Dietsche Warande. Nieuwe reeks 2. Jaargang 3

[p. 107]

Nederlandsche en andere oudheden.
Laureys van Papenbroeck,
de vader van Pater Daniël genaamd Papebrochius. Geslachtsboom, rijmwedstrijden en huisboek
door J.F. Kieckens. S.J.

I.
De van Papenbroecks van Antwerpen, van de XVI^e tot de XVIII^e eeuw.

[p. 108]

De bijzonderheden die hierna medegedeeld worden nopens den stamboom van Laureys van Papenbroeck, evenals over zijne rijmwedstrijden en zijn huisboek, zijn alle aan onuitgegevene bronnen ontleend⁽¹⁾. Het eerste hoofdstuk zal den lezer de waarachtige afkomst van den beroemden Bollandist, Daniel Papebrochius doen kennen. Het tweede is eene bijlage voor de geschiedenis der antwerpsche rederijkers van het eerste vierde der XVII^e eeuw en bevat nauwkeurigheden die men nergens in gedrukte boeken aantreft. Wat het gerijmd familieboek van Laureys van Papenbroeck aangaat, het is wel zeker het eerste van dien aard dat uitgegeven wordt.

Er bestonden in Antwerpen twee onderscheidene familiën van Papenbroeck in de XVI^e en de XVII^e eeuw. De eene, oorspronkelijk uit Aken, was zoo schatrijk dat er haar wellicht nooit geene andere in onze koophandelstad overtrof. Ons dunkens was Marten van Papenbroeck, koopman, de eerste van dezen stam die zich aldaar vestigde⁽²⁾. Hij stierf den 23^en juni 1613, in de hoogen ouderdom van 92 jaren, zeven jaren na

(1) De volgende werken zijn geraadgepleegd geweest: A. de la Serna Santander, Mémoire historique sur la Bibliothèque de Bourgogne. Bruxelles, 1809. 8^o. - Baron van Ertborn, Geschiedkundige aanteekeningen aangaande de St-Lucas-Gilde, Antwerpen, 1802. - Visschers, in het Belgisch Museum, 1^o deel, Een woord over de Rhetorykkamers... - J.-B. vander Straelen, Geschiedenis der Rederijkkamers de Violieren... uitgegeven door P.-Th. Moons, in het Tijdschrift Het Taelverbond, jaar 1853, D. IX. - Het Landjuweel van Antwerpen in 156.... door Edward van Even, Leuven, 1861, fol. - De Schadt-Kiste der Philosophen en Poeten... Mechelen, 1621, fol.

(2) Zie Recueil des bulletins de la propriété, 1884 (door M. Aug. Thys), bl. 56; en 1888, bl. 73. Wij bedanken hier uit plicht onzen besten vriend, M. Augustijn Thys, aan wien wij menigvuldige aanteekeningen nopens de van Papenbroecks schuldig zijn.

[p. 109]

den dood van Margriet Luycx, zijne echtgenoote. Beiden waren van edele afkomst, gelijk men het eertijds bestatigen kon op hunnen gemeenen zerksteen die buiten de Sint-Lucaskapel in de cathedrale kerk lag. Dat deze van Papenbroecks ook in kristelijke deugden uitschenen, blijkt daaruit dat Jan, die van hunne vier kinderen welke den familienaam voortzette, en drie dochters met twee zoons achterliet, den eenen, Frans, priester, en den anderen, Adriaan, Jezuiet zag worden⁽¹⁾.

Nederiger was de oorsprong der andere van Papenbroecks. Dezen ook uit Duitschland afkomstig, moesten, dank aan eenen der grootste Bollandisten hunnen naam vereeuwigen, terwijl hunne rijke naamgenooten door uitsterven in vergetelheid geraakten⁽²⁾.

