Dietsche Warande. Jaargang 9

[p. 551]

Eene abdis-keuze te Bethleëm bij Elkerzee in Zeeland, A^o 1564,
door A. van Lommel, Pr.

De stukken die hier volgen betrekkelijk Bethleëm op Schouwen leeren ons: dat aldaar onmiddelijk voor den opstand tegen Spanje een vrouwen-klooster aanwezig was van de Orde van den H. Bernardus; de overste ter benoeming stond van 's Lands Vorsten, krachtens verscheiden apostolische indulten; de titel van abdis gebruikt werd, ‘sonder dat t Convent oijnt ghedecoreirt heeft geweest van te useren crootse’ [staf]; en de geestelijke leiding der Nonnen aan de cistercienser abdij van Ter Doest bij Bruggen behoorde, even als de institutie der abdis, waaruit tevens gelijkvormigheid van Regel, en oorsprong des huizes gereedelijk zijn af te leiden.

Wijders wordt medegedeeld, dat de gansche bezittingen van het Convent, behalve de gebouwen, waren: 346 gemeten lands, waarvan verschillende partijen verhuurd, aan pacht, tienden en renten 78 ponden 9 schellingen afwerpen; en 113 gemeten, zoo zaai- als weiland door de abdij zelve werden gebruikt. Tegen die aanzienlijke inkomsten stonden zware lasten over: jaarlijks moesten worden opgebragt, aan ‘dijckgelt, slusen, inlaghen, watergelt etc.’ 135 ponden 10 sc. 8 deniers; de noodige reparatie der gebouwen door 't Godshuis gedragen, en onderhouden omtrent 40 personen: thans 9 Nonnen, de overige ‘dienaers, bauwknechten’ en andere; zoodat ons klooster niet uit hoofde van zijn grondeigendom rijk te noemen zij. Op het tijdstip dan ook, dat hier wordt aangegeven, had de abdij zelfs nog 126 ponden achter-

[p. 552]

stallige schuld op de twee vorige jaren te betalen. Eindelijk vernemen wij dat de religie, dat wil zeggen de tucht aldaar ‘deuchdelic ende devotelic onderhouden wert, so dat t selve Convent daerbi vermaert es over t gheheele lant voor een eerlic besloten cloostre’.

Al het voorgaande was tot heden toe of geheel onbekend of gebrekkelijk en verward vermeld!

Noch van Reigersbergen, Boxhorn, Eyndius en Smallegange, noch van Heussen of van Rhijn zeggen iets over dit klooster; J. Ermerins in zijne Zeeuwsche Oudheden en N.v. der Schaken in den Tegenwoordigen staat van Zeeland, noemen het slechts ter loops, de laatste met bijvoeging van vermaard, doch zonder hiervoor reden te geven. Wat J. ab Utrecht Dresselhuis in den Zeeuwschen Volksalmanak van 1840 mededeelt omtrent de abdij, bepaalt zich tot het bewijs, het eerst door dien schrijver bekend gemaakt, dat Bethleëm een vrouwenklooster is geweest der cistercienser Orde, gesticht op het einde der XII^e of in 't begin der XIII^e eeuw, op een erf waarschijnlijk oudtijds het eigendom van de abdij van Epternach en later van Ter Doest. Het overige dat de man in twee en twintig bladzijden aldaar neerschreef, ligt meestal buiten zijn bestek, en berust doorgaans bloot op gissingen.

Toen de Reformatie in Zeeland de Nonnen uit Bethleëm verdreven had, zijn straks de bezittingen aangeslagen, en de gebouwen gedeeltelijk gesloopt en gedeeltelijk in eene boerenhofstede herschapen.

Bovengenoemde almanak vertoont in eene nette teekening de overblijfselen van Bethleëm. Waarheen de laatste kloosterzusters in haar ballingschap de wijk hebben genomen, heb ik nergens aangetroffen, evenmin of haar van staatswegen eene jaarwedde was toegelegd uit de fondsen harer goederen, die, beheerd door het geestelijk kantoor van Zeeland meermalen, gelijk Dresselhuis ook aanstipt, tot onderstand verstrekten voor de kerk der protestantsche gemeente van Elkerzee.

