Dietsche Warande. Nieuwe reeks 2. Jaargang 2

[p. 159]

Dichtkunst, letteren.
Van der wive wonderlijcheit werdt u hier een deel geseit.
Een gedeeltelijk onuitgegeven hekeldicht van Jan Boendale
door K. Stallaert.
(Naar een handschrift der Kon. boekerij te Brussel).

SNELLAERT, in zijne Nederlandsche Gedichten uit de veertiende eeuw, laat op Jan Boendale's gedicht Jans Teestye, achter het vers 4101, blz. 276, een kapittel volgen, getiteld: Noch meer van den Wiven, groot 112 verzen, met eene nieuwe nommering van 1 tot 112. Zoo doet hij ook voor het volgende stukje: Dit es van ghevene. Van deze gedichten zegt Snellaert (Inleiding XIX): ‘Of ze mede uit Boendale's pen gevloeid zijn is door geene bewijzen vast te stellen. Ze verraden geheel zijnen trant en zijne zienswijze; ja het eerste bevat tot zelfs des dichters reeds vermelde vrees van, om reden zijner vrijmoedige taal, miskend te worden:

En̄ nymen, die dit sal sien,
En begripe mi in dien
Dat ic dit segghe van goeden vrouwen’.

[p. 160]

Het bevreemdt niet, dat Boendale, nadat hij c. XXXI gesproken heeft Van der wive selsenheyt, er c. XXXII op terugkomt in Noch van den wiven, en c. XXXIII, in Een exempel van den wiven, zoo zeer zou geërgerd geweest zijn op de gebreken der ‘wijven’⁽¹⁾, er nog eens zijne rietpen zou op gescherpt hebben om het tafereel hunner aangeborene en gekunstelde ‘bevalligheden’ en zwakheden in een vierde gedicht nog te verdonkeren. Reeds had hij hunne zotte kleederdracht en hunne behaagzucht, slechts een paar jaren vroeger, in zijnen Lekenspiegel, Boek II, c. 7, gehekeld:

‘Dynghel van die maghet rene
In een camere allene
Hi ne vant se niet optie strate,
Noch loeken tenighen gate⁽²⁾,

(1) Boendale maakt een grondig onderscheid tusschen wijven en vrouwen, welk echter strijdt met het heerschend middeleeuwsch gebruik van het woord ‘wijf’ in eenen edelen zin. Het wijf is voor hem, althans hier ter plaatse, het onwaardige, de vrouw, het edele vrouwelijk schepsel:

Teestye 2989: ‘So en seydic u niet van vrouwen,

Maer van wiven, sijts gewes;

En̄ wet, dat groet ondersceet es

Tusschen den vrouwen en̄ den wiven.’

en v. 3079: ‘Maer dat dunct mi grote onmate

Dat die quade wive vol blamen

Hebben moeten vrouwen namen:

Al waren sie coninghinnen,

Men soudere niet tellen binnen.(?)

Hets waer, alle vrouwen sijn wive

Na die vorme van haren live;

Maer alle wive en sijn vrouwen niet

Na die seden die men aen hem siet.’

(2) Gat, straat.

[p. 161]

 

Noch daer men danst ofte royt⁽¹⁾,

 

Noch in die kerke staen ghepoyt⁽²⁾,

 

Ghelijc dat hem vrouwen poyen

 

Met hoornen⁽³⁾ en̄ met sloyen⁽⁴⁾;

 

Haer hooftslop⁽⁵⁾ zo wide,

 

Dat men in elke zide

 

Hare lijf scouwet an; enz.’

Zoo verregaande en zoo aanstootelijk was de praalzucht der vrouwen in de veertiende eeuw, dat ook Jan Van Ruusbroec ze schandvlekte in Dat boec van den gheesteleken tabernacule (II, 175), daar hij zegt: dat zij hunne kleederen ‘maken so inghe, dadt hem scande es.. Si maken an hare hoefde bulte van hare, dat sijn des duvels neste... Maer dunct hen dat si edel sijn van gheboerte, so moeten se hebben ane hare anschine ‘cromme hoerne’ alse gheiten, daer si den duvel mede gheliken... Noch maken se groote wide hoetslope...’ Wel is waar, dat de mans hun ook het zedigste voorbeeld niet gaven; Ruusbroec zegt van hen: ‘Sal een man een cleet maken, hi doedt fronsen met langhen becken, met langhen toten, ende so inghe ende so cort, dat hi cume (nauwelijks) sine scamelheit bedecken can. Hierop sien de vrouwen (nl. de vrouwen volgen dit voorbeeld.’

