Dietsche Warande. Nieuwe reeks 2. Jaargang 2

[p. 47]

De school van H. Willibrord in de abdij van Echternach.
De handschriften van de nationale boekerij te Parijs,
door Ad. Reiners.

DE abdij van Echternach, in het groothertogdom Luxemburg, is niet alleen van groot belang voor de omliggende streken, maar even zoowel voor de geschiedenis van België en de Nederlanden in 't algemeen eene rijke bron.

In 't jaar 698 grondde H. Willibrord, de apostel der Friezen, dit klooster door de groote geschenken aan goud, zilver en liggende goederen, waarmede de mildheid der hofmeiers, Pippijn en Karel Martel, als ook de abdisse Irmina en verschillende frankische edellieden hem hadden begiftigd. Er zouden aldaar jonge en vlijtige zendelingen worden gevormd, welke den apostel moesten ondersteunen op de doornvolle baan der verchristelijking van Friesland⁽¹⁾. Te gelijkertijd vond de bisschop in zijn lievelingsklooster, in de eenzaamheid van het dal der Sure, midden in een volksstam der christelijke

(1) Wat men hier onder Friesland heeft te verstaan, kan men uitvoerig beschreven vinden bij Paul Alberdingk Thijm, H. Willibrordus ap. der Nederl., Hoofdst. V, bl. 116. Van den zelfden schr. Karel de Groote en zijne eeuw, Hfdstk. I, bl. 5, vlg., 29.

[p. 48]

Treviren, eene toevlucht gedurende de oorlogsdonders die tijdens den vierden Friezenkoning Radbod en Pippijn van Herstal losbarstten.

De lange reizen van den ijverigen zendeling schenen een cirkelvormige wal, rond Friesland uitgegraven. De abdij Echternach was, zoo niet het versterkte kamp, dan toch het tuighuis.

Echternach zond zonder ophouden hare jonge monniken en priesters uit, van de Ardennen tot aan de kusten van Zeeland.

Toen in 't jaar 717 Karel Martel eindelijk den erfvijand der Franken overwonnen en Friesland onderworpen had, kon H. Willibrordus op zijne beurt het volk, dat door het zwaard was vernederd, door het geestelijk lemmer bedwingen. De grooten en edelen van Friesland lieten niet na hem talrijke geschenken aan bodem en geld te doen.

Willibrordus koos tot begraafplaats - niet de stad van zijnen bisschopszetel, Utrecht, niet Antwerpen, niet zijne overzeesche geboortestad, maar wel zijne geliefde stichting Echternach, ‘quia locus sanctus et casa Dei est, omdat het eene heilige plaats en een huis Gods is’.

De apostel vermaakte aan zijn klooster Echternach de giften der Friezen in Taxandrië, te Antwerpen. Daaruit is de levendige en onafgebroken betrekking ontstaan, die door vele plaatsen en kerken van genoemde gouw met de abdij Echternach, tot aan de groote fransche omwenteling, is onderhouden. Jaarlijks werden rente naar 't Luxemburgsche klooster gezonden, en de abt Theofried (1083-1110) werd zelfs van daar naar het eiland Walcheren ontboden, om er eene woedende veete te slechten en de bewoners tot verzoening te dwingen.

[p. 49]

Bisschop Willibrord had de studiën in het klooster uitermate bevorderd. Hij zelf schreef handschriften af, stichtte scholen, en liet uit Engeland oude schrijvers komen. Na den dood des stichters, kwamen uit Engeland twee pelgrims bidden aan zijn wonderdadig graf. Zij heetten Stigaud (Anglorum archipresul eximius) en Beonrod (ierarcha magnificus) welke laatste van 775-795 de derde abt des kloosters werd. Zij beiden begiftigden het klooster met kostbare boeken en andere geschenken.

Alcwyn stapte menigmaal te Echternach af. Hij schreef er ten jare 782 de twee Levens van H. Willibrordus, waarvan het eene, in verzen, voor de leerlingen des kloosters was bestemd. Hij schreef er ook een aantal brieven, en schonk zijnen welbeminden Samuel (Beonrod) eenige boeken.

Toen St. Willehad (a^o 782) van zijnen bisschoppelijken zetel te Bremen door den opstand der Saksers verjaagd werd, vond hij eene schuilplaats in de abdij van Echternach. Hij schreef daar de epistelen en andere schriften der Vaders af.