(1) Er bestonden nochtans reeds van Papenbroecks in Brabant, rond het midden der XV^e eeuw. De volgende akte van 29 november 1441 getuigt er van: ‘Jan van Papebroec van Mechelen, woonende te Loeven, voor hem ende in den name van Katelyne van Wesele zijnen wive’... enz. De staat van de fortuin van dezen Jan laat ons niet toe hem voor denzelfden persoon te aanzien als eenen anderen Jan, van wien hierna spraak zal zijn. Uit de akte van verdeeling, gedagteekend van den 6ⁿ Maart 1468, na den dood van Jan Papenbroeck, die weduwnaar was, blijkt dat zijne fortuin, te Leuven en te Mechelen, tusschen zijne twee kinderen, Franciscus en Dorothea verkaveld werd. (Schepenenkamer. Leuven.)
De van Papenbroecks van Mechelen, die in de registers dier stad, in 1420 reeds voorkomen, schijnen uitgestorven te zijn in de XVIII^e eeuw. Men vindt in het werk: Provincie, stad, ende district van Mechelen, (Brussel. 1770 1^e deel) de volgende afstammelingen: Willem van Papenbroeck † 28 Mei 1511, getrouwd met Barbel Reyers, alias Elsevier, † 22 September 1498 (bl. 357). - Margriet van Papenbroeck, † 5 December 1519 (bl. 29.). - Joanna-Maria-Petronella van Papenbroeck, † 17 Juli 1724 (bl. 369.)

(2) Het Papenbroeck is de naam van landen deelmakende van de oude vrijheid van Waelhem, aan den Rupel, in de nabijheid van Mechelen. Vermoedelijk heeft de familie van Papenbroeck, die, zoo wij gezien hebben, in de XV^e eeuw te Mechelen zich reeds gevestigd had, haren naam aan dit land ontleend. Eenige van hare afstammelingen zullen Duitschland ingetrokken en later van daar naar Brabant teruggekomen zijn. - Over het Papenbroeck bij Waelhem, zie Henne en Wauters: Histoire des environs de Bruxelles, D. II, bl. 647 en 656.

[p. 110]

In de levensschets van Pater Daniël van Papenbroeck door P. Conrad Janning opgesteld, lezen wij dat zijns vaders grootvader (avus paternus) eerst te Hamburg gevestigd was. Zoodanig was deze aan de katholijke leer vastgekleefd, dat hij in zijne geboortestad niet blijven wou, om rede het gevaar dat zijn eigen, en tengevolge, zijner nakomelingen geloof daar zou ontmoet hebben. Hamburg was immers in Katholieken en Ketters verdeeld. Hij verkocht dus al wat hij bezat en kwam te Antwerpen aanlanden⁽¹⁾.

In het opzoeken van den naam van dien man die zoo katholiek in merg en been was, zijn wij tot de overtuiging gekomen dat Daniël's levensbeschrijver hier onwetens eenen misgreep heeft begaan. 't Was zijns vaders grootvader niet, maar wel dezes overgrootvader die zich 't eerst in Antwerpen kwam vestigen. Tot bewijs halen wij hier het volgende aan.

Er bestaat in het antwerpsch archief eene kopij van een handschrift, waarvan het oorspronkelijk stuk in het staatsarchief van Brussel bewaard wordt. De titel daarvan is deze: ‘Ontfanck van nuwen poorters die bynnen den tyde deser rekeningen poerters zyn geworden ende die poerterie van Antwerpen aengenomen hebben.’ Nu, in deze rekeningen, die de jaren 1503-1504 betrekken, komt de naam van een Jan van Papenbroec voor; deze, zoo men zien zal, was waarachtig de overgrootvader van Daniel's grootvader.

Was deze Jan van Papenbroeck met vrouw en

(1) Acta Sanctorum Junii. T VI, p. 3, col. 2. lit. F.

[p. 111]

kinderen naar Antwerpen afgekomen? Of was hij toen reeds weduwnaar? Het aangehaalde uit Daniël's levensschets zou dit laatste doen gelooven. Wat er van zij, dat hij te Antwerpen in echt trad met Mechteld Kerstiaens, en dat zij te zamen aldaar twee zoons wonnen: Kerstiaan en Jacob, is zeker. Het blijkt uit eene akte van 19 october 1562, waarin het volgende voorkomt, ‘Kerstiaen van Papenbroeck, Janssone wijlen, timmerman en Barbara Beers, w^e lest van Jacob van Papenbroeck’ kavelden alsdan de nalatenschap van Jacob van Papenbroeck. De meubelen werden uitterhand verdeeld. Kerstiaan kreeg: ‘½ huys waervan hij de wederhelft van te voren bezat in de Vlierstege... en alnog, mits 16 ℔ brab^ts of 64 gl^s eens te betalen: ½ huys in de St Antoniusstraet tuschen het Cromhout en d'Lammeken.’ De weduwe kreeg ‘d'ander helft’. Dit was waarschijnlijk 't huisje waar Kerstiaans broeder stierf in 't jaar 1562.

