Dietsche Warande. Nieuwe reeks. Deel 1

[p. 542]

Het ‘Salve Regina’ van Jan van Hulst,
door Th.J.L. Arnold.

Onder de vele belangrijke werken, uitgegeven door de Maatschappij der Vlaamsche Bibliophilen, bevindt zich ook (2^e Serie N^o 9) een werk getiteld: Oudvlaemsche liederen, en andere gedichten, der 14^e en 15^e eeuwen. De heer C(arton), die de uitgave van deze, voor de kennis der oude nederduitsche letterkunde, hoogst belangrijke verzameling bezorgde, deelt in een voorbericht eenige bijzonderheden mede betreffende het oude HS. zelf, alsook aangaande den inhoud en de waarde van de in dezen bundel voor het eerst uitgegevene gedichten en liederen. Hieruit blijkt, dat het HS., volgens eene overlevering, en blijkens een daarop voorkomend opschrift - dat evenwel van later tijd schijnt te zijn - afkomstig is uit de kostbare bibliotheek, die in de laatste helft der 15^e eeuw werd bijeengebracht door ‘Loys van den Gruythuyse.... dict de Bruges, ofte van Brugghe’, in die tijden de schoonste en tevens de uitgebreidste in de nederlandsche gewesten, na die der hertogen van Bourgondië. Aangezien het hier bedoelde HS. evenwel niet voorkomt in het, in 1831, door den heer J. van Praet uitgegeven werk getiteld: Recherches sur Louis de Bruges, seigneur de la Gruthuyse; suivies de la notice des MSS. qui lui ont appartenu, schijnt het reeds vroeger, en misschien zelfs voor eeuwen - indien namelijk de overlevering en het opschrift juist zijn - uit de bibliotheek, waarin het oorspronkelijk behoorde, te zijn afgedwaald. In 1850, het jaar der uitgave van deze door den heer Carton aan het licht gebrachte verzameling, behoorde het aan den burg-

[p. 543]

graaf de Croeser de Berghes, en hoogst waarschijnlijk berust het ook thans nog in die familie.

Met betrekking tot den inhoud en de waarde wijst de heer Carton er o.a. op, dat uit een paar der daarin voorkomende gedichten blijkt, dat die door een zekeren Jan van Hulst zijn vervaardigd, en S. aarzelt niet, om op grond daarvan, de geheele verzameling aan dienzelfden dichter toe te schrijven, met uitzondering van eenige Liederen, waarvan hij meent - hierbij op de taal afgaande - dat ze door een Limburger of Klevenaar zijn vervaardigd. Deze Jan van Hulst nu zou, volgens de meening van den heer Carton geweest zijn: ‘een brugschen dichter, eertyds joncheere, dan priester en reiziger naar de HH. plaetsen, waerschynelyk onderwyzer in de familie van Gruthuse, en pelgrim van Onze Lieve Vrouw’, en elders noemt hij hem ‘een goed dichter, van edele afkomst, en een godvruchtig priester’.

Aangezien een bijgebracht bewijs, getrokken uit een codex der 15^e eeuw, berustende in de Bibliothèque de Bourgogne te Brussel¹, bevestigt, dat werkelijk een dichter, Jan van Hulst genaamd, bestaan heeft, die misschien tevens priester was, en er ook in de verzameling, waarvan hier sprake is, ten minste een paar gedichten voorkomen, die zeer zeker van zijne hand zijn, is het mogelijk, dat de Heer Carton gelijk heeft, als hij bijna de geheele verzameling aan dezen dichter toeschrijft, maar dan hoop ik voor de eer van den priester dat een aantal van de daarin voorkomende Liederen dagteekenen uit den tijd toen hij nog ‘de wereld antierde’. Verscheidene dezer Liederen toch hebben, wat vorm en inhoud aangaat, zeer veel overeenkomst met de door D^r E. Verwijs, naar het brusselsche HS. uitgegevene X Goede Boerden², zoodat men moeielijk kan aannemen, dat die door een priester zouden zijn vervaardigd, zelfs niet met inachtneming van het veranderd spraakgebruik, en van veranderde zeden, en vooral niet, wanneer die priester ‘godvruchtig’ zou zijn geweest.

1 Zie Belgisch Museum, uitgegeven door J.F. Willems, dl. V, blz. 451.

2 Dit sijn X Goede Boerden, uitgegeven en toegelicht door D^r E. Verwijs. 's Hage, 1861, 8^o.

[p. 544]

Om de zaak met meerdere juistheid te kunnen beoordeelen zou men het oude HS. zelf onder de oogen moeten hebben; maar dit is zeker, dat het werk, zoo als het thans gedrukt voor ons ligt, meer doet denken aan eene Adversaria van gedichten en liederen, vervaardigd door verschillende personen, dan aan het werk van eenen enkelen dichter. Ook het opschrift van het oude HS., ofschoon dan ook van jongere dagteekening, schijnt dit vermoeden te bevestigen. Dit opschrift luidt: ‘Rhetorycke ende ghebeden-bouck van Mher Loys van den Gruythuyse’ enz. en geeft dus volstrekt geen aanleiding om te gelooven dat men hier te doen heeft met het werk van een eenig dichter, hoe dan ook genaamd. De door den heer Carton reeds gemaakte opmerking, dat de taal, vooral in de 145 Liederen, wel eenigszins verschillend is, en dat er daaronder voorkomen, die wel een ietwat meer hoogduitschen vorm hebben, is juist, maar de liederen, die ik hier inzonderheid op het oog heb zijn, geloof ik, Vlaamsch, en de inhoud daarvan toch moeielijk in overeenstemming te brengen met den godsdienstigen toon, welke heerscht in de gedichten, die de liederen voorafgaan en volgen, zoodat ik het er voor houd, dat vooral de Liederen eenen anderen oorsprong hebben, en ook waarschijnlijk door meerdere personen zijn gemaakt. Aan meer bevoegden overlatende dit nader te onderzoeken, wil ik mij bepalen tot het opgeven van eenige bijzonderheden in deze verzameling voorkomende, die aan den blik van den heer Carton zijn ontsnapt, hetgeen mij, in verband met vele onverstaanbare woorden, doet twijfelen of deze uitgave wel geheel aan de vereischten van een dusdanig werk voldoet.

In de eerste plaats heeft de heer Carton niet opgemerkt dat er, behalve het door hem opgegevene naamlied ‘Aen Maria’ (blz. 26), nog vele andere naamliederen in deze verzameling voorkomen, en wel de navolgende:

N^o 20 Blz. 77.

In dit lied vormen de beginletters van elk couplet te zamen genomen den naam Maes, die ook thans nog, zoowel voor vrouwelijke als voor mannelijke personen voorkomt, vooral in de zuidelijke provinciën der noordelijke Nederlanden.

[p. 545]

N^o 22 Blz. 79, 80, en
N^o 23 Blz. 80, 81.	In deze beide liederen vormen de eerste letters van elk couplet den naam Marie.
N^o 25 Blz. 82.	Op dezelfde wijze leest men hierin in alle coupletten den naam Maie (Maaike?) ook thans nog in onze provinciën voorkomende, en waarschijnlijk eene verkorting van Maria. Dat de dichter in eene bijzondere betrekking stond tot een persoon, die dezen naam droeg, blijkt nog nader uit het 44^e lied (Blz. 102, 103), waarin hij zinspelingen maakt op dien naam in de woorden ‘Mey’ en ‘my’.
N^o 28 Blz. 86, 87.	Ieder couplet geeft in dit lied op dezelfde wijze den naam Liegaert (Luitgard of Liutgart).
N^o 30 Blz. 89, 90.	Hierin vindt men in ieder couplet den naam Lauwerette.
N^o 31 Blz. 90, 91.	Geeft driemaal den naam Calle, en
N^o 34 Blz. 92, 93	eenmaal Violette.
N^o 39 Blz. 98.	In dit lied bemerkt men driemaal het woord (den naam?) Triceew, en in
N^o 47 Blz. 106	eenmaal Nanne. - Het lied
N^o 50 Blz. 110	wijkt van de overige naamliederen af, hierin dat het 1^e en 3^e couplet in de beginletters, even als in dat op blz. 77 den naam Maes bevat, en het 2^e couplet, zoo als in dat op blz. 82, Maie. - Het zonderlingste is nochtans het lied
N^o 111 Blz. 186	waarin men in de beginletters der coupletten, die uit een verschillend getal regels bestaan, leest: Niete (Agniet?) Jan, Nie, Niet, Niet.

Uit dit laatste lied blijkt, mijns inziens, dat de lezing, zoo als die hier is medegedeeld, bepaald onjuist moet zijn, eene onjuistheid die misschien te wijten is aan het HS., dat wel een afschrift kan zijn, maar die door de heer Carton zelf zou zijn opgemerkt geworden, indien hij bemerkt had dat het lied een

[p. 546]

naamlied is. Ter meerdere verduidelijking wil ik dit lied hier afschrijven:

Nu vroilic zinc, hertze ende moet,
Mc wensche di tallen vruechden spoet;
Ets recht, du gheifs mi zuer ende zoet,
Toot alre stont
Es my dijn heil vul vruechden cont.

In di so rust mijns herten bloet,
Als ich die sien mach, vrauwe goet;
Niet anders mi verbliden doet.

Nu vroilic zinc, hertze ende moet,
Ic weinsche di tallen vruechden spoet,
Ets recht, du gheifs mi zuer ende zoet.

Nu neimt mi, vrauwe, in dijn behoet,
Ich bin al dijn, des bestu vroet,
Ende bliven sal hoe dat ye stoet,
Troostelijc mont.

Nu vroilic zinc, hertze ende moet,
Ich wensch di tallen vruechden spoet;
Ets recht, du gheifs mi zuer ende zoet
Toot alre stont.

De gebrekkigheid van dit lied springt zóo duidelijk in het oog, dat het bijna onnoodig is de gebreken aan te wijzen, terwijl het bovendien niet moeielijk is die ongezocht te doen verdwijnen. Men leze daartoe de beide laatste regels van het 1^e couplet, luidende:

Toot alre stont
Es my dijn heil vul vruechden cont

ook, als referein, aan het einde van het 3^e, 4^e en 5^e couplet, hierbij in het 4^e couplet de woorden ‘Troostelijc mont’, die hoogst waarschijnlijk onjuist zijn, weglatende. De omstandigheid dat de eerste dezer beide regels nog op zich zelf staand voorkomt aan het einde van het 5^e couplet spreekt ook eenigermate

[p. 547]

voor deze meening. Hierdoor verkrijgt men in de beginletters van alle coupletten, met uitzondering van het 2^e, dien naam Niete, terwijl bovendien daardoor de coupletten beter gevormd worden. Geeft men hierbij tevens acht op de spelling van sommige woorden, dan ligt de vraag voor de hand: zou de lezing wel juist zijn? Het is toch minstens zeer vreemd in den 2^en regel van het 1^e couplet te lezen: ‘Ic wensche’, in dien van het 3^e couplet ‘Ic weinsche’ en in dien van het 5^e couplet ‘Ich wensch’, nog gezwegen van de omstandigheid dat het woord ik nu eens Ic dan weder Ich (misschien Ick) wordt gespeld, en dat er nu eens di dan weder die is geschreven, ter vervanging van ons moderne U.

Het voornaamste bewijs dat er redenen bestaan, om aan de nauwkeurigheid van de uitgave dezer dichtwerken, of misschien aan de daarbij gevolgde kritiek te twijfelen, is echter te vinden in het glossenlied op ‘Salve Regina’ (blzz. 29-39), welk lied ik ter meerdere verduidelijking, met al zijne gebreken en duistere woorden, ook wil overnemen¹. Het luidt:

⁺ Sonder smette, saliche roze,
Acoleye preciose,
Leli vulder zuverheit,
Verbiddiche der zonden noze,
⁺ Ewich licht gloriose,
Raye vulder helicheit,
Eighin woonst der triniteit,
Ghelijc ons die scrifture zeit,
Ja, boven der naturen glose,
⁺ Neemt ons in u ghenadicheit,
Als ons dat sterven wert bereit,

1 Ik heb hierbij de regels een volgnommer gegeven om daardoor het opzoeken gemakkelijker te maken, en aan het einde van dit artikel eene proeve van verklaring van eenige duistere woorden en zinsneden laten volgen, waarvoor ik toegeeflijkheid inroep, voor het geval dat ik mocht dwalen. Inzonderheid hier, waar men niet weet of de tekst wel zuiver is, is eene juiste verklaring hoogst moeielijk. Blijkbare schrijf- of drukfouten heb ik terstond tusschen [ ] verbeterd en de zinscheiding zoo veel mogelijk geregeld.

+ 1

+ 5

+ 10

[p. 548]

 

Maect ons vri ter laetster pose

 

Jeghen alle de helsche bose.

 

 

 

Soete moeder, reine maghet,

 

⁺ Helpt ons eer ons di viant jaghet

 

Roukeloos in sijn venijn;

 

Jammerlike sijn wi gheplaghet,

 

Comdi niet bi ons als men vraghet

 

Om onse daden in den fijn.

 

⁺ Rouct onser die besondicht sijn

 

Dat wi ontgaen der hellen pijn;

 

In ons te helpene niet vertraecht,

 

Ende doet ons scauwen twerde anschijn

 

Van hem, die watre maecte wijn.

 

⁺ In duechden ons vor hem ghewaecht

 

Ten ende als elc sijn oordeel draecht.

 

 

 

An hu, vrouwe, roupic ghenaden,

 

Dat ghi mi wilt staen in staden

 

Van hu te dichtene Salve;

 

⁺ Teedre, alrehoochst van graden,

 

Claerheit, dies niement can verzaden!

 

En ware dat woort wi hadden wee;

 

Doe dinghel Gods sprac: Ave!

 

Omoedelike so spraec[stu] mee:

 

⁺ Ecce ancilla; sonder beraden

 

Troost ons eer ons de tijt ontgre;

 

Salve mater gratie,

 

Puert ons van zonderliker traden,

 

Eer ons die viant brinct in scaden.

 

 

 

⁺ Salve moeder, regina mede,

 

Vertooch ons dine ontfaermichede,

 

Overvloeiende in alre tijt.

 

Salicheit der meinschede,

 

Tempel der drievoudichede,

 

⁺ Regina bestu ghebenedijt;

 

Alzo edele als ghi zijt

 

Sone was, sone is, sone wert ghewijt.

+ 15

+ 20

+ 25

+ 30

+ 35

+ 40

+ 45

[p. 549]

 

Alleine wonstu den hoochsten vrede:

 

Laet ons hier so lanc hebben respijt,

 

⁺ Van zonden te sine vri ende quijt,

 

Ende behoue ons, vrouwe, met uwer bede;

 

An hu so staet ons zalicheit.

 

 

 

Door dijnre ontfaermicheden name

 

Trec ons uter sonden brame,

 

⁺ Ende brinct [ons], vrauwe, ter rechter strate;

 

Claerlic in onsen sin versame

 

Lelien sulc als u betame,

 

Altoos t'onser sielen bate.

 

Moeder v[ee]lder caritate,

 

⁺ Aensich ons weic hers sonder mate,

 

Misericordie ons wel betame;

 

Up u, ic aerme, mi verlate,

 

Soete ontfaermiche advocate,

 

Helpt ons, du drouchs tonser vrame

 

⁺ Christus in dinen lechame.

 

 

 

Vrouwe, ontfaermiche coninghinne,

 

Rayen daer alle zoetheit es inne,

 

Ende licht daert al bi es verclaert,

 

Salich waerstu van beginne,

 

⁺ Fondament, daer God zijn minne

 

In heeft up ons gheopenbaert.

 

Lof gheven di uut milder aert,

 

Inghelen, meinschen, wat ye ghewaert,

 

Ja, alle godlike seraphinne,

 

⁺ Helpt ons dat ons niet ontvaert,

 

Vita dulcedo, vrouwe vermaert,

 

Ende spaert ons, die zijn broosch van aert,

 

An hu so staen al onse ghewinne.

 

 

 

Du best moeder ende maghet reine,

 

⁺ Troost ende onse hope alleine;

 

Ende God heifti daer toe vercoren;

 

Selve wert hi in di ghemeine,

 

Vrouwe, ghi wort moeder, dan es [cleine]....

+ 50

+ 55

+ 60

+ 65

+ 70

+ 75

+ 80

[p. 550]

 

Sonder pine ende sonder toren,

 

⁺ Puer ende suvre als te voren;

 

In pinen waren wi verloren,

 

Ruste brochstu in desen weine.

 

Haelt ons met hu ten hoochsten coren,

 

Maria, rose zonder doren,

 

⁺ Uwes ghelike ne was negheine,

 

Spes nostra sidi fonteine.

 

 

 

God groetu, so mach blidelijc

 

Elc tot u segghen ende nerstelijc:

 

‘Moeder, du hebs ons verloost,

 

⁺ Ende daet den here van hemelrijc

 

Neder commen in eerderijc,

 

Tonser vromen, die waren ghenoost,

 

Ende staerf om ons te ghevene troost.

 

Salve, zuut, west, noort ende oost

 

⁺ Hebstu ghewonnen moederlijc,

 

Troost ons, want elc dijnre hulpe ghe...

 

Fel es de viant ende gheboost,

 

Laet ons ontstaen ghenadelijc,

 

Ende dat wi vlien der hellen slijc.

 

⁺ Nu, vrouwe ontfaermich ende ghenadich,

 

Te di roupen wi, die zijn mesdadich,

 

Ende vul ghebreckeliker zonden,

 

Swaerlic besmet ende seer verladich;

 

Jo[nn]e hulp, vrauwe, ['t] es so gheradich,

 

⁺ Negheen meinsche en cant ghegronden.

 

Hu loven wi met allen monden,

 

Ad te clamamus tallen stonden,

 

Confortereghe ghestadich,

 

Lost ons van den helschen honden,

 

⁺ Altoos willi ons verslonden;

 

Cracht ghef ons hem te zine versmadich,

 

Rechtvarich ende in duechden dadich,

 

In di so hoopt elc zondich lijf,

 

Moeder, maghet ende wijf,

 

⁺ An di so roupen wi meere ende minder:

 

‘Rouct onser of wi sijn kaitijf.’

+ 85

+ 90

+ 95

+ 100

+ 105

+ 110

+ 115

+ 120

[p. 551]

 

Op di so roupen wi even stijf

 

Met herten, wi aerme kinder,

 

Vul ellenden hier ende ghinder:

 

⁺ ‘Altoos wilt wesen ons bewinder,

 

Lost ons te tijt vor tsfiants kijf;

 

Laestu hem staen na onsen inder,

 

Ende du dan niet best ons ontbinder,

 

AExules filii Eve gherijf,

 

⁺ In doghene cliven wi even stijf.

 

Al vul gratien, roze root,

 

Helpt ons in allen wederstoot,

 

Recht eist dat elc dijr hulpen aenva;

 

Godt bi den inghel di ontboot

 

⁺ Ons te helpene uter noot.

 

Ave, gracia plena,

 

Dominus, ende daer na

 

Woorts[t]u sijns vul, Maria,

 

Ontfaermet onser, cleen ende groot,

 

⁺ Crachtelic ons te hulpen sta;

 

Ad te suspiramus, sla

 

Tonswaert dijn oghen in dure der doot,

 

Aelt ons metti in Abraems scoot,

 

Na der schrifture orconde.

 

⁺ O Vrouwe, so bestu van Gods monde

 

Salich, helich, ghebenedijt,

 

Ten mochte noit, no het en conde

 

Refuus ghepeins van enicher zonde

 

An di ghecomen, tenigher tijt:

 

⁺ In dinen gheest was God bevrijt,

 

Lofs ghi alles waerdich zijt,

 

Laet u ontfaermen talre stonden

 

Ons zuchten, ons weenen ende ons ghecrijt,

 

So dat wi keren ons jolijt

 

⁺ Te di, gementes et flentis uut gronde;

 

Vrouwe, ons troost bi di begonde.

 

O vrouwe, die zijt boven der manen,

 

Sonne, die in elcker banen

 

Met uwer rayen bescinct gratie

 

⁺ In dit allendiche dal van tranen,

+ 125

+ 130

+ 135

+ 140

+ 145

+ 150

+ 155

+ 160

[p. 552]

 

So wilt te duechden ons vermanen,

 

Ende hoet ons voor tsfiants temptatie;

 

Rouct onser, so dat onse nacie,

 

In hac lacrimarum valle spacie,

 

⁺ Crighe de zonden of te planen.

 

Ontfaet, vrauwe, ons salutatie,

 

Ruumt ons van allen falatie,

 

Daer ons de viant bi mach tanen,

 

En es hier tsine maer een wanen;

 

⁺ Sterre zi di, die den nacht

 

Ons ten lichten daghe hebt bracht,

 

Claerheit vul van shemels dauwe,

 

U bidden wi, ghi hebbes macht,

 

Laet ons te tijt des viants cracht

 

⁺ Ontstaen, dat wi uut sinen ghelauwe

 

Sijn. Eya, ergo, weest up trauwe

 

Advocata nostra, vrauwe,

 

Dat ons dijn edele werde dracht

 

Niet en zende in ewichen rauwe,

 

⁺ O vrauwe, als men elx ordeel scauwe,

 

Sijt ons vorsprake, ende ons bewacht

 

Crachtelic vor tsfiants geslacht.

 

O alre omoeden exemplaer,

 

Neemt ons in hoeden, speghel claer,

 

⁺ Vrijt ons voor den helschen vos,

 

Ende dine ontfaermiche oghen staer

 

Recht up ons in den lesten vaer;

 

Tlijf es hier in mesdaden gros,

 

Helpt ons van zonden maken los,

 

⁺ Eer ons tot hem der hellen ros

 

Trecke, ende stiert ons altoos naer

 

Illos tuos misericordes oculos,

 

Hier in dit aerme eerdsche mos;

 

Ende dat wy moghen openbaer

 

⁺ Scauwen die vruechden sonder jaer.

 

Van hoverden ende van nide

 

Maect ons vri, dat wi te tide

 

Bekeeren ter omoedicheit,

 

Ende van luxurien ende van stride

+ 165

+ 170

+ 175

+ 180

+ 185

+ 190

+ 195

[p. 553]

 

⁺ Niewer in te werdene blide,

 

En sie der sielen zalicheit;

 

Doet ons altoos zijn bereit

 

In werken daer Gods eere in leit.

 

Comt, keert u oghen ghebenedide

 

⁺ Tonswaert, want ons nauwe steit,

 

Vul smetten es ons vleeschich cleit;

 

Maria, ad nos converte stide,

 

Fel es die viant van beride,

 

Raeye, daer dheliche gheest in sceen,

 

⁺ Vrouwe, ende wilde vleesch ende been

 

Claerlijc bin uwen live ontfaen.

 

Toedoen no hulpe ne wasser gheen

 

Van niemen dan van Gode alleen;

 

Met minnen haddi hu bevaen,

 

⁺ U gaf hi cracht ende rein vulstaen,

 

Ende moeder ende magbet sonder waen,

 

Noit maghet en was so reen;

 

Ter tijt helpt ons van zonden dwaen,

 

Reine, so dat wi scouwen aen

 

⁺ Jhesminne, die den helschen steen

 

Scuerde, ende sprac sire vrienden ween.

 

Tempel Gods, vercoorne zale,

 

Vertoocht ons in den lesten male

 

Jhesuse, dheliche vrucht van di;

 

⁺ Na desen levene so hale

 

Ons so dat ons niet en fale

 

Benedictum fructum ventris tui;

 

In allen node, so stant ons bi,

 

So dat die ziele behouden zi.

 

⁺ Puert ons van zondeliker quale,

 

Ontfaet die bedinghe van mi,

 

Salve mater Domini,

 

Troost mi, want ic in zonden dwale,

 

Helpti mi niet ic neder dale.

 

⁺ O glorieuse, vercoorne bruut,

 

Coninghinne, die den tribuut

 

Hebt verwonnen van vrau Yeven;

 

Christus cam des levens fruut

+ 200

+ 205

+ 210

+ 215

+ 220

+ 225

+ 230

+ 235

[p. 554]

 

In di ghedaelt, die di saluut

 

⁺ Lieflic ontboot sonder brieven;

 

Int cruce hinc hi tusschen twee dieven,

 

Vercoorne maecht, laet u ghelieven

 

Mi hem taenziene na 's levens uut;

 

Ontbiedt ons van des viants grieven,

 

⁺ Sijt ons secours vor al meskieven,

 

Toocht ons na dit levens uut

 

Eewelic des hemels cruut:

 

Nobis post hoc exilium,

 

Diva flos, dei templum,

 

⁺ Et virgo, vrouwe ghebenedijt,

 

Ostende na dit levendum

 

Claerlic dinen zone Jhesum.

 

Lost ons in die laetste tijt,

 

Ende quijt ons vor des duvels nijt.

 

⁺ Moeder, ondoe den mantel wijt,

 

Ende dec ons aerme, al niet som;

 

Ne sijn wi niet van di bevrijt

 

So blijf wi eewich in subdijt;

 

Ontraec wi in de weghen crom,

 

⁺ Pijnlic bliven wi int ghedrom.

 

Ic aerm meinsche, zere bezondich,

 

Aenroupe di ende dijns vermondich,

 

O Clemens, vul des hemels gave,

 

Dijn kijnt so saechstu anghen wondich,

 

⁺ Van rouwen waerstu so dorgrondich,

 

Liever moeder, sciet nie kints ave,

 

Claghende ghinstu tsinen grave.

 

Jan was dijn troost, dijr herten lave,

 

Sulc wissel en was noit niemen condich.

 

⁺ Vrijt ons voor den helschen rave

 

Int ende, dat hi ons niet en scave.

 

Rouct mijns, ende maect mi duechden....

 

Ghierich es hi ende verslondich,

 

O pia gloriosa Ave,

 

⁺ Regina vul alre medicine,

 

Gratia beata mater Dei;

 

O dulcis, onser alre pine

+ 240

+ 245

+ 250

+ 255

+ 260

+ 265

+ 270

+ 275

[p. 555]

 

Muechstu metter ghenaden dine

 

Al verbidden; memento mei!

 

⁺ Raeu es mijn leven als een ei,

 

Ic bem nu hier ende morghen wei,

 

Alte onzeker es hier te zine,

 

Antreckel es der zonden rei.

 

Maria, hoet mi vor tghescrei,

 

⁺ Ende vor die ewiche karine;

 

Nem met di de ziele mine; Amen.’

 

 

 

In dese Oratie es verclaert

 

Al uute¹ Salve Regina;

 

Neimt van boven neder waert

 

Vorsienlic² so eist gheopenbaert,

 

Also als icker mi an versta,

 

Niet dat ic dichter bem vermaert.

 

Hu biddic sondich sere beswaert,

 

Voor mi een Ave Maria

 

Leest³ dat mi God so langhe spaert,

 

So dat ic mi van zonden dwa⁴

 

Te tijt eer mi hier tlijf ontga.

Bij eene, ook maar eenigszins aandachtige lezing der vijf eerste regels van den slotzang, komt men vanzelf tot de ontdekking dat het geheele Salve Regina voluit in de aanvangletters der regels van het gedicht te vinden is, en het is bijna onbegrijpelijk, dat vooral deze laatstgenoemde bijzonderheid aan het oog van den heer Carton is ontsnapt.

Intusschen stuit men, dit wetende, en de antiphoon in de aanvangletters van het gedicht lezende, op eenige onjuistheden die, òf in het oude HS. zelve moeten bestaan, òf waarin de lezing van den tekst, zoo als die hier door den heer Carton wordt gegeven, onnauwkeurig is. De wisselzang Salve Regina luidt:

+ 280

+ 285

1 Al uute, het geheele.

2 Vorsienlic, Aan den aanvang der regels zichtbaar.

3 Leest, Bidt.

4 Dwa, reinig.

[p. 556]

 

Salve Regina, mater misericordiae,

 

Vita, dulcedo, et spes nostra salve,

 

Ad te clamamus exules, filii Evae,

 

Ad te suspiramus gementes et flentes in hac lacrymarum valle.

 

Eia ergo advocata nostra, illos tuos misericordes oculos ad nos converte.

 

Et Jesum benedictum fructum ventris tui, nobis post hoc exilium ostende.

 

O clemens, o pia, o dulcis virgo Maria. Amen.

Wanneer men nochtans de antiphoon leest in de beginletters van het gedicht van Jan van Hulst, zooals dat voor ons ligt, dan verkrijgt men die als volgt:

salve regjna, mjshrjcordie, vita, dvtcedo, et spes vostra salve, ad te clamamus hcvres, filij hve, ad te svspirhmus gementes ht flentes jn hac lacrimarom valle.
eia hrgo adwocata nostra, illos tvos misericordes oculos ad nos converth.
et ihesvm benedictvm frvctvm uentrjs tvj, nobis post hoc hcilivm ostende.
o clemens, o pia, o dvlcjs virgo rgo Maria. Amen.

Bezien wij nu de afwijkingen in tekst en spelling eens wat nader.

Het verschil van AE en E aan het einde der woorden ‘misericordiae’ (reg. 23) en ‘Evae’ (reg. 77) komt natuurlijk niet in aanmerking; dit is eene vrijheid die men zich wel eens meer veroorloofde. - Zoo is het ook met de H in het woord ‘Ihesum’ (reg. 193) dat men in oude HSS. en drukwerken dikwijls aldus vindt geschreven. - De omstandigheid dat er meermalen eene H als beginletter voorkomt, waar eene E en eenmaal daar waar eene A had moeten staan, komt ook in soortgelijke liederen meer voor, en schijnt geoorloofd te zijn geweest. Men ging dan daarbij op de navolgende wijze te werk: kon men, wanneer men als beginletter eene vocaal noodig had, geen

[p. 557]

geschikt woord vinden, dat met de noodige vocaal aanving, dan zocht men een woord met de letter H aanvangende, doch waarvan de tweede letter de benoodigde klinkletter was. De H werd dan als stom gerekend, en de daarnevens staande klinkletter trad daarvoor in de plaats. Zoo is het ook hier. Ook het tegenovergestelde geval komt somtijds voor, dit namelijk, dat men, eene H noodig hebbende, en daarvoor geen geschikt woord kunnende vinden, doodeenvoudig eene H plaatste voor eenig woord dat met de benoodigde klinkletter aanving. Ook dit geval komt in ditzelfde gedicht voor, en wel in den 7^en regel van den slotzang, alwaar willekeurig eene H is geplaatst voor het woord ‘U’, omdat de dichter die H noodig had om het woord ‘Hulst’ te vormen, en in den zin van het gedicht geen woord kon vinden met eene H aanvangende. - De W in plaats van eene V in het woord ‘advocata’ (reg. 138) laat zich ook verklaren. Waarschijnlijk was in het HS. de W gevormd door twee naast elkander geplaatste V's, zooals dit, zelfs in veel lateren tijd, ook nog wel in schrift en in drukwerken voorkomt. - Ook over eene vijfde afwijking kunnen we heenstappen, namelijk over de C in de woorden ‘exules’ (reg. 65) en ‘exilium’ (reg. 238), die daarin als X voorkomt. Het woord Christus toch moet op beide plaatsen de benoodigde X leveren, en doet dit waarschijnlijk ook in het oude HS., waarin dit woord, zooals gewoonlijk bij verkorting in HSS., wel Xpus zal zijn geschreven, doch de heer Carton, niet bemerkt hebbende dat de beginletters van het gedicht het Salve Regina moesten opleveren, heeft waarschijnlijk in plaats van de verkorting Xpus het woord Christus voluit geschreven, waardoor de X in eene C wordt veranderd. Doch hiermede is dan ook de toegeeflijkheid ten einde. De navolgende afwijkingen moeten bepaald foutief zijn:

1^o	het ontbrekende woord Mater, in den eersten versregel van de Antiphoon.
2^o	De T in het woord ‘dulcedo’ (reg. 30).
3^o	De V in het woord ‘nostra’ (reg. 41).
4^o	De R in het woord ‘exules’ (reg. 67).
5^o	De O in het woord ‘lacrymarum’ (reg. 122).

[p. 558]

6^o	De herhaling van de letters rgo in de 275^e-277^e regels.

Tot slotte komt de vraag: aan wien de schuld? Aan te nemen dat de dichter zelf deze fouten zou hebben gemaakt, is moeielijk; die, zonder het oude HS. gezien te hebben, alleen op rekening te stellen van den heer Carton, zou onbillijk zijn, en er blijft dus niets anders over dan te gelooven dat het HS. een afschrift is, waarin door den kopiïst deze fouten zijn gemaakt. Intusschen brengt ook dit de zaak nog niet tot volkomen klaarheid, en blijft er nog overig het navolgende te bemerken. De heer Carton, die zich, zonder gebruik te maken van eenige kritiek, geheel aan het HS. schijnt te hebben gehouden, heeft de 91 eerste versregels in 7 coupletten, elk van 13 regels afgedeeld, en laat de overige 15 coupletten zonder eenige tusschenruimte doorloopen, ofschoon ook in dat gedeelte van het gedicht dezelfde verdeeling bestaat, want met elken 13^en regel is een couplet geëindigd. Het geheele gedicht bestaat dus uit 22 coupletten van 13, en een slotzang van 10 regels. In deze coupletten rijmen steeds de regels 1, 2, 4, 5, 9, 12 en 13 op éenen, de overige op eenen anderen klank. Afwijkingen van dezen regel komen slechts voor in de 51^e en 77^e versregels, en de laatste misschien nog door de onjuiste herstelling van een woord dat in het HS. onleesbaar was geworden. Kleinere afwijkingen, in de regels 9, 12 en 13 van het 20^e couplet (de versregels 256, 259 en 260), welke regels uitgaan op den klank om, ofschoon die hadden moeten eindigen met um, en die in den 1^en regel van het 22^e couplet (274^en versregel) waar men het woord ‘medecine’ laat rijmen op het woord ‘Ave’ stel ik op rekening der dichterlijke vrijheid. Deze fouten daargelaten zijn de 22 coupletten volkomen, en regelmatig gevormd, en toch ontbreekt in den tekst van de antiphoon het woord Mater, en komen de letters rgo daarin te veel voor. Zonder dit laatste nu op rekening van den bewerker der uitgave van deze hoogst belangrijke verzameling te willen stellen, vrees ik toch, dat deze zich te slaafs aan het HS. heeft gehouden, dat misschien een slecht afschrift is, en in verband met de reeds vroeger gemaakte aanmerkingen, en met vele duistere en zelfs onverstaanbare woorden, die niet.

[p. 559]

alleen in dit gedicht maar ook in alle gedichten en liederen in deze verzameling voorkomen, vraag ik nogmaals, zou deze uitgave wel in alle opzichten voldoen aan de eischen van een dusdanig werk?

Den Haag, Mei, 1876.

Woordverklaringen.

V. 2 Acoleye	Akelei, eene in die tijden zeer geliefde bloemensoort.
V. 4 Verbiddiche der zonden noze	Voorbidster, tot herstelling der schade ons door de zonde toegebracht.
V. 6 Raye	Straal.
V. 9 Boven der naturen glose	Uit de natuur niet te verklaren (bovennatuurlijk).
V. 15 jaghet	vangt; in handen krijgt.
V. 16 roukeloos	zonder dat wij er acht op slaan.
V. 19 in den fijn	In het einde.
V. 20 Rouct onser	Geef acht op ons, kom ons te hulp.
V. 25, 26	Gewaag voor Hem van ons in 't goede (geef gunstige getuigenis), in het einde (in het Laatste Oordeel) als elk zijn vonnis meêkrijgt.
V. 28 staen in staden	in staat stellen.
V. 32 En ware dat woort wi hadden wee	Hadt gij niet dat woord gesproken (in antwoord op de boodschap des Engels), wij zouden ongelukkig zijn.
V. 36 ontgre	ontvliede, ontglijde.
V. 38 traden	smetten, vlekken.
V. 46, 47	Zoo edel als gij zijt was er, is er niemand, zelfs geen gewijde (priester).
V. 54 utersonden brame	uit de doornen der zonden.
V. 60 Aensich	Aensiet.
V. 60 weic hers	weekaarts? (die vatbaar zijn voor alle indrukken, goede en kwade).
V. 61 Ons wel betame	hebben wij wel noodig.
V. 64 vrame	nutte, voordeele.
V. 67 Rayen	Stralen.
V. 75, 76	Dat het zoete leven (hiernamaals) ons niet ontvalle.
V. 82	zelf deelt hij door u zich aan ons-allen meê.
V. 83 dan es [cleine]	(niet weinig).
V. 84 toren	verdriet.
V. 87 in desen weine	in dit leed.
V. 90	Uws gelijke was er nooit.
V. 91	Gij, fonteine, zijt onze hoop.
V. 97	Ten voordeele van ons, die beschadigd waren.
V. 102 gheboost	boosaardig.
V. 103 ontstaen	weerstand bieden.

[p. 560]

V. 108 verladich	beladen (met zonden).
V. 113 Confortereghe ghestadich	onvermoeide versterkster.
V. 121 Rouct onser of wi sijn kaitijf	Kom ons te hulp, of wij zijn ellendig.
V. 125 bewinder	bestuurder, bestuurster.
V. 126 kijf	strijd, aanvechting.
V. 127 Laestu hem staen na onser inder	Laat gij hem trachten naar hetgeen ons schaden kan,
V. 129 gherijf	hulp.
V. 130	Dan blijven wij in dezelfde ellende
V. 133 aenva	aanneme, aanvaarde.
V. 134 ontboot	zeide aan.
V. 142 dure	de ure.
V. 143 Aelt ons metti	Haal ons met u.
V. 148 Refuus ghepeins	Eene ongeoorloofde gedachte.
V. 152 ontfaermen	bewegen.
V. 165 of te planen	gelijk of effen te maken; uit te wisschen.
V. 167-169	Ontsla ons van al het schijnschoon, waardoor de vijand ons tracht te verlokken; het leven hier beneden is toch maar een valsche schijn.
V. 175 Ontstaen	weerstaan.
V. 175 ghelauwe	macht, overheersching.
V. 181 ons bewacht	bewaak ons.
V. 187 vaer	vrees, angst.
V. 188 gros	zwanger.
V. 193 mos	moeras.
V. 205 want ons nauwe steit	want het staat slecht met ons.
V. 207 stide	gestadig.
V. 208 van beride	in zijne aanvechting.
V. 218 dwaen	wasschen; reinigen.
V. 220 Jhesminne	De lieve Jesus.
V. 237 Yeven	Eva.
V. 238	Christus, de vruchtbare boom des levens (?)
V. 240 ontboot	aanzeide.
V. 243 's levens uut	's levens einde.
V. 245	wees onze hulp bij alle tegenspoeden.
V. 246, 247	Toon ons na het einde dezes levens, voor eeuwig de bloemen des hemels.
V. 248-252	Toon ons, na dit leven - deze ballingschap - klaarlijk uwen Zoon Jesus, o godlijke bloem, tempel Gods en maagd, gezegende vrouwe.
V. 256 al niet som	al niets om (?) die naakt zijn (?)
V. 257-260	Worden wij door u niet vrijgemaakt, zoo blijven wij eeuwig (aan den duivel) onderworpen. Verdwalen wij op de kromme wegen, zoo blijven wij pijnlijk in het nauw.
V. 264 anghen	hangen.
V. 266 sciet niekints ave	scheid u niet van uw kind.