Ado († 818) de opvolger van Beonrod, bekend door zijne kunde en vroomheid, heeft ons ook een handschrift nagelaten.

Onder het beheer der kanunniken in de jaren 847-917 verkreeg de abdijschool eenen hoogeren glans dan ooit te voren. Dit wordt ons wel door de rij van geleerde scholastici bewezen, welke uit dien tijd tammen, als daar zijn Macquart. Heribert, Rudger, Adelharius...

Na de herstelling der regelen van S. Benedictus onder Ravanger (973-1007) ontwikkelden de studiën zich noch altoos meer, hetgeen wel door de te Parijs teruggevonden handschriften bewezen wordt. Zoo hebben wij Liber aureus, vervolgens een aantal schrijvers als Gluwel,

[p. 50]

Bertels, Hovaeus, enz. Eindelijk kwam de fransche omwenteling!

Ten gevolge der fransche omwenteling verdwenen ook in 1795 uit de archieven van Echternach eene groote rij van kostbare stukken, met belangrijke bijdragen voor de geschiedenis veler plaatsen van de provincie Brabant en andere.

Nadat Napoleon I zich de keizerskroon op het hoofd had gezet, en er aan dacht de stad Parijs tot de hoofdstad der geheele wereld, den algemeenen Parnassus, den zetel der muzen, aller kunsten en wetenschappen te maken, ontvoerde hij aan Egypte, Italië, Spanje de kunstschatten, gelijk hij het aan Duitschland en België had gedaan. Doch na de herstelling van 't koningschap, in 1815, keerden, zooals men weet, alle landen in het bezit van hunne schatten aan kunst en letteren terug. Daarop maakte evenwel het groothertogdom Luxemburg eene uitzondering. Als een weeskind bevond zich dit land in bijzonderen toestand. Zijne schatten keerden niet weder, ofschoon de rechtvaardigheid, de eenvoudige welvoegelijkheid voorschrijft dat nog heden die schade worde hersteld.

Wij gaan nu over tot de beschrijving van de handschriften der abdij Echternach.

I.

In de eerste plaats moet alweder de apostel der Friezen genoemd worden, welke te Parijs vertegenwoordigd wordt door een martelaarsboek en eenen kalender.

H. Willibrord, waartegen de hofmeiers met eer-

[p. 51]

bied opzagen, was niet alleen een der vermaardste predikers van zijn tijdperk, hij was bovendien nog een uitstekende geleerde en schrijver.

Opgevoed in het klooster van Ripon, en doordrongen van den smaak voor studie, gelijk vele zijner tijdgenooten, Beda, Egbert, Wilfrid, Acca, trok hij op 20jarigen leeftijd naar Ierland, om zich in vele vakken van kennis nog te volmaken. ‘Gelijk de bij, zoog hij uit de boeken der Ouden, als uit hemelsche bloemen, de geuren en den honig der geestelijke wetenschap, om die in de cellen zijns harten neder te leggen’, zegt Alcwyn⁽¹⁾.

a)

Het bovengenoemd martelaarsboek en de Kalender worden te Parijs in de bibliothèque nationale onder de latijnsche boeken N^o 10,837 bewaard. Het hs. is 24 × 19 centimeters groot; het heeft twee onderscheiden deelen: 1^o het martyrologium f^o 1-33, jonger dan de Kalender: f^o 34-44. Deze dagteekent, volgens het oordeel der Bollandisten en der nieuwere oudheidkundigen, van de 7^e eeuw, en is omtrent 684 door onzen monnik te Ripon, het martyrologium echter eerst in 720 geschreven. Wegens zijnen hoogen ouder-

(1) Alcuin, Vita s. Will. c. IV. Et quia in Hibernia scholasticam eruditionem viguisse audibat... quatenus ceu prudentissima apis ex eorum propinquitate mellifluos pietatis carperet flores et in sui pectoris alveario dulcissimos virtutum favos construeret....
Zie ook: Theofried Vita s. Will. c. IV. Hac aetate viris effulsit Hibernia claris, floruit in studiis ut Athenae gymnasophistis.

Huc se forma decus juvenum dedit alta docendum
Ac didicit logices, ethicae, phisicae rationes
Quae duo sint, in quae dialectica dividitesse
Quid genus et species sit et enthyrnema sorytae,
Quid mathesys, aplanes (firmamentum) quis volvat spiritus orbem.
Flores divinae decerpsit bibliothecae,
Atque favos ut apes construxit spirituales....

