorstellingen

[p. 587]

te versieren, en hoe ten allen tijde, vóór de XVII^e eeuw, onderscheid van bewerking gemaakt is tusschen schilderwerken bestemd om van plaats veranderd, dan hier, dan daar te pronk gehangen te worden, en zulke, die een onmiddellijk ingrijpend deel, als 't ware eene architecturale versiering van een monument moesten uitmaken.

A. de Ticheler.