[p. 553]

Marguerite par la grace de Dieu duchesse de Parme de Plaisance etc. Regente et Gouvernante etc.

- Révérend Père tres Chiers et bien Amés. Les Prieuse, Religieuses et Convent du monastère de Bethleem de l'Ordre de Cisteaulx pres la ville de Ziriczee en Zeelande, nous ont faict informer du trespas, naguaires advenu de leur derniere Abesse, et desirant, quicelluij soit bientost pourveu de nouvelle Abesse ijdoine et qualiffiée, Vous requerons et de par le Roij mon Seigneur, ordonnons de au plustost que pourrez Vous transporter audict monastere de Bethleem, et illecq Vous informer, bien et deuement des vije, conversation et condiucte des Religieuses illecques, et la quelle d'entre elles seroit la plus ijdoine et qualiffiée, pour estre promeue à la dicte dignité. Et vostre dicte information, mise et redigée par escript, la Nous envoijer[e]z close et scellee commil convient, et postposant toute faveur ij donnerez Vostre adviz, la quelle d'entre elles vous semblera en vostre conscience debvoir estre preferée à la dicte dignite avec les noms de deux ou trois d'entre elles, pour apres, ij estre pourveû, comme sera treuvée convenir. Atant Révérend Père tres Chiers et bien Amez, nostre Seigneur Vous aijt en sa saincte garde. - De Bruxelles ce XXVI Jour de Janvier 1564.

Soubsigné.

Marguerite.

J. van der Aa. -

ME VRAUWE.

Me Vrauwe alsoot uwe Hoocheijt belieft heeft, met opene briefven Ons van weghen de Coninklijcke Majesteijt te ordineren, dat wij ons zouden transporteren in den Godshuijse van Bethleëm in Scauwe, omme aldaer ons t informeren, up den leven, conversatie ende beleet van den Religieuzen aldaer, ende wie van haerlieder de bequaemste zoude zijn, omme ghepromoveirt ende ghesurrogeert te werden, in der digniteijt van der Abdisse aldaer, in plaetze van wijlen Vrauwe Dorothea Pieters¹ laatst overleden. So hebben wij dien volghende, ons aldaer ghevonden, omme dezelve ordonnancie te volcommen, doende ons uijterste

1 Deze Dorothea Pieters geb. te Ziericzee was in 1556, destijds 41 j. oud, van Priorinne tot Abdis verkozen, ter vervanging van Dorothea Loeffen, onlangs overleden.

[p. 554]

debvoir, (h)oorende alle de Religieuzen int particulier, alst blijckt bij de Informatie hier beneffens zijnde. Ende alsomen daer bi bevijnt dat alle d'Religieusen generaliter houden voor de nutste ende bequaemste tot de digniteijt voers, Vrouwe Antonia Pieters van Zevenhoven, zonder ijemande anders (elcx particulierlic wel ondervraecht zijnde) te denomineren, dan es alleenlic daertoe ghedenomineert bij dezelve Vrauwe Antonia, Vrauwe Marie Jonchouts. Ende naer wij ooc diversche andere perzonen ghe(h)oort hebben, up de fame van de zelve Vrauwen, so dunckt ons, onder correctie, dat de zelve Vrouwe Antonia tot dezelve digniteijt, wel zoude behoiren van Zijne Majesteijts weghen oic die denominatie te hebben. Waerinne uwe Hoocheijt zal gelieven voorts te decerneren, naer haere discretie. Biddende den almogenden Heere, uwe Hoocheijt te gesparen in een lanc, zalich ende geduerich leven. - Uit Bethleëm desen X^en in maerten 1564 stilo curiae.

Uwe Hoocheijts oetmoedighen dienaers:

Frater Vincentius humilis abbas de Doest.

Jeronimus van Serooskerke.

INFORMATIE.