Ook op het voorhandige tijdvak, en inzonderheid

(1) Royen, joelen.

(2) Poyen, opsieren.

(3) Hoornen, men zie verder.

(4) Sloyen, de slippen of strooken, die van achteren bij wijze van vleugels of waaijers uitstaken aan de zoogenaamde hoornen, en met deze het hoofdhulsel der middeleeuwsche vrouwen uitmaakten. (De Vries).

(5) Hooftslop, zie verder.

[p. 162]

op Brabant, moet o.a. toegepast worden de beschrijving der dwaze mode's bij Jan Van Dixmude (bladz. 253, op het jaar 1379): ‘Het volc, al zowel te lande als in de steden, was costeliker en̄ bet gecleet dan die edele in Vlaenderen en̄ in Vrankeryc; want de mans die hadden ondersnedene cousen, en̄ de scoen huutghehauwen met pollanen⁽¹⁾, riemen met selvere weghende drie maerc of viere, mantelen ghevoert toter hiele, caproenen en̄ frox⁽²⁾ met borduere ghewrocht, hoeden van bevere, ghelyc princen of graven; de wyfs te landewaert hadden drie ofte vier frox, zeere costelyc, of het tscaerlaken ghesin hadde; faelgen voeren (naar voren) met roder ofte met groender zyde ghevoert ofte gheboert; en̄ als zy ghinghen ter brulocht, zy droughen sercoten⁽³⁾ ghevoert, met langhen steerten, ofte het ghesin hadden princessen; in den somere, up feestelike daghen, die vrouwen droughen frox, die men hiet quenen⁽⁴⁾, voren met amausen ofte met perlyne cnoppen ghecnopt totter eerden toe, en̄ beneden ghevoert met costeliker voederinghe; caproenen hadden sy van scaerlakene, met costeliken cnoppen van amause ofte van peerelen.’

Derhalve gelooven wij gereedelijk dat het Noch meer van den Wiven van de Teestye deel maakt, en aarzelen niet het aan Boendale toe te schrijven; niets in bewoordingen of stijl verzet zich hiertegen.

Om nu tot het bedoelde gedicht te komen (wie

(1) Polanen, souliers à la poulaine, schoenen met lange opwaarts gebogen punten, aan welke men somtijds belletjes hong.

(2) Frock, een bovenkleed voor mans en vrouwen, als beste, feest- of staatsiekleed.

(3) Sercoten, soort van vrouwenonderrokken, fr. surcots.

(4) Quene, zoo heet men ook de froks.

[p. 163]

er ook de schrijver van zij!) het handschrift door Snellaert benuttigd bevat er slechts de helft van; immers, tusschen vers 74 en 75 treffen wij er in ons handschrift 114 aan, welke in het andere gemist worden. Wij hebben het diensvolgens wenschelijk geacht het gedicht hier in zijn geheel in het licht te geven.

MENEGE selsene maniere^1.
Hebben vogle en̄ diere,
Diere si plegen in hare leven,
Die hem nature heeft gegheven.
Maer dat selsenste dier sekerlike,
Dat ic weet op ertrike,
Dat dunct mi dwijf wesen;
Want in hebbe niet gelesen^8.
Dat enech dier op der erden
Noyt anders iet begherden
Van gedanen of van figuren^11.
Dan si hadden van naturen;
Want elc dier en̄ vogel leeft,
Na dat hem nature geeft,
Wiseliker, des sijt vroet,
Dan die mensche selve doet.
Dit seggic al bi den wiven,
Daer men wonder af mach scriven;
Want die wive sijn soe sot!
Vorme en̄ gedane die hare Got,
Van naturen heeft gegeven,
Versmaden si in dit leven,

1. Selsene, zonderlinge.

8. In, ik en,

11. Gedane, gedaante, vorm.

[p. 164]

 

En nemen hem boven naturen ane

 

Ander vorme en̄ andre gedane.

25

Want nature hier, na hare recht,

 

Gheeft hem dat hovet slecht.^26.

 

Daer maken si ane groete horne;^27.