De stiel waarmede Jan van Papenbroeck zich geneerde, zal wellicht dezelfde zijn geweest dien Kerstiaen, zijn zoon, oefende.

Eene akte van 1598 laat ons zien dat Jan van Papenbroeck in 1520 reeds gestorven was. Daarin is spraak van ‘1 camer oft huys en woninge met hofken in de Vliersteeg, door Mechteld Kerstiaens w^e Jans van Papenbroec den 21 januari 1520 der Peteraen Peters in geerfd is.’ De loodgieter Peter Peters was eigenaar van verschillige kleine woningen van denzelfden aard in de Vliersteeg. Het was ‘eene camere metten hofken’, van eene waarde van 25 schellingen rente, die Jans weduwe aangekocht had, den 8 Januari 1520/1. Dus, geene weelde!

Kerstiaan van Papenbroeck, timmerman, trouwde met Anna Laureys, geboortig van Balen en had

[p. 112]

twee kinderen: eenen zoon met name Laureys, die den stiel van zijn vader voortzette, en eene dochter, Clara genaamd, die in echt ging met Sebastiaan van den Eynde, metser. Deze laatsten moeten nog al welhebbende burgers geworden zijn. vermits zij zich eenen zerksteen konden betalen in de abtelijke kerk van St Michiel⁽¹⁾.

Wat Kerstiaan aangaat, wiens fortuino zoo wij hierboven zagen, zeer gering was, hij groeide door zijne werkzaamheid stillekens aan, en kon zich reeds in 1540 een beter huis verschaffen. Op datum van 17 Juni 1540, lezen wij immers dat ‘Kerstiane van Papenbroeck, timmerman’ en ‘Anna Laureys’, een huis met hofken kochten van Henri Clonenberch. Deze woning was in de Predikerenstraat gelegen en droeg den naam ‘De Herpe’. De koopsom bestond in 21 guldens rent, 't zij 336 guldens kapitaal. Dit was wel zeker nog geen paleis! En wat de schatting van zijne woning nog verminderde, was dat de Herpe met eene rente bezet was. Deze werd alleen 40 jaar later, na den dood van Anna Laureys, Kerstiaans' echtgenoote, afgezet. Het volgende strekke hiervan tot bewijs:

‘Kerstiane van Papenbroeck, timmerman, pro se et pro Laureyse en Clara, zijne en wijlen Anna Laureys huysvrouw wettekinderen.

In voldoening van tgene zij het sterfhuys schuldig zyn van Elisab. Ruelens ter sake van verloop van 5 gl^s rent bezet op het huys de Herpe, Predikerenstraat, gaven aan d^o Elisab. over 11 sch. 2 penn. brab^ts enz.’

Bij gebrek van doodsboek doet de akte die volgt verstaan dat Kerstiaan te Antwerpen stierf in 1598, waarschijnlijk in de maand April:

(1) Zie Grafschriften, D IV, bl. 108.

[p. 113]

1598, 4 mei. Laureys van Papenbroeck, timmerman en zijne zuster Clara, echtgenoote van Sebastiaan van Eynde, metser, deelen de nalatenschappen hunner ouders Christiaen van Papenbroeck en Anna Laureys.

‘Laureys krygt huis met hofke de Herpe, Predikeren strate (bij St-Michielsklooster), gekregen door vader en moeder in 1540.

Clara krijgt 1 camer oft huys en woninge met hofken, in de lange Vliersteeg (St Andreas kwartier), daer Mechtelt Kerstiaens w^e Jans van Papenbroeck den 21 januari 1520 Peteren Peters in geerfd is.’

Zoo men het bemerkt, was door het werken van Kristiaan de fortuin zijner familie sedert eene eeuw niet aanzienlijk vermeerderd geworden.