[p. 52]

	dom en andere belangrijke eigenschappen is dit handschrift door een groot getal geschiedkenners en paleographen bestudeerd en beschreven^(1).
b)	Belangrijker nog dan dit handschrift is het boeteboek (Poenitentiale), getiteld Judicium Clementis, eene reeks van straffen en boetcanons voor zekere misdrijven bevattende. Men kent een Poenitentiale van Columbanus († 615), van Theodorus († 690), Beda († 735), Egbert van York († 767). De 20 canons uit het boeteboek van S. Willibrordus, ontdekt in het hs. n^o 153 te Augsburg, zijn nog steeds het onderwerp der kritiek van zekere geleerden.
c)	Men vermeldt ook van H. Willibrordus een Leven door hem zelven geschreven, maar Theofried noch Alcwyn maken daarvan melding. Niemand schijnt het ooit gezien te hebben.
d)	In de 4^e plaats spreekt men van a) Canones et decreta ad rem ecclesiasticam pertinentia; b) Homiliae; c) Epistolae; d) Liber de perigrinatione sua (Willibrords Reisboek). Historia rerum gestarum sui saeculi, vitaeque propriae (geschiedenis van zijnen eigenen tijd). Indien deze werken ooit bestaan hebben moet men betreuren dat zij verloren zijn gegaan.
e)	Uit den tijd van S. Willibrord, of althans van niet veel latere dagteekening, vinden wij te Parijs het Evangelarium n^o 9389 der latijnsche werken; groot 32 × 24 centimeters, met 222 bladen. Dit kostbare handschrift heeft ten allen tijde de bewondering der

(1) Verg. onze studie in het Organ der christlichen Kunst, Luxemburg, 1883. - Boll. Acta Sanctorum. Jan I, bl. XLVI; April II. bl. IX. volgg.

[p. 53]

kunstvrienden gaande gemaakt. De hooge ouderdom, de lieve miniaturen, de onvergelijkelijk schoone hoofdletters hebben aan dit hs. de eer verschaft in kast n^o 23, onder n^o 166 ter tentoonstellingszaal te worden nedergelegd. Westwood, graaf Bastard, Delisle, Waagen, hebben een aantal zinnebeelden der evangelisten hieruit teruggegeven. Wij zelven hebben daaraan eene bijzondere studie gewijd, en zijn geneigd aan eenen Ierschen oorsprong van het werk te gelooven, hetwelk waarschijnlijk door abt Beonrod (775-795) uit Engeland herwaarts is gebracht.^(1)

De abdijschool van Echternach door den apostel in 't leven geroepen, bloeide gedurende de geheele middeleeuwen, zoodat deze stichting meer en meer beroemd voor hare wetenschap den naam ontving van School der Benedictijnen, De Bloem der ordensregel, De Perel der orde.

De Nationale boekerij bezit nog een handschrift der Aanteekeningen van S. Hiëronymus op den evangelist Mattheus, van Ado, 4ⁿ abt van Echternach. Het is 30 × 17 cent. groot, en draagt tot nummer 9530. De hoofdletters zijn onafgewerkt.

Verder vinden wij nog, onder n^o 11.219: Summa medicinalis, 233 bladen, 23 × 18 cent. groot, uit de 9^e eeuw, dan, onder 9433, een Sacramentarium van 260 bladen, 29 × 22 cent. groot.

Op f^o 1 lezen wij de namen der hollandsche kerken, welke van de abdij Echternach afhangen: Kirichwere (mater), Rinesburg, Nezo, Betticha, Corzpolt,

(1) Organ der christl. Kunst, Luxemburg 1888, 3^e aflev., October.

[p. 54]

Thidrat, Gentrit, Wido, Reinza, Warnemunde, Rinsatervelt, Leithemutha, Northgo (mater), Wareholt (mater), Sasheim, Velisinburg (mater), Agathenkiricha, Heimettenkiricha, Asmedelf, Sloton, Smirenewalt, Harleim, Urisheim, Heiliginlo, Almere, Misna, Skirmere, Flerethinga (mater), Skie, Harthga, Petheim (cap.).

Op f^o 2 bevindt zich eene lijst der kerken, welke Theodericus (graaf van Holland) in naam der abdij van Echternach bestiert; namelijk in Friesland: Velinson, Heilingloh, Northunga, Vuroholz (mater), Kirichwere (mater), Leithemutha, Rinsaterewalt, Asdeherewalt, Voreholt (mater), Saxheim, Northgo (mater), Welscereburg, Agatheinkyricha, Heimezenkyrke, Spirenetevalt, Sloton, Asemanedelf, Heiligenlo (mater), Sarmere, Misira, Wolgunga, Aldenthorf, Vroulo, Petheim.⁽¹⁾

(1) Wij geven hier eene verklaring (zoover onze kennis reikt) van deze plaatsnamen.

Fol. 1.

Kirchwere, Kerkwerve. Zie Paul Alberdingk Thijm, Karel de Groote en zijne eeuw, bl. 65.

Rinesburg, Rijnsburg. Zie L.Ph.C. van den Bergh, Handboek der Middelnederlandsche geographie, bl. 158.

Nezo, waarsch. Nethe, P. Alb. Th. alsboven, bl. 65.

Wido, Wide. v.d.B.bl. 199 meende het ware Wiele, in Neder-Betuwe.

Reinza, Rexna, Ressen, eveneens in Neder-Betuwe.

Warnemunda, Warmunda, Warmond.

Rinsatervelt, Rinsaterwald, Rynzaterwoude (Rynland, Utrecht).

Leithemutha, Leimuide aan het Haarlemmer meer.

Northgo, Noordwijk, reeds van de 9^e eeuw.

Saxheim, Sahsenheim, Sassenheim (?) bij Haarlem.

Velisinburg, Velsercburg, Velzen, P. Alb. Th. Karel d. Gr. bl. 179 en 65.

Asmedelf, Ascammanasdelf, Assendelft, noord. van Haarlem.

Sloton, Sloten bij Amsterdam.

Harleim, of Hesleim, Haarlem.

Heiligenlo, Heilgalo, Helichelo, Heilo bij Haarlem.

Almere, Alcmerc, Alkmaar bij Haarlem.

Misna, Misnen, Myzen, W.-Friesland.

Skirmere, thans het Schermereiland. v.d. Berg, 149.

Flerithinga, Florthingo (?), Vlaardingen.

Skie, Schi (oud Schiedam of Overschie (?)).

Harthga, Harga, Harg bij Schiedam, of Hargen op Texel.

Petheim, Petten, op Texel.

F^o 2.

Velinson, Velesan, Velzen, in Kennemerland (?).

Northunga, Nortgo. Noordwijk.

Vuroholz, Voreholt, Voorhout, bij Noordwijk.

Asdeherewalt, Aslecarwalt (?), Eslijkerwoude.

Spirentevalt, Spernerewalt (?), Sparrenwoude, bij Haarlem.

Ascamannasdelf, Assendelft, noord. van Haarlem.

Aldenthoif, Aldenthorp, boven Haarlem.

P. Alb. Th.

[p. 55]

F^o 5 vindt men een kalender die als doodenlijst (obituarium) gediend heeft. Men ziet daarin een aantal keurig uitgevoerde hoofdletters en miniaturen, bijzonder op bl. 20, bij den zang der prefatie, en het begin van den canon.

N^o 9528 bevat S. Hiëronymus in Jeremiam, 201 bl. van 35 × 23 cent., van de elfde eeuw, ten tijde van abt Ravanger van Echternach (973-1007) geschreven. Men treft daarin merkwaardige hoofdletters.

N^o 8912 bevat Augustinus in Joannem, 228 bl. van 40 × 29 cent., uit de elfde eeuw. Het handschrift bevat eenige bijzonderheden betreffende de bedevaart van Dinsdag na Pinksteren, genaamd Springprocessie.

De parochiën welke daaraan deelnemen worden hier genoemd. Het handschrift werd vervaardigd door abt Regimbert († 1083). Het bevat zeer schoone hoofdletters.

N^o 8690. Historia tripartita, 157 bl. in f^o, van de elfde eeuw. Als schrijvers worden daarin genoemd abt Regimbert en Volkerus, ‘vivant in eternum’. Men vindt hier de lijst der abten van Echternach, uitgegeven door Martene.

N^o 9568. Beda in Pentateuchum, 122 bl. 30 × 23 cent. in de elfde eeuw, tijdens abt Regimbert

[p. 56]

geschreven. De hoofdletters D en J, op bl. 3 en 4, zijn uitstekend fijn geteekend.