26. Hovet, hoofd; slecht, eenvoudig, ongekunsteld.

27. Horen, horens, de twee omhoogstekende punten aan het hoofdhulsel der middeleeuwsche vrouwen (De Lekenspieghel). Men vergelijke hiermede wat Boendale van vrouwenkleedij zegt in den L.S.B II. c. VII. In het ofr. heet dit tooisel hennin. Monstrelet II 39^b verhaalt, op het jaar 1428, van eenen Bretoenschen karmeliet, met name broeder Thomas Couette, die in de open lucht hevig predikte tegen de haults atours et autres habillemens de parage, aux pays de Flandres, Tournaisis, Artois, Cambresis, Ternois, Amienois, Ponthieu et marches environnantes. De dames en jufvrouwen voegden zich naar 's mans preek en woonden ze bij ‘met kapjes van begijntjes en van lieden uit de nederige standen’; maís, à l'exemple du limaçon, lequel, quand on passe près de lui retire, ses cornes par dedans, et quand il n'ouit plus rien, les reboute dehors; ainsi firent icelles. Men zie er, o.a., afbeeldsels van in de Brab. Yeesten, I, tegenover de blz. 379, 387, 399 en 400. - Karakteristiek en niet onaardig is het gesprek dat Monteil (Hist. des Français, XIV^de eeuw, 1, 39, Epître XIV) zijnen twee Franciscaner munniken over de hennins of hénins in den mond legt, en hoe broeder André deze ‘horendracht’ als een bij uitstek aantrekkelijk modesiersel, waaraan eene vrouw van goeden smaak niet vreemd kaa blijven, bestempelt, doch - er tevens van verschrikt is, zoo verleidelijk is zij er door: ‘Frère André, les hénins sont déjà ici; pourquoi n'a-t-on pu leur fermer les portes de la ville? Depuis quelques jours ils se montrent publiquement partout, dans les rues, dans les églises. C'est vraiment une fureur générale qu'ont toutes les femmes de se coiffer de cette grande corne, couverte de toile blanche, d'où pend jusqu'aux talons une écharpe de même couleur (Montfaucon). Nos vieux bourgeois rient de cette parure; ils la trouvent ridicule. Je suis bien loin d'être de cet avis: les femmes, maîtresses de bon goût et de bonne grâce, ne peuvent jamais adapter une mise ridicule. Je trouve, au contraire, que le hénin, par son mouvement ondoyant, par sa légèreté, prête une merveilleuse élégance, une piquante variété à leur marche, à leur port et à leur attitude: j'en suis effrayé. Et toutefois, que pouvons-nous y faire, nous, Augustins, Carmes, Jacobins, Cordeliers, tous tant que nous sommes? L'Avent est déjà passé, et le Carême est encore loin’.

[p. 165]

 

Ic wane sijt doene te Gods torne^28.

 

En comen ter kerken en ten feesten

30

Ghehorent gelijc stommen beesten,

 

Dies hem nature niet en an,^31.

 

Worden si geboren nochtan

 

Met hornen, si soudens hem scamen

 

En̄ deckense waer si quamen;

35

Maer omme dat hem nature verbiedt,

 

Soe eest dat hem meest geniedt.^36.

 

Daer men dwijf meest af weert

 

Dats ding die sie meest gheert;

 

Want hem en genuecht niet^39.

40

Die varwe die hem beriet^40.

 

Die nature, van Gods halven,

 

Maer si smeren en si zalven

 

Hare ansichte opdat si

 

Te scoenre scinen daerbi

45

En̄ te meer sijn besien,

 

Beide van desen en̄ van dien;

 

Maer heeft een meester vernist

 

Een beelde met siere list^48.

 

Dat scone blict alse gout,

50

Nochtan eest binnen hout.

 

Alsoe gelijc es .i. wijf;

 

Al heeft si vernist hare lijf,

 

Dat scone blict en̄ scijnt,

 

Dats al omme niet gepijnt;^54.

55

Dat daer was moet daer bliven,

28. Te Gods torne, om God gram te maken.

31. An, jonde, schonk.

36. Geniedt, behaagt.

39. Genuecht, er staat een otje boven de u.

40. Beriet, verleende.

48. List, kunst, vaardigheid.

54. Omme niet gepijnt, vruchtelooze moeite gegeven.

[p. 166]

 

Dat en sal si niet verdriven;

 

Nochtan, eest scande van den meesten

 

Overal tallen feesten

 

Gheleende cleder te dragene ane,

60

En̄ es dan geleende ghedane

 

Alsoe grote scande niet?

 

Jaet, diet te rechte besiet,

 

Noch meer es selsene hare zede.^63.

 

Want in alle wonderlichede

65

Setten si hare begherten;

 

Si sleipen na hem lange sterten

 

Gelijc serpente, .iij. ellen lanc,

 

Die hem navolget haren ganc,

 

En̄ hebben daer genuechte in.

70

En̄ setten emmer haren sin

 

Hare gedachte en̄ haren moet,

 

Jegen nature en̄ jegen spoet;^72.

 

Si hebben liever beesten gedane

 

Dan menschelike te dragen ane.

 

 

75

Die hoedslope, die si oec dragen,^75.

 

Moghen niemen wel behagen,

 

Want si sijn soe uutgesneden

 

Dat men se sien mach tote beneden,

 

Vorder verre dant es bequamen;^79.

80

Waren si vroet si soudens hem scamen.

 

En es dit niet wonder groet

 

Horne te hebbene ane dat hoet,

63. Zede, gebruik.

72. Spoet, gemak.

75. Hoedslope, de hals van een vrouwenkleed, waardoor het hoofd gestoken wordt, en wijd genoeg was om den boezem links en rechts aan den blik der nieuwsgierigen te toonen (Lekenspieghel).

79. Bequame, gevoeglijk.

[p. 167]

 

En̄ dansichte dragen gesmeert,

 

En̄ nasleipen enen steert

85

En̄ soe uutgesneden dat hoedslop

 

Dat men daermede houd scop!^86.

 

Jaet, en̄ daertoe sonde en scande

 

Vore als dies men pleecht in den lande.

 

Wat helpt dat ic vele seide?

90

Van der wive wonderlijcheide

 

En mocht ic niet volscriven;

 

Si ne weten wat voeren driven^92.

 

Met hem selven, dat es waer,

 

Waer si comen hier en̄ daer.

95

Hets oec lettel enech man

 

Die haren moet gehouden can;^96.

 

Want alse den wiven niet genoeght,

 

Daer se God in heeft ghevoeght,

 

En̄ andre vorme maken,

100

Hoe sal .i. man dan geraken?^100.

 

Dat God niet en can gedoen,^101-102.

 

Proeft eest waer mijn sermoen.

 

Dat wareit es elc wel versta.

 

Eens mans neen dat [dats] hare ja,

105

En̄ eens mans ja, dats hare neen.

 

Aldus vindt men se al in een.^106.

 

Alse die man wijn wilt drinken,

 

Soe doet si hare bier scinken,

 

En̄ wilt hi bier, soe wilt si wijn;

86. Scop, den spot.

92. Wat voeren driven, hoe te doen; zie ook v. 120.

96. Haren moet gehouden, hunne gunst, hunne welwillendheid behouden.

100. Geraken, erin slagen.

101-102. Mijn ‘sermoen’ bewijst, dat God het niet kan. Hs. Poroeft.

106. Al in een, altoos.

[p. 168]

110

Dus moet al contrarie sijn

 

Hare doen en hare maniere.

 

Sal men spise doen te viere,

 

Wilt hi gebraden, si wilt gesoden,

 

En̄ dwingt daertoe die boden

115

Dat ment al, wien lief, wien leet,

 

Doen moet na hare beheet.^116.

 

Wilt hi rentvleesch, si wilt swinen.^117.

 

Deus God! wat groter pinen

 

Eest te sine met desen wiven,

120

Die dusdane voere driven!^120.

 

Eer si oec volseggen die dinghe,^121.

 

Willen si dat ment volbringe

 

Hare peinsen en̄ hare begeren,

 

Wient vromen mach ochte deren,

125

Op dat men haren wille doet.

 

Sine peinsen niet in haren moet

 

Watter na mach comen dan;

 

Dat heeft ontgoet menegen man.^128.

 

Scone cleder en̄ costelike,

130

Diere hoedghewant en̄ rike^130.

 

Begheren si, dat es waer;

 

Al soudent man en̄ kinder .i. jaer

 

Bevasten en̄ dorstech bliven,^133.

 

Si zelen hare genuechte driven.

135

Wert i. man oec soe beraden^135.

 

Dat hi sinen wive nine wilt gestaden^136.

116. Beheet, bevel.

117. Rentvleesch, rundvleesch, ossenvleesch.

120. Die aldus handelen.

121. Eer zij het uitgesproken hebben.

128. Ontgoet, moeten bekoopen.

130. Hoedghewant, hoofdkleederen, hoofdtooisel.

133. Het bevasten, er moeten om vasten, het uit hunnen mond sparen.

135. Beraden worden, zich vermeten, het durven doen.

136. Gestaden, veroorloven.

[p. 169]

 

Dat si zelken cost doe,

 

Soe gaet si stelen, spade en̄ vroe,^138.

 

Coren, gelt en̄ ander goet,

140

En̄ coept dan, na haren moet,^140.

 

Wat si begert, sonder waen,^141.

 

En̄ doet den man dan verstaen

 

Die .iij. deel min dant heeft gecost;

 

Goet quisten es vrouwen lost.^144.

145

Alse mijn vrouwe dan comt ten feesten,

 

Ghehornt ghelijc stommen beesten,

 

Met gemaecter gedane,^147.

 

En̄ hare paruren heeft ane,

 

Soe waent si dat op hare allene

150

Al tvolc siet gemene,

 

En̄ wilt seker sijn des

 

Dat si verre die scoenste es

 

Van den spele, als en̄ als,^153.

 

En̄ set soe moylike haren hals,^154.

155

En̄ maect soe sonderlinghe

 

Beide gelaet en̄ wandelinge,^156.

 

In caent u geseggen niet;

 

En̄ soe wat manne op hare siet,

 

Eest van dien eest van desen,

160

Daer waent si gemint af wesen;

 

En̄ waert dat si quamen dan

 

Daer si en sagen wijf noch man,

 

Eer si hem lieten ombesien^163.

 

Si souden .i. spiegel eer voort tien^164.

138. Vroe, vroeg.

140. Moet, zin, lust

141. Sonder waen, stoprijm.

144. Lost, lust.

147. In gekunstelden vorm.

153. Spel, feest. - Als en̄ als, geheel en al.

154. Moylike, mooitjes.

156. Wandelinge, manieren van doen.

163. Ombesien, ongezien, niet bezien.

164. Voer tien, uittrekken.

[p. 170]

165

En̄ hem zelven besien allene.

 

Dese plage es nu gemene.

 

Aldus verkeert sijn si van doene:

 

Selc stont dragen si caproene

 

Lanc tote haren rieme;

170

Dies sijn si sat snieme,^170.

 

En̄ gaen dragen cokelbuze;^171.

 

Dies niet en hadde ware confuze;

 

Oec en eest hem niet gnoech,

 

Al sijn hare rocke lanc gnoech.

175

Si moeten noch langer wesen,

 

Dat si se op moten lesen^176.

 

Al omme en̄ omme wel .i. voet.

 

Dits niet el dan quiste goet.^178.

 

Ding, die ic helen woude,

180

Ic hem harde node soude

 

Ontecken, in enegher uren,

 

Want dwijf heeft van naturen

 

Dat si harde node heelt

 

Dat men hare te heelne beveelt;

185

Want meest staet hare coringhe^185.

 

Te doene alle die dinghe

 

Daer men se af castijt meest.

 

Alse men in boeken leest.

 

Dwijf mach onlanghe swighen,

 

 

190

Maer scelden en̄ crighen

 

Daertoe staet altoes hare moet.

 

Hets lettel enech man soe vroet,

170. Snieme, spoedig.

171. Cokelbuze, goochelbuizen?

176. Oplesen, oplichten.

178. Quiste goet, verkwisting.

185. Coringhe, bekoring, verzoeking.

[p. 171]

 

Dat hi sijn wijf, alse hi wille,

 

Can gedoen swigen stille;

195

Maer spreken doet hi se gereet

 

Vele meer dan si weet.

 

Beheindech, subtijl, sonderlinge,

 

Soe es dwijf in alle dinghe

 

Daer bedrieghenisse toe hoert;

200

Want si connen gelaet en̄ woert

 

Bat veinsen dan yemen el;

 

Dat hebben si getoent wel

 

Hier te voren an menegen man

 

Die die wijste waren nochtan

205

Die men in die werelt wiste;

 

Die bedroeghen si met liste:

 

Beide Adame en̄ Samsoene,

 

Davide en̄ Salomoene,

 

Daertoe meneghen wisen man,

210

Die ic genomen niet en can.

 

Wat holpt dat ic vele seide

 

Van der wive wonderlecheide

 

En mochtic u in .viij. daghen

 

Te vollen niet ghewaghen,

215

Want en es phylosophe no prophete,

 

Ander meester noch poëte,

 

Si ne dichten allen en scriven

 

Van der wonderlicheit der wiven.

 

Daeromme eest sotheit en̄ anders niet

220

Dat ick er af dichte iet.

 

Niemen die dit sal lesen

 

En begripe mi in desen

 

Dat ic dit segge van goeden vrouwen,

 

Daer men alle doget ane mach scouwen

225

Want hem en mochten al die leven

 

Prijs te vollen niet ghegheven.