Laureys van Papenbroeck. Kerstiaans zoon, was daarentusschen getrouwd, maar de naam zijner vrouw heeft aan alle opzoekingen ontsnapt. Van eenvoudigen timmerman, werd hij door zijnen vlijt en zijne eerbaarheid, uit achting zijner medeburgers, met den titel van deken van het timmerliedenambacht vereerd. In 1586, was hij met zijne medewerkgezellen werkzaam in het Kasteel van Antwerpen. Dit doet ons het volgende kennen: 1602, 18 december. ‘Laureys van Papenbroeck, timmerman, out deken en nu ouderling en gezworen van der timmerlieden ambacht alhier te Antwerpen, juravit dat hij met zijn mede werckgesellen in 1586 heeft gewrocht aen de huysen en andere edificien binnen den casteel alhier, gelijk inhoudende is de rekening die hij getrouwelijk gecopieerd heeft uyt den memoriaelboeck by hem daarover geschreven en gehouden.’ Alsdan werden er hem eerst 612 guldens betaald op de som van 1080 gl. 10 ½ s. die men aan 't ambacht schuldig was, en later nog 400 gulden. Eenige jaren nadien, den 11 juli en den 16 mei 1607

[p. 114]

ontvingen Laureys van Papenbroeck en Marc van den Doolagen, Dekens van 't timmerliedenambacht, eene rente in den naam hunner gezellen. Deze werkzaamheid heeft betrek op het heropbouwen, ten koste van de stad, van de binnenfronts der citadel, die door de borgers van Antwerpen, onder Marnix, in 1577, geslecht waren geweest en welke, na de overgaaf van Antwerpen aan de Spaanschen, door Farnèse hersteld werden.

Laureys van Papenbroeck won met zijne vrouw drie kinderen, Laureys, Jossina en Margriet. Laureys werd in 't jaar 1585 geboren. Deze moest de vader van den beroemden Bollandist, Daniël, zijn. Hij moet van jongs af groote genegenheid tot het leeren aan den dag gelegd hebben, vermits hij van zijns vaders ambt afzag en, zonder twijfel de latijnsche studiën bij de Jezuieten van Antwerpen voltrok. Daniëls levensschrijver zegt zelfs dat Laureys zich ernstiglijk beraadde of hij het kloosterleven niet aanvaarden moest.

In 1609, den 8ⁿ mei, zien wij dat Deken Laureys het huis De Herpe verkocht. Laureys, zijn zoon, was dan 24 jaren oud, en het is te vermoeden dat die verkoop gedaan werd om aan dezen het ambt van gezworen klerk van 't oudkleerkoopersambacht te verschaffen. Er bestonden te dien tijde tot tien zulke ambtenaars. Dit officie werd gewoonlijk aan de stad en tevens aan den voorganger afgekocht. In de XVI^e eeuw, gold het 600 guldens van de eene en 800 guldens van de andere zijde⁽¹⁾. De gezworen oudkleerkoopers waren belast met de openbare verkooping en het schatten van roe-

(1) In 1739, werd ‘een schrijverschap van de Vrijdaeghmert, 4,200 guldens betaalt; in 1742, 3,050 gl. en 3,300; in 1745, 2,300 gl. en 2,500 gl. Zie Mertens en Torfs. Geschiedenis van Antwerpen D. VIII bl. 210 vlgg.

[p. 115]

rende en onroerende meubelen; zij werden bijgestaan door gezworen klerken, een soort van greffiers die veel geld wonnen.

Vruchteloos hebben wij trachten te achterhalen waar klerk Laureys van Papenbroeck alsdan woonde, omdat daar, hoogst waarschijnlijk, later Daniël van Papenbroeck ter wereld kwam. Wij denken dat hij zich om reden zijns ambts met zijn vader en Jossina en Margriet zijne zusters, in de nabijheid van de vrijdagmarkt gevestigd heeft. Deken Laureys leefde nog in 1610, maar hij moet korte jaren nadien gestorven zijn, want zijn naam komt sedert niet meer voor in de archieven. Het bewijs dat er eene verkaveling geschiedde tusschen Laureys, den klerk, en zijne twee zusters ontbreekt op 't archief, hetgeen doet vermoeden dat hun vader noch onroerend goed noch onderpandige renten achterliet.

(Wordt vervolgd.)

[p. 116]