Als hedent, neghensten dach Maerte vijftien hondert vierenzestich, so zijn heer Vincent Doens, Abt tot Doust neffens Brugghe ende Hieronymus van Serooskerke, ruddere Raedt des Conincx ende onlancx Zijnder Majesteijts Rentmeester generael van Zeelant beoosterschelt, volghende 't inhouden van zeker besloten missive van Me-Vrauwe de hertoghinne van Parma Plaisance etc. Regente ende Gouvernante etc. in daten XXVI^en Januarii 1564 laetsleden, waeraf de Copie hier na volght, t' samen vergadert gheweest binnen den Godshuijsen ende Cloostre van Bethleëm, gheleghen in Scauwe, binnen den lande van Zeelant ende hebben aldaer capitulariter doen vergaderen, de Religieusen des zelfs Cloosters, hemlieden voorhoudende den teneur van der voirscrevene Missive, vermanende de ghemeente totter vreese Gods ende eendrachtige obedientie, omme wel ende souffisantelic geinformeert te mogen werden, up de materie van deser Commissie;. achtervolghen de welcken, so hebben wij Gecommitteerde voirngemdt daerop geëxamineert endege [h] oort dese naervolghende personen, Religieusen aldaer, elcken up haer conscientie ende eedt.

[p. 555]

Eerst Vrauwe Antonie Pieters van Zevenhove Prioresse, gheboren van Berghen op Zoom, oudt zijnde XXXVII jaeren, in de Ordene van der Religie gheweest zijnde XXIII jaeren, ondervraecht van der bequaemheijt der perzonen, omme aldaer Abdisse te wezene, in de plaetse van Vrauwe Dorothea Pieters wijlent Abdisse laetst overleden, heift bi haere conscientie ende eedt gheseit ende verclaert, dat van den persoenen, Religieusen die binnen der vornoemde Cloostre in ghetale zijn van neghen, zij negheene nutter noch bequamer kent, om Abdisse te wezene, dan Vrauwe Marie Jonchouts Costerinne der voorn. plaetse, gheboren van Mechelen, gheene cause allegerende van der bequaemheijt der vorn. persone, dan haer gheschictede van levene.

Vrauwe Cornelie Pieters, gheboren van Ziericzee in Scauwen, oudt zijnde een ende vijftich Jaeren, in de Ordene der Religie gheweest zijnde zessen twintich jaren, ondervraecht van der bequaemheijt der personen, omme aldaer Abdisse te wesene, heift bi haer conscientie ende eede gheseit ende verclaert, voor de nutste ende bequaemste, Vrauwe Antonia Pieters van Zevenhove, Prioresse der vornoemde plaetse, gheboren van Berghen op Zoom. Cause van depositie allegierende, lanc bemerct hebbende haer bequaemheijt, gheschict leven ende experiencie, so wel in temporeel als in 't gheestlic.

Vrauwe Anna Wulffaerts gheboren van Scerpenesse in Zeelant, oudt omtrent de veertich jaren in de Religie van der Ordene gheweest zijnde XXVII jaren, ondervraecht van der bequaemheijt der personen, omme aldaer Abdisse te wesene, heeft bi haer consciencie ende eedt gheseit ende verclaert, voor de nutste ende bequaemste, Vrauwe Antonie Pieters van Zevenhove, Prioresse der vornoemde plaetse. Cause allegierende haer goet leven ende conversatie, met experientie ende bemerckinghe int spiritueel ende temporeel.

Vrauwe Margriete Adriaens, gheboren van Berghen op Zoom, oudt zijnde zevenen dertich jaren inde Religie van der Ordene gheweest zijnde neghentien jaren, Cantoresse der vorn. plaetse, ondervraecht van der bequaemheijt der personen omme aldaer Abdisse te wezene, heift bi haer consciencie ende eedt gheseit ende verclaert voor de nutste ende bequaemste, Vrauwe Antonie Pieters van Zevenhove, Prioresse derzelve plaetse. Cause allegierende, dat zoe deuchdelic ende eerlic gheconversiert heeft, ende

[p. 556]

haer last wel geexerceert ter Gods eeren ende voorderinghe van der Religie ende Gpdshuuse.