N^o 9666. Orosius, 181 bl. in 4^o, van de elfde eeuw, door abt Regimbert, ‘alsmede’ door Ravanger en Erebon geschreven, ‘(eis) requies eterna donetur. Amen.’ Op f^o 181 vindt men een alphabet van zeer oorspronkelijk karakter.

N^o 8922, Burchard. 113 bl. in f^o, van de elfde eeuw. Op f^o 2 leest men dat abt Regimbert, die de heilige Schrift heeft uitgeschreven (divinarum scripturarum auctor), bevolen heeft dit boek der kerkelijke canons op te stellen. Op 't einde (f^o 173) vindt men eenen brief aan den bisschop van Trier, waaruit blijkt dat de drie bisschoppen van Luik, Maagdeburg en Trier met elkander waren overeen gekomen, diegenen in den kerkelijken ban te doen, welke de kerkelijke rechten zouden overschrijden.

N^o 8915. Paschasius Radbertus, over de Eucharistie, 124 bl., 38 × 27 cent., van de elfde eeuw.

Het werk is een geschenk van Theofredus, waarschijnlijk abt Theofried, 1083-1100. Men vindt daarin uitmuntende hoofdletters in spiralen geteekend; de afbeelding van beesten en planten, vooral het klaverblad, wijzen op den overgang tot den spitsbogenstijl.

N^o 8996 Vitae sanctorum. 184 bl. van 14 × 33 cent., van de elfde eeuw. Men treft daarin vooreerst de (beschadigde) kronijk der abten (uitgegeven door Martene), met heerlijk gekleurde hoofdletters. F^o 2 bevat een afschrift van het Charter van Willem, bisschop van Utrecht, des jaars 1063, waardoor een zekere Theodericus op eene synode de kerken aangeeft, die hem als advocatus door de abdij Echternach zijn opgedragen.

N^o 9541. Augustinus, de Civitate Dei, 229 bl. 32 × 25 cent., van de elfde eeuw. Men vindt hierin eene

[p. 57]

lijst der abten van Echternach (afgedrukt in de Monumenta hist. germ. van Pertz, XXIII, bl. 30).

De volgende handschriften zijn van eenigszins jongere dagteekening.

N^o 8917 is getiteld Rupertus de Officiis (van Cicero). Het hs. bevat grafschriften der abten Ravanger, Urold, Godfried. F^o 1 tot 101 lezen wij dichtstukken op neumen geschreven.

N^o 9536. S. Augustinus, 266 bl. 33 × 33 cent., van de 12^de eeuw. Op f^o 1 ziet men eene heerlijke voorstelling van Jezus op eenen troon als leeraar gezeten. Op de vier hoeken komen de zinnebeelden der 4 evangelisten voor. Op f^o 2 wordt gezegd dat abt Godfried dit boek den heiligen Willebrord in het klooster heeft geschonken. Op bl. 265 komen zeer merkwaardige bijzonderheden voor over de bezittingen van Echternach, in de provinciën Holland en Brabant. ‘In officio Westmunstre: Volbrant filius Arnoldi habet in Westmede ub Nostuuer 2 mensuras terrae’. Verder worden genoemd: Frisemede, Referches-Heim, Northmede, (Nordmora?)⁽¹⁾. Verder Ewilant, Birnemede, Herberdeslant, Volqueslant, waarvan de namen der huurders en de huurprijzen worden aangegeven.

Uitvoeriger aanteekeningen van dergelijken aard treffen wij op f^o 265 en 266, en als plaatsnamen Papinlant, Dumburch, Northmunster.

N^o 10510. Een troparium. 117 bl. 22 × 18 cent., der 12^de eeuw.

F^o 1-23 vinden wij de tropen voor de plechtige missen. - Introitus, Kyrie, Gloria, Sanctus, Agnus, welke men feestlauden, festivae laudes noemde.

(1) Verg. van den Bergh, t.a. p. bl. 152.

[p. 58]

2^o Het Prosarium, met de sequentia of prosae.

Een derde van de bladzijde is voor de neumen opengelaten.

In de derde plaats hebben wij hier het gewone graduaal, versierd met een aantal gekleurde en vergulde hoofdletters. Tot de merkwaardigste behooren op bl. 1 H. (odie), en verder de letters van den Introitus. F^o 20 vinden wij St. Willibrordus als leeraar gezeteld op eenen hoogen stoel, tusschen twee diakenen. Hij draagt een boek op de knieën en houdt de hand opgeheven.

Wanneer men het Troparium van Echternach bij dat van Prüm (van 993) vergelijkt, vindt men in den tekst een aantal overeenstemmende plaatsen; doch de verdeeling in drieën komt alhier niet voor⁽¹⁾.

N^o 9534. St. Augustinus in psalmos, 150 bl., 31 × 22 cent., van de 12^de eeuw. Een raadselachtig kruis van letters vindt men aan 't begin. Om dit te ontcijferen vange men aan met letter C, in het middenpunt, en leze verder in alle richtingen. Men zal dan den volgenden volzin vinden: ‘Crux mihi certa salus; crux Domini mecum. Crux est quam semper adoro.’ ‘Het kruis is mijn zeker heil. Kruis des Heeren wees mij nabij! Tot het kruis richt zich altoos mijn gebed.’

Het hs. bevat op f^o 1 aanteekeningen over de bezittingen der abdij, bestaande in wijnbergen aan de Moezel.

Op f^o 147. De ligging der meeste f^o 147 en 148 opgegeven plaatsen is weinig bekend. De redactie der Dietsche

(1) Ter nadere inlichting verwijzen wij naar onze studie op de tropariën te Parijs, Brussel en Londen: Die Prosen, Tropen, und Praefationsgesänge, Luxemburg, 1884. Dit zijn, zoo meen ik, de eerste welke in 't licht zijn verschenen.
In 1887 gaf pastoor Reiners bij Schamburger nog een werk uit over de tropen, met de melodiën, dat ons niet is toegekomen.
(Red.)

[p. 59]

Warande zal gaarne eene topographische studie daarover opnemen. Wij vinden de opbrengsten van Disna (Census de Disna) te Alpheim, Pople, Innen, Westerwie, Kukofen, Mirde, Dissene, Helewif, Winterlo, Sverde, Brukoven, Ersele, Apert, Casterlo, Helmet, Herle, Pladele, Verthusen, Keule, Cleve, Villar, Hastolsem, Nutteren, Hazeka, Blesie, Dunsbergen, Selheim, Sneldorf, Mellingen. Gerune, Biumen, Hale, Duflenrude, Rinar, Mere, Bethua, Dornebak, Wadevlo, Heigene, Luche, Sande⁽¹⁾.

(1) Vele nederlandsche lezers zullen er misschien belang in stellen de onderdeelen van deze opbrengsten en renten te leeren kennen. Wij laten die dus alhier volgen.
De Texandria. Ministrabit prepositus 6 hebdomadas et dabit 8 pingues porcos.
Prepositus de Rinera ministrabit in natali Domini 3 hebdomadas et 4^am de Loufenvelt, 5^tam de Gladebach, et Slade.
Inkomsten der wijnbergen bij Echternach aan de Moezel.
Fol. 147^v. Census de Disna.

1.

Gilbertus apud Alpheim (Alfen) 5 solidos⁽¹⁾ (solvit), minoris monetae 10; Christiani bona 5 sol.; Arnoldi bona 5 sol.; item Egilbertus 3 sol.

2.

Apud Pople (Poppel) Walterus 7 sol.

3.

Apud Innen 2 sol. et den.

4.

Apud Westerwic Sigerus 2 sol.; Rudolfus ibidem 6 sol. et den.; Amilius 34 den.; Arnoldus 9 sol.; Rudolfus in Kuckofen 8 sol. et 8 den.

5.

Apud Mirde, Henricus 3 sol.

6.

Apud Dissene, Henricus 4 sol. et 2 den.; Helewif 5 sol. et 2 den.

7.

Apud Winterlo Ysrahel 6 sol. et 10 den.; Rutgerus 4 sol. et 4 den.; Christianus 4 sol. et 4 den.; Ida 10 sol. et 3 den.

8.

Apud Sverde Albertus et Henricus 5 sol. 3 ob. minus; Gunnemar 5 sol. 3 ob. minus; Marsilius de Brukoven 5 sol. 3 ob. minus.

9.

Apud Ersele, Hamelunc 21 den.

10.

Apud Apert, Walterus 2 sol. et den.

11.

Apud Casterlo 4 sol.

12.

Apud Helmet, Sigerus 4 sol. et 2 den.

13.

Apud Herle, Evérart 5 sol. et 2 den.

14.

Apud Pladele, (Bladel?) Tidericus 25 den.; Godfridus 4 sol. Berta 4 sol. Gerardus vilicus 7 sol. 4 den. minus.
Summa IIII^or marca Colon. monete et 16 den. col. mon.

15.

In Verthusen, Henricus ii mansus, qui solvit xvi sol. Xantensis monete, ii^bus den. minus; item sunt in eodem mansus et dimidius, qui solvunt xii sol. et vi den. -. Arthwin de dimidio mansu xx den.; Andreas iiii^tam partem mansi xxv den. Lambertus de iiii parte mansi xxv den.; Hecbertus de dimidio mansu xx den.; Werinbertus de quarta parte mansi x den.

16.

In Keule mansus qui solvit viii sol. et iiii den. Xantensis monete.

17.

In Cleve, Tidericus de Vindara, de quarta parte mansi xx den. In Villar dim. mansus iiii sol. et ii den.; Gerardus dim. mansum et quartam partem mansi, unde solvit vii sol. iii ob. minus.

18.

In Hastolsem iii^a pars mansi xxx den.

19.

In Nuteren, Hazzeka de dim. manso iiii sol. et ii den. mansus Winrici vii sol. et vi den.; Henricus de dim. mansu iiii sol. et ii den,; Stephanus de Blesie de i manso viii sol. et iiii den. De Salica terra haoet tantum quod solum xiiii den. Alter Henricus de dimidio mansu iiii sol. et ii den. Rudolfus filius Rudolfi de dim. mansu xl den. (Item xx den.)

20.

In Dunsberegen, Huboldus filius Arnoldi sacerdotis de dimmanso xl den.; Gerlaci filius de dim. manso xl den.

21.

In Mere, Henricus de dim. manso iiii sol. et ii den. Henricus. Pio de dim. mans. iiii sol. et ii den.; Gozwinus de dimidio manso iiii sol. et ii den. Comes de Selheim de i manso v sol.

22.

In Speldorf, Arnoldus de iii^a parte mansi xxxiii den. et ob.

23.

In Mellingen, Jordanus de dim. manso iiii sol. et ii den.; Gerunc de dim. manso iiii sol. et ii den.

24.

In Biumen, Cesarius de dim. manso iiii sol. et ii den.

25.

In Hale, de dim. manso iii sol. dimidius mansus Rikilint solvit iiii sol. et ii den.

26.

In Duflewuide, Adam de dim. manso iiii sol. et ii den.; Weribertus de dim (½) manso iiii sol. et ii den.

27.

In Rinar, (Friconis et uxoris sue) dim. mansus iiii sol. et ii den.

28.

In Mere, quarta pars mansus quod solvit xxv den.;
Ambrosius de dim. manso xx den.;
Henricus de dim. manso iiii sol. et ii den.;
Alexander de dim. manso iii sol.;
Wilhelmus, filius Justine, de dim. manso iiii sol. et ii den.;
Albero de dim. manso iii sol. et ii den.;
Henrich Rusch de dim. manso iiii sol. et ii.;
Adela de dim. manso ii et quarta parte mansi vi sol. et iii den. et de casa sua v den. Quarta pars mansi de vile jordani xxv den.

In Bethua ii^e partes mansi arnoldi solvit v sol. et iii den.
In Dornebak adeleit de dim. manso iiii sol. et ii den.
Rubert de luche viii sol. et iiii^or den.
Walterus apud Waderlo xx sol. et x den. Hildeboldensium (2) de manso Heigene vii sol. et iiii den. Hildeboldensium
Giselbeitus de manso Stephani viii sol. et iii den. Hildeboldensium
Giselbertus de Sande vi sol. et iii den.
(Met andere hand: qualis quisquis apud se lateat, contumelia illata probat).

Fo 148. Marsilius de manso	viii sol. et iiii den.
Godefridus de dim. manso	iiii sol. et ii den.
Irmendrut	viii sol. et v den.
Everelmus	iiii sol. et ii den. hilb.
Huiswit de Wederd	iiii sol. et ii den. hilb.
Woltere de Wederd	iiii et ii den.

Godescalc xxv den. Jordan viii sol. et iiii den.
Halegot de Bruchowen xl den.
Tid... borstel x sol. Tid. Lancsel viiii sol. iii den. minus.
Johan keip iiii sol. et v den. Franco iiii sol. et v den.
Gerard apud ersele xl den. de manso, de quercu et ersele vii sol. iiii den. minus.
Apud Terssetinaere iii sol. et v den. Widigo iii sol. Apud Ambrisogen v sol. Apud Herlar viii sol. et iiii den.
Apud Driele vii sol. iiii den. minus. Apud Reiple xiiii sol. leod. Apud Huchesgot vi sol. leod.
Wegelose, Wernerode de dim. mansa iii sol. et iii ob.
Hugo de dim parte m. xii den. et ob.
Apud Barle ii partes Nicolai et Reineri v sol. et vii den. Apud Mereim v partes viii sol. Apud Helste Benignus de manso i v sol. Hugo de manso i, v sol. Jola de Walberch de duabus partibus v sol. et vii den. Giselbertus de duabus partibus v sol. et vii den. In Balveren Henricus de nute de dim. manso iii sol. In Rede quarta pars vi den. Tidericus de Betre de i manso vi sol. Item in Betre dim. mansus iii sol. Apud Degesen, Henricus de i manso v sol. In Deist Comus de iii parte xxviii den. Gerardus de quarta parte xx den. Apud Canegest Henri de Barr iii parte xxx dent et obolum.
In Texandria. De Disna xx mansus. Quisque raansus solvit v sol.⁽¹⁾
Verder nog: F^o 149. Census de Rinera. Apud Keule, Hermanni mansum et solvit viii den., apud Wirthusen. etc.

(1) Zie Ducange in v. De marca anglicana of Ruppellensis =13 solidi een 4 denarii esterlingis; namelijk de marca Coloniensis, Xantensis.

(1) Zie Pertz, Mon. Germ. T. XXIII, p. 19, afschrift van een hs. van Echternach et Gotha (Thiofrid. Vita. S. Will.

[p. 60]

F^o 148: Wederd, Bunhowen, Tersetinare, Herlar, Driele, Reiple, Huchesgot, Wornerode, Barle, Mereim, Helste, Walberch, Balveren, Banwert.

[p. 61]

Aan de Moezel: Loifenvelt, Grach.

In Taxandria: Disna.

[p. 62]

F^o 149: Keule, Wirthuse.

N^o 10158. Martyrologium van 136 bl. 28 × 21 cent., van de 13^e eeuw. Dit boek heeft tot doodenlijst gediend. In 1512 werd het de doodenlijst der abdij. Men leest daarin, op den 7ⁿ Nov., aanteekeningen over de bedevaart naar het graf des Heiligen, alsmede de instelling van het feest der heilige overblijfselen, door Reginbertus, in 1059:

N^o 11104. Augustini Libri retractationum, 188 bl.. 25 × 10 cent; verder:

Bl. 48. Handelingen der bisschoppen van Tongeren, Utrecht en Luik. Aanteekeningen over de inkomsten van Echternach, I, f^o 47^a - Over zekere aanbouwen der abdij, enz. - Lofzangen met en zonder neumen.

48^b. Codex monasterii Scti Willibrordi Epternacensis. Schrift van de 15^de eeuw.

83. Aanteekeningen over verschillende heiligen.

122. Over de drie Maria's.

‘In de dagen van den heiligen vader Georg, is er een groote plaag over Jerusalem gegaan.’

122. Sermoen over H. Petrus-banden.

124. Over de verplaatsing der H. Maria Magdalena 14 kal. apr.

140. Het lijden van S. Sebastianus.

188. Wonder aan een bisschop geschied, die Maria hoog vereerde.

Eindelijk bevinden zich te Parijs een aantal afschriften van Alcwyns Leven van S. Willibrordus; geen enkel van Theofried⁽¹⁾.

(1) Pastoor Reiners bereidt eene groote historische studie over de abdij Echternach voor, in drie octavodeelen.
Red.

(1) Zie Ducange in v. De marca anglicana of Ruppellensis =13 solidi een 4 denarii esterlingis; namelijk de marca Coloniensis, Xantensis.

(1) Zie Pertz, Mon. Germ. T. XXIII, p. 19, afschrift van een hs. van Echternach et Gotha (Thiofrid. Vita. S. Will.