Dietsche Warande. Jaargang 8

[p. 1]

Het Roelantslied,
door D^r Jan ten Brink.

Het is mij zeer aangenaam den lezers der ‘Dietsche Warande’ eene proeve te mogen voorleggen uit de ‘Schets der Nederlandsche Letterkunde’, bij D^r ten Brink in bewerking voor de ‘Nederlandsche Klassieken’, die D^r Eelco Verwijs bij den Heer H. Suringar te Leeuwarden uitgeeft¹. Al wat de in diepte en ruimte nog uiterst begrensde kennis onzer XVII^e-eeuwsche schrijvers bevorderen kan, juich ik (als het de moeite waard of nog noodig is dit te berichten) van harte toe. Daar is geen veld, waarop de vrienden, die tot verschillende godsdienst- en staatspartijen in ons Nederland behooren, elkaâr met meer warmte de hand geven, en dit weêrzijds met beter figuur kunnen doen, dan dat der schilder- en letterkunst van de XVII^e Eeuw. Sints ik de vrijheid genomen heb aan te toonen, dat de geloofsbrieven der talrijke katholieke senatoren, in onze kunstvroedschap der XVII^e Eeuw, volkomen, en in dubbelen zin, in orde zijn, moeten wij, dunkt me, alle, orangisten, liberalen, katholieken, enz. enz. ons ten uiterste tegen over en met elkander op ons gemak gevoelen, als er lauweren te strikken vallen voor onze gezamendlijke voorzaten. Wat de middeleeuwen aan-

1 Verschenen: J. van Vondels Leeuwendalers, Lantspel. Episodes uit Hoofts Nederlandsche Historien. Const. Huygens' Costelick Mal en Voorhout; met eene plaat. Brandts Leven van Vondel; met een Alfabetisch register op de verklaarde woorden en zaken in de vier verschenen deeltjes (te zamen f 3.80). - In bewerking: Bredero's Spaensche Brabander. - Later zullen worden uitgegeven: J. van Vondels Lucifer, Treurspel. Hoofts Beleg van Leyden; uit de Nederlandsche Historien. Jacob Cats' Spaens Heydinnetjen. Const. Huygens' Zeestraet. P.C. Hoofts Warenar.

[p. 2]

gaat, was het terrein der kennis sedert lang van veel onkruid en struweelen gezuiverd; wij wandelen daar alle (voor zoo ver het uiterste liberalisme ons niet allen aesthetischen zin benomen heeft) met het grootste genoegen, arm in arm. Een fijn gevormd en bizonder geleerd man werkt nu weêr veel meê om licht in de geschiedenis der middeleeuwsche wetenschap en ook des middeleeuwschen volkslevens te ontsteken, en tot de waardeering er van bij te dragen: ik bedoel Prof. Moll, in zijne zeldzaam rijke Kerkgeschiedenis. D^r J. ten Brink rezumeert, op zijne beurt en in zijn frisschen trant, de geschiedenis onzer letterkunde. Zij had reeds belangrijke verplichtingen aan dezen jongen geleerde. Con amore besprak ik in dit tijdschrift zijn con amore bewerkten Breêroô; Coornhert is zonder kennisneming van 's Heeren ten Brinks arbeid ook niet meer te behandelen; hij zal Huygens in de verzameling van den Heer Schadd gaan leveren. Ieder-een zal gaarne luisteren, nu hij ons het volledig tafereel onzer letterbeweging (voor en na de uitvinding der beweegbare letters) gaat ophangen. Hoort hem dan hier over het Roelantslied. Men moet zijne beknoptheid, uit hoofde van zijn bestek, hem vergeven. Hadden onze amsterdamsche aedielen van 't begin dezer eeuw de helft der waardeering van D^r ten Brink ontwaard voor het roerend uiteinde van den geliefden volksheld, den misschien wel eens razenden, maar toch ook groot, ja koninklijk voelenden Roelant, dan zoû men mij het verdriet gespaard hebben in mijn kindsheid te moeten hooren, dat voor weinige jaren in de Gijsbrechts-slotbuurt waar, zoo als Helmers zoû zeggen, mijn ‘schommelmand’ gestaan heeft, het laatste markbeeld¹ van den steenen Roelant onder de voet was gehaald.

Ik geef nu het woord aan den Heer ten Brink.

J.A.A.Th.

1 Wil men, eens voor een keer, een geestig en bekwaam man hooren déraisonneeren, dan leze men, over dit beeld van het einde der XV^e E., D^r J. Lefrancq van Berkhey (Nat. Hist. v. Holl. III, 489), die er het kostuum der ‘agtste Eeuv e’ in navorscht (!).

[p. 3]

Het Rolantslied.

Wat Robert Wace in zijn Roman de Rou¹ beweerde, dat de normandische jongleur Taillefer bij den slag van Hastings (13 Oktober 1066) gezongen had van Charlemagne, Rolant en Olivier en van de verslagenen bij Roncevaux is geene poëetische verdichting. De geloofwaardigste geschiedschrijvers uit de middeneeuwen hebben het feit bevestigd².

Het lied van Rolant en van den roncevaller slag was alzoo populair in de tweede helft der XI^e eeuw. 't Was een algemeen bekend en geliefd volksgezang, dat in het tijdvak der Kruistochten uit den toestand van volkslegende in dien van geschreven heldendicht zou overgaan. Er werd eene herinnering in bewaard aan Karel den Groote en aan zijne heldenfeiten in het saraceensche schiereiland - er traden daarin beroemde Pairs op, als Rolant, Olivier en Turpijn³⁾; wat meer gold, de frankiesch-germaansche heldendeugd, zich schitterend stavend in den uitersten nood, alleen bezwijkend voor verraad en overmacht, werd er even schitterend in gewroken door Karels eigenmachtige tusschenkomst.

De oorsprong van het lied was historiesch en de epische waarde zou er te hooger om stijgen. Karels biograaf Eginhard had getuigd omtrent de algeheele vernietiging der achterhoede van 's Konings leger in de bergpassen van de Pyrenaeën in 778 -

1 Robert Wace, geboren op Yersey (1112-1182), bijgenaamd ‘le Clerc de Caen’, schreef twee berijmde kronijken: le Roman du Brut en le Roman de Rou (uitgegeven door Fr. Pluquet, 1827) - naar een kronijