Dietsche Warande. Nieuwe reeks. Deel 4

[p. 496]

Gustave Doré.

Nature is not to be copied, but to be exalted by art.
Bulwer, Pelham.

De kunstenaar, wiens naam deze regelen ciert, is gestorven, op het glanspunt zijner loopbaan. De dagbladen, ook de onzen, hebben, bij dit overlijden, 't een en ander bericht over dezen man, een vluchtig overzichtjen gegeven van zijn leven en streven, doorspekt van ettelijke kurioza, geschikt om het publiek aan 't lachen te maken. Maar nergends nog las ik woorden van ernstige waardeering, nog eene beschaafde gedachte over zijn kunst; nergends een kenschetsing van zijn talent, nergends hem de plaats aangewezen, waarop hij aanspraak heeft in de kunstgeschiedenis der eeuw.

Ik ben een leek in de schilderkritiek; maar als het waar is, dat de liefde, zoo blind, eenige rechten geeft, dan sluit ik de oogen voor mijn waagstuk en spreek over Doré, want ik heb hem altijd liefgehad. Toch zal men in het motto, boven dit opstel geplaatst, geen, volgends mij, meest volledig geformuleerde kunsttheorie mogen zien, maar slechts een leuze, waaronder Dorés werk 't best een bescherming vindt. Ik sympathizeer dan ook niet met Doré om dat hij als een der hoogste expressies van de teekenkunst der 19^e eeuw kan worden aangezien, maar niettegenstaande hij dat niet kan. Doré was een der meest zelfstandige, een der meest individueele kunstenaars-naturen van onze tijd, een der krachtigste en meest onverschrokken dienaren der schoonheid; een waereld van bonte droomen bevolkte zijn brein, hij wist ze leven te schenken door de macht van zijn gevoel, Doré was een genie, - daarom zij hem onze hulde geboden.

Doré was een Herkules, die zijn eigen krachten niet zelden

[p. 497]

overschatt'e; vaak vertilde hij zich aan de massaas natuur- en menschenleven, welke hij in beweging wilde zetten. Maar hij had een behoefte aan grootheid in het schoone, en aan schoonheid in het groote, die mij ontzag inboezemen. Ik zwijg van Doré als schilder en aquarellist. Mogen de Engelschen met hem wechloopen als den navolger van hun John Martin en zijn landgenoot Gué, dat is om dat zij, ook waar het kunstwerken van omvangrijke proportie geldt, meer ‘kenners’ en ‘liefhebbers’ en ‘verzamelaars’ en ‘dweepers’ zijn, dan lieden van kiesche smaak en fijn gevoel, wijl zij eerder kolossale dilettanten zijn dan menschen, die de kunst tot hun zielsgeliefde hebben verkozen, wijl zij er meer in geslaagd zijn te zeggen en te toonen, hoe gaarne zij in hun kabinetten kunststukken bezitten, welke hun vrienden vergeefs benijden, dan Europa te stoven in den gloed, dien Albions kunstvuur af zoû stralen.

Ik zal Dorés kleurenkeuze dan niet kenschetsen en geen verband trachten te vinden voor zijn figurensamenstellingen met Horace Vernet, nog minder met Paul Delaroche, of voor zijn zeën met Gudin, of voor zijn wouden met Calame, als zijn voorgangers, ook niet met Roll of Puvis de Chavannes, evenmin met den realist Bastien Lepage of met den impressionist Manet als zijn opvolgers. Zijn doeken van 1873 en 74, het Golgothatooneel en de Dante en Virgilius, zal ik niet noemen, ook niet zijn beeldhouwwerk, b.v. de dartel bevolkte vaas met de naakte vrouwen en kinderen, van wijngaardranken omslingerd op de groote Parijsche expozitie van '78 te kijk geweest en door Von Lützows Zeitschrift toen de eer der reproduktie waard gekeurd. Doré was een teekenaar vóor alles, - slechts weinigen, die dit tegenspreken, - een hanteerder van den doezelaar. Maar zijn zwart en grijs en wit verbergt de meest uit-éen-loopende gammaas van het klavier der tinten.

Zoo er onder mijn lezers gevonden worden, die, als ik, zich weten te extazieëren voor een potloodkompozitie of voor een houtsneê, dan zullen zij wèl doen eens goed met Dorés werk

[p. 498]

kennis te maken. Ik geef er niet veel om, of Von Lützows streng tijdschrift, of de scherpe Courrier de l' Art al beweeren, dat de houtsneêkunst, door den invloed van Doré een geheel verkeerden weg is ingeslagen.

Dit is belangrijk voor de geschiedenis der graveertechniek; in eene appreciatie van Dorés gaven mag zoo een aanmerking slechts een zeer geringe plaats innemen. Ik weet wel, dat Doré geen opleiding heeft gehad, weinig studie kende en door de ontzettende vruchtbaarheid van zijn talent aan zijn methodegebrek te gemoet wilde komen. Maar ziet toch naar zijn kunst, zoo grandioos, en dat geen schoolmeestersoordeel uw lofspraak in deze dagen, nu hij van ons is heengegaan, verbreke.

Doré was een groot kind. Hij gehoorzaamde oogenblikkelijk aan zijn opwellende fantazie. Daar zijn er, die, vóor alles, met zijn komische gave wechloopen, die met hem ingenomen zijn als medewerker, van 1848 af, met Bertall, aan het Journal pour rire; ik niet. Ik houd hem het hoogste in zijn immense natuurtafereelen, in zijn overweldigende symbolische voorstellingen. Ik zie hem liever den Bijbel, Dante, Lafontaine en Ariosto begrijpen en verheffen, dan ik hem zich zie bemoeyen met Perrault en Rabelais en De Balzac. Zeker, zijn heldere lach, de spiraalvormige rimpels om zijn oog, rieken hier en daar naar Molière-scherts, maar voor zijn impozante verbeeldingsgezichten, waar zijn zwart krijt sinfoniën vindt in de wouden en ons sonaten tegenruischen, als zijn wolkenmassaas voorbijgieren, waar hij koen is en hoog van vlucht, waar hij ons van de aarde tilt en wij met hem, in vollen moed, den toorn van den dampkring tegenvaren, daar dank ik hem het meest.

Een der sprekendste getuigen van ons individualisme, was hij, in zijn koninklijke bandeloosheid, wars van alle perk. Ziet, wij zijn aan 't werk, wij zijn bedwelmd van industrie, van vooruitgang, van wetenschap; in de opperste worsteling hijgt en zucht het menschdom naar de beheersching der stof. Wij hebben alles te gelijk aangepakt, daar onze moed geen grenzen kende; wij zullen alles op nieuw doen, alles herscheppen, alles rangschikken, alles bepalen, alles een naam weten te geven,

[p. 499]

alles methodizeeren, alles kennen en kunnen. Aan alles willen we een regel, een programma, een wet opleggen. Onze anarchie is vervuld van despotisme en ons despotisme van anarchie. Daar staat Doré in ons midden. Zoekt nu vrij naar de oorzaken der werkelijkheid. Daar staat hij en werpt u neder met den storm zijner droomen. Hij zelf is een reuzenros, dat rond rent in de waereld, voor hem een mateloze prairie. En wij, als we onze oogen daarheen richten en wij hooren zijn neusgaten zwellen en we zien het zilveren schuim om zijn kop spatten of de golving zijner manen tegen de lucht of de edele bochten van zijn lichaam, dan is ons dat goed onder onzen arbeid en wij danken den springer voor zijn eindeloze nukken.

Doré werd geboren 6 Jan. 1833 en overleed 23 Jan. 1883. Behalve de reeds genoemde, vervaardigde hij nog een zeer groot aantal andere illustraties van boekwerken en zijn voornaamste schilderijen zijn: les pins sauvages, les deux Mères, la Bataille de l'Alma, la Bataille d'Inkermann, Épisode du déluge, Françoise de Rimini et Paolo, les Titans, la Néophyte, la Siesta, les Martyrs chrétiens, Ecce Homo, la Mort d'Orphée, en veel anderen.

Doré versmaadde vaak de zorg voor lijnenjuistheid, toch was hij niet wat men een impressionist noemt. Hij valt juist tusschen de romantiek en het naturalisme; zoo men wil, vermengen zich in hem herinneringen van het Caesarisme en de Restauratie, en, indien ik hem dan toch met een Muzenzoon van ander maaksel zal vergelijken, hij was een Alfred de Musset in zijn fantaziën over de boven- en onderwaereld, met zijn liefde voor het absolute, voor het ideaal. Ik zie in Dorés schetsen wel de lyriek van Victor Hugo, maar, zoo hij een filozofie moet hebben, dan lees ik die, onder woorden gebracht, bij De Musset:

‘..... malgré moi l'infini me tourmente.
Je n'y saurais songer sans crainte et sans espoir,
Et, quoiqu'on en ait dit, ma raison s'épouvante
De ne pas le comprendre et pourtant de le voir.’

[p. 500]

Doré was een ziener, de orkanen van zijn kunstenaarsgemoed dreven de vergezichten van het ideaal voorbij zijn geest. De luchten zag hij hooger en ruimer, de wouden dieper, de zou heller, dan wij eenvoudige stervelingen, en heel de natuur was voor hem vervuld en omwasemd van de geuren der poëzie.

A., 2 Febr. 1883.

Van Deyssel.