Vrauwe Maria Jonchouts, gheboren van Antwerpen, oudt zijnde XXXVII jaren in de Religie van der Ordene, gheweest zijnde zeventien jaeren, Costresse der vorn. plaetse, ondervraecht van der bequaemheijt der personen omme aldaer Abdisse te wesene, heift bi haer consciencie ende eedt gheseit ende verclaert, voor de nutste ende bequaemste, Vrauwe Antonie Pieters van Zevenhove, Prioresse derzelve plaetze. Cause allegierende, haer bemerct hebbende, van goeden leven ende conversatie, zouckende't prouffijt ende voorderinghe van de Religie ende Godshuuse.

Vrauwe Elisabet Reijniers, onder-Costerinne, gheboren van Antwerpen, oudt XLII jaeren, in de Religie van der Ordene gheweest zijnde XVIII jaren, ondervraecht zijnde van der bequaemheijt der personen omme aldaer Abdisse te wesene, heeft bi haar consciencie ende eedt gheseit ende verclaert, voor de nutste ende bequaemste, Vrauwe Antonie Pieters van Zevenhove, Prioresse der vorn. plaetse. Cause allegierende, haer bemerct hebbende van goede experiencie ende verstande om te regierene 't Godshuus te zijnder eere ende ten prouffijte van de Kercke.

Vrauwe Elisabet van Dorisij, gheboren van Mechelen; oudt XXXVII jaren, in de Religie van der Ordene gheweest zijnde vijftien jaren Kelderwaeresse der vorn. platse, ondervraecht zijnde van de bequaemheijt der perzonen, omme aldaer Abdisse te wezene, heift bi haer consciencie ende eedt gheseijt ende verclaert, voor de nutste ende bequaemste, Vrauwe Antonie Pieters van Zevenhove Prioresse der zelver plaetse. Cause allegerende dat zou haer de doonste ende bequaemste vijnt, om te regieren 't Godtshuus tot prouffijte van den ghemeine Convente.

Vrauwe Elizabet de Brune, gheboren van Brugghe, oudt dertich jaren, inde Religie van der Ordene gheweest zijnde vijftien jaren, gevraecht van der bequamheijt der perzonen, omme aldaer Abdisse te wezene, heift bi haer consciencie ende eedt gheseit, ende verclaert, voor de nutste ende bequaemste, Vrauwe Antonie Pieters van Zevenhove, Prioresse der zelve plaetse. Cause allegerende dat zou haer bevonden heeft, haer wel ghequeten t hebbene in voorgaende lasten ende administratie van der Kercke met continuatie van dien, zedert d'overlijden van der voorgaende Abdisse.

[p. 557]

Vrauwe Marie Arents, gheboren van Ziericzee, oudt XLIII jaeren, inde Religie van der Ordene gheweest zijnde veertien jaren, ondervraecgt van der bequaemheit der perzonen omme Abdisse aldaer te wesene, heeft bi haer consciencie ende eedt gheseit ende verclaert, voor de nutste ende bequaemste, Vrauwe Antonie Pieters van Zevenhove Prioresse der zelver plaetze. Cause allegerende dat zou in haer heift bemerkt 't meeste verstandt omme 't Godshuus wel te regerene, so in 't weerlic als in 't gheestelic, bevindende haer ooc van goede conversatie ende duechdelic leven.

Damps Nicolas Peels, gheboren van Brugghe, Religieux tot Doust neffens Brugghe, Confesseur tot Bethleëm in Scauwen bi Ziericzie, oudt vijf en dertich jaren, inde Religie van der Ordene van Cisteaux gheweest zijnde achtien jaren, ghevraecht zijnde van der bequaemheijt der perzonen, omme aldaer Abdisse te wezene heift, bi zijn consciencie ende eedt gheseit ende verclaert, voor de nutste ende bequaemste, Vrauwe Antonie Pieters van Zevenhove Prioresse der zelve plaetze. Cause allegerende, haer bevonden te hebben, van duechdelic leven ende conversatie, van goeden verstande, ende diverssche officien wel gheadministreert t hebben, binnen tiden hi hier Confesseur gheweest heeft.

Damps Robrecht Columbanus, gheboren van Doornicke, Religieux tot Doust neffens Brugghe, Capellaen tot Bethleëm in Scauwen bi Ziericzee, oudt een ende dertich jaeren in de Religie van der Ordene gheweest zijnde vijftien jaeren, ondervraecht van der bequaemheit der perzonen, omme aldaer Abdisse te wezene heift bi zijn consciencie ende eedt gheseit ende verclaert, voor de nutste ende bequaemste, Vrauwe Antonie Pieters van Zevenhove, Prioresse derzelve plaetse. Cause allegerende dat hi haer heift bevonden van goeden leven ende eerbare conversatie, ooc van goeden verstande ende neerstich omme haer lasten ende officien aldaer te exercerene, binnen tiden hi hier gheresideert heift.

Nopende de Religie, die wert aldaer deuchdelic ende devotelic onderhouden, so dat 't selve Convent daerbi vermaert es over 't gheheele Lant, voor een eerlic besloten cloostie; sonder dat 't zelve Convent oijnt ghedecoreirt heift gheweest van te useren crootse, ghelijk andere Abdissen ghewoone zijn te doen; maer wert alleenlic geinstitueert van den Visitateur van der zelve Ordene ende niet van den Ordinaris ofte Bisscop.

[p. 558]

Aangaende den ontfanc ende d'administratie van den goeden, tienden, renten ende landen den zelve Convente ende Abdie toebehorende, als te wetene: van hun drie hondert zessenveertich ghemeten lants, offt daeromtrent, zo daer aff zijn diversche partijen verpacht, jaerlicx uijtbringhende over eenighe landen metten tienden ende renten acht ende 't zeventichponden neghen scellingen, gron. (grooten).

Boven dezen gebruict 't zelve Convent noch omtrent hondert dertien ghemeten lants van cleender weerden, so zaijland als weijlant; waerup, mitsgaders up de voorscreven rente 't selve Convent heift t' onderhouden de Conventualen ende Domesticken van de Godshuuze, als Dienaers, Bauknechten ende Andere, wesende in ghetale omtrent veertich personen. Ende bovendien de reparatie van den Convente.

Noch heeft 't zelve Godshuus daerup te betalen over de voors. III^cXLVI (346) ghemeten lants: eerst van dijcghelt, drie schellingen vieren deniers grooten van den ghemete 't jaers, noch tot de ghemeine rekeninghe van sluzen, inlaghen, waterghelt etc. jaerlicx omtrent IIII. schellincken VI. deniers grooten. Comt up elc ghemeet zeven schellingen X. deniers grooten vlaems. Valent 't samen 's jaers omtrent CXXXV lib. tien scellinghen VIII. deniers, gr.

Waeruuijt ghenouch blijckt, dat niet moghelic en zoude zijn de Abdie hem zelven t' onderhouden, ten waere deur de bauwerie, hier boven van CXIII. Gem. vorn.

Voirts, omme te bemercken hoe qualic noch de zelve bauwerie het onderhoudt voors. can supporteren; Soe, es de Abdije voors. noch resterende te betalen van dijcghelt over den jaere LXIV, omtrent XIX lib. gion. Ende van de ghemeene rekeninghe van den jaere LXIII. XL lib. gron.; ende van den jaere LXIV-LXVII [?] lib. gr. - Compt samen over dese drie partijen hondert zessentwintich ponden, gron. -

Ende omme moerder notitie t' hebbene van den lasten van den landen dezer Convente, zo es 't selve ghenouch notoir, deurdien alle 't lant van dien in 't lant van Scauwen ghelegen, es belast met so zwaren dicaige alst kenlic es. - Zulcx dat hier deur wel te bemercken es, den sobren ende aermen staet van den Goidshuuze voors.

Concluderende hiermede onse Informatie naer onse oetmoe-

[p. 559]

dighe vermogenteit, ghenomen ende ghedaen, ten tijde ende plaetse voors. Biddende der Mat. dat hem beliefve ons besoigneren, in 't goede te nemen etc. Oirconde onse namen hier onder gestelt. -

Fr. Vincentius humilis abbas in Doest.

J. van Serooskerke.