Dietsche Warande. Nieuwe reeks 2. Jaargang 3

[p. 323]

Nog eens over de oudheid der bedevaart van D L.D. van Handel.
(Opheldering).

QNDER het vele goede, nuttige en schoone, dat de Eerw. Paters Redemptoristen in het godsdienstig maandschrift De Volks-Missionaris gedurende tien jaren uitgaven, verdient vooral vermelding, wat zij omtrent de vereering van de H. Maagd geleverd hebben. In het voorgaande jaar lazen wij, hoe die vereering door verschillende religieuze orden in ons land is opgewekt. Thans houdt De Volks-Missionaris zich bezig met de geschiedenis van verschillende oorden, welke de beminde Moeder tot haar bijzonder heiligdom heeft uitgekozen.

Zijn eerste artikel over dat onderwerp draagt een polemisch karakter; hij noemt den persoon, dien hij bestrijdt, met man en paard, onderzoekt diens bedenkingen, enz.

Ik ben zoo vrij in de Dietsche Warande eene plaats te verzoeken, om mij over het geschrevene te verantwoorden. Wat is nu de vraag? In de Dietsche Warande, jaargang II, 1889, bl. 185, 303, had ik aangetoond, dat de vereering van O.L.V. van Handel waarschijnlijk niet dagteekent van het jaar 1220, zooals men tot nog toe geloofde. Ik onderzocht alles, wat voor zoo hooge oudheid pleiten kon; maar vond geene zekerheid. Geen der bewijzen die men kan aanvoeren, bleken mij proefhoudend en er is veel, wat een jongeren datum waarschijnlijk maakt.

Het was mijne bedoeling alleen de waarschijnlijkheid, niet de mogelijkheid van zoo hooge oudheid te loochenen. Het geleerde publiek, waarvoor ik schreef, kon dat gemakkelijk vatten en aan het einde heb ik het uitdrukkelijk gezegd.

Wanneer dus De Volks-Missionaris, bl. 135-137, te verstaan geeft, dat de bedevaart ouder kan zijn, al vindt men in 't register van Strijbos, dat alle fondatien bevat, geen oudere dan van 1460 of 1470, al ziet men aan de kapel ook geen teeken wat naar vroegere eeuwen terugwijst, al wordt in alle oude oorkonden

[p. 324]

noch van een mirakel, noch van eene kapel, of bedevaart of beeldje, noch zelfs van den naam Handel melding gemaakt; - wanneer De Volks-Missionaris dit leert, verkondigt hij iets, wat ik niet ontkend heb.

't Is waar, de bedevaart kan zoolang bestaan hebben, zonder dat er iets van bekend is; maar dit bestaan wordt dan toch zeer onwaarschijnlijk. Twee eeuwen lang, toen nog geen bedevaart in deze streken bestond, zou hier een L.V. beeldje vereerd, door mirakelen beroemd, (dit zegt het versje, waarover later) van heinde en verre bezocht zijn en in al dien tijd zou daarvan met geen enkel woord, door niet éénen schrijver, in een boek, een brief of oorkonde gesproken zijn! Allen zouden zwijgen van die merkwaardige gebeurtenissen, zwijgen zelfs van de kapel, van de bedevaart, van het gehucht! Het archief van Handel is wel in 1709 verbrand, maar vóór dien tijd is reeds eene geschiedenis van Handel uitgegeven en Wichmans noch Verbeek weten een schrijver of oorkonde voor hunne bewering aan te halen. Bovendien bestaan er nog honderden charters van Gemert en omstreken, en voornamelijk van de Duitsche orde, die Gemert en Handel in kerkelijk en politiek opzicht bestuurde en in beide veel huizen en gronden heeft gekregen, gekocht, verruild, beheerd. En toch is in geene enkele akte vóór het jaar 1360 een spoor van Handel te vinden.

Wichmans, die zich op de traditie grondt, waar hij spreekt van de vinding van het beeldje, zou dit zeker ook gedaan hebben, waar hij de oudheid verdedigt. Hij kent nog geene traditie, maar hij heeft er de kiem van gelegd. Nu is het de vraag, of het eene aloude en geldige traditie mag heeten, wat Wichmans op zoo losse gronden, als hierna zal blijken, beweerd heeft, wat verschillende vereerders van Handel op zijn gezag geloofd hebben en wat latere schrijvers en predikanten te goeder trouw, zonder de zaak ernstig te onderzoeken, onder het volk hebben verspreid.

Het eenig positief bewijs van waarde, dat tegen mijne stelling wordt ingebracht, is het gevoelen van Wichmans. Dit echter steunt op eene gebrekkige bewijsvoering. Laat ons zien. Men heeft mij erop gewezen, dal ik zijne woorden niet juist vertaald heb. Waarlijk, ik heb alleen den zin weergegeven, omdat mij eene letterlijke vertaling al te moeilijk voorkwam. Is de V. beter geslaagd? Wordt het woord inveniatur niet beter door vinden dan bevinden overgezet? Maar wat aangevangen met: Quandoquidem... inveniatur? Is dat voldoende weergegeven door: Wijl men bevindt? Geeft die subjonctief geene onzekerheid te kennen, die voor onze zaak van 't hoogste belang is? Zou men niet beter vertalen: Als men vindt, of: Als 't waar is, dat men vindt. Zou het niet de bedoeling des schrijvers zijn de vinding afhankelijk te maken van den tusschenzin, in dezer voege: Als de kapel van Handel ouder is dan de parochiekerk van Gemert (waardoor hij

[p. 325]

de oude kapel van Gemert wil verstaan hebben), dan is het gevonden, dat zij reeds sedert meer dan vier eeuwen is gebouwd. Wichmans geeft in allen gevalle genoegzaam te kennen, dat hij het niet zelf, maar dat het een ander, wellicht zijn zegsman Moraeus gevonden heeft. Anders zou hij niet schrijven: Men vindt, maar: Ik vind of wij vinden en dan in den indicatief. Kan nu zulk eene twijfelachtige en onduidelijke verzekering, na vier eeuwen neergeschreven, voldoende zijn om ons te overtuigen, dat het beeldje niet alleen, maar volgens W. ook de kapel zoo oud is? Dat zou de stelligste verzekering van den besten schrijver nauwelijks vermogen.

Er is nog meer. Naar mijn oordeel moet de tusschenzin: ouder dan de parochiekerk van Gemert, niet als eene bloote bijstelling beschouwd worden. W. was een te wetenschappelijk man, om zonder eenigen schijn van bewijs aan zijne lezers zulk eene verzekering of gissing op te dringen. De kapel, zegt hij, is ouder dan de Gemertsche parochiekerk en, gevoelende dat hij daarmede nog niet genoeg gezegd had, laat hij er onmiddelijk op volgen, dat die kerk eertijds eene kapel was. Nu neemt hij de oudheid dezer kapel tot maatstaf voor Handel, en hierin schuilt de oorzaak van de gansche vergissing. Hij staaft zijne twijfelachtige verzekering met een niet minder twijfelachtigen grond.

Nu doet het niets ter zake of W. acht, tien of honderd bladzijden over Handel geschreven hebbe; slechts op ééne plaats spreekt hij van de oudheid en daarvoor kent hij geen ander bewijs. Waar zou W., of zijn zegsman Moraeus, de toenmalige Rector van Handel, dat bewijs gevonden hebben? Waar anders dan in de archieven van Handel? Nu bestaat er nog een registerke, een zoogenaamde blaffert, door den Rector Strybos in 1585 aangelegd en tot 1602 voortgezet. Daarin vinden we juist op de eerste bladzijde de woorden van W.: ‘Deze kapel is ouder dan de kerk van Gemert;’ hetgeen mij deed besluiten, dat we hier de bron hebben waaruit W. of Moraeus hebben geput. Ik wil het nader bewijzen.

De blaffert was voor den Rector een onmisbaar boekje, dat hij bijna elken dag noodig had, dewijl daarin alle fundatiën, alle titels van zijn inkomen, zoogenaamde posten, stonden opgeschreven, en hij daarin zelf door den loop van het jaar de kwijting der pachten of cijnzen aanteekende Was het boekje eenmaal vol geschreven, dan werd een nieuw aangelegd, waarin men niet alleen den oorsprong der cijnzen en den naam der cijnsplichtigen, maar ook alle andere merkwaardige aanteekeningen nopens het beneficie, zijne lasten, zijne rechten en gebruiken letterlijk overschreef. Zoo moest Moraeus, die in 1626 tot Rector benoemd werd (behalve dat hij het register van Strybos in zijn archief vond) bij zijne aanstelling in zijn eigen blaffert, ook datgene lezen of over-

[p. 326]

schrijven wat bij Strybos te lezen staat. Want hetgeen deze op de eerste blazijde over Handel en de bedevaart had opgeteekend, was voor den Rector zoo belangrijk, dat hij het volstrekt moest lezen, bewaren of overschrijven. Wie zal er nu aan twijfelen, dat de eensluidende woorden van Wichmans, die bekent door den Rector te zijn voorgelicht, die meent dat de oudheid gevonden is, uit zulk een blaffert genomen zijn?

Welnu, beteekenen de woorden van W., op zich zelf beschouwd, al zeer weinig, zij verliezen nog meer in kracht, als men den grond, waarop hij steunt in voormeld register naziet. W. meende, dat hij, wat door Strybos van de kerk gezegd is, tot de veel oudere kapel mocht uitbreiden, maar S. gewaagt niet van de kapel. Had hij deze bedoeld, dan zou hij dit wel duidelijk gezegd hebben, aangezien iedere Rector zoowel toen als thans erop uit is, om aan zijne kapel en bedevaart eene zoo groot mogelijke beroemdheid en oudheid toe te kennen. Zegt hij dus, dat de kapel ouder is dan de kerk van Gemert, wier eerste pastoors van het midden der 15^e eeuw hij dadelijk noemt, dan moet men dit, minstens kan men dit met grond van de parochiekerk verstaan; maar dan heeft W. of Moraeus ook geen recht daarop zoo vast te bouwen, dan gaat zijne redeneering mank, dan kan zijne zoo gezegde verzekering, op eene verkeerd begrepen getuigenis steunende, eene onbewezen stelling, eene onderstelling genoemd worden en dan heeft ook de V. geen reden die benaming af te keuren.

Doch, gesteld, zegt men, dat S. en W. van de parochiekerk spreken, deze was hetzelfde gebouw als de oude kapel, die in 1437 tot parochiekerk verheven werd.

Men leze wat Coppens (III, 341) die te Gemert goed bekend was, en Schutjes (III 684) daarover geschreven hebben. Elk inboorling, die iets van de geschiedenis zijner plaats kent, kan nog de plek aanwijzen, waar de twee eeuwen oudere kapel gestaan heeft, ver genoeg van de parochiekerk, om beiden niet te vereenzelvigen. Maar ook al ware 't een en 't zelfde gebouw, men behoort onderscheid te maken, als men de oudheid van een ander voorwerp daarnaar wil bepalen.

De lezer kan nu zelf oordeelen, welke waarde te hechten aan de bewijzen aan W. of S. ontleend. Hij vergete niet, dat wij, ook al ontbrak er niets aan hunne getuigenis, slechts eene onbewezen verzekering hebben van schrijvers, die vier eeuwen later leefden.

Een versje in het jaar 1700 op den toren geschreven kan toch niet door een ernstigen criticus worden aangehaald, evenmin als de uitspraak van beeldhouwers; dewijl toch de tegenstander aanneemt, dat het beeldje in kunsteloozen vorm óf op wonderbare wijze óf door onbeschaafde landheden of schaapherders uit een doornenboom is gesneden.

[p. 327]

Ten slotte nog deze opmerking. In mijne kritiek zeide ik, dat de Duitsche Orde vóór het midden der 13^e eeuw te Gemert niets bezat, waaruit ik afleidde, dat zij Handel nog niet kon ontgonnen hebben; terwijl ik in mijne Geschiedenis der latijnsche school van Gemert naar authentieke stukken schreef: ‘In 1249 bezat de Orde reeds zooveel goederen te Gemert, dat er een rentmeester was aangesteld’. Dit behoort men overeen te brengen, aangezien de Orde eerst omtrent 1230 de grenzen van ons Land overschreed, tien jaren nadat de dèvotie van O.L.V. te Handel een aanvang zou genomen hebben. De Orde bezat hier goederen in het midden der 13^e eeuw. Uitgestrekte gronden, later tot gehuchten en dorpen aangegroeid, werden destijds aan kerken en kloosters afgestaan, juist omdat zij nog niet ontgonnen of nog zeer weinig bebouwd waren. Daaruit is alleen af te leiden, dat Handel eene of andere hoeve kan gehad hebben.

Ik herhaal. Mij schijnt niet voldoende bewezen, dat het beeldje, veel minder de kapel, van het jaar 220 zou dagteekenen. Het diep stilzwijgen van den ouden tijd, de letter en zin der woorden van Strybos, door Wichmans of, wat waarschijnlijker is, door zijn berichtgever Moraeus te ruim uitgelegd, en andere hier en elders beschreven feiten nopen ons het ontstaan van Handel tot omtrent 1300, dat van de kapel en bedevaart tot omtrent 1400 terug te brengen.

Fr. G. van den Elsen.

Ord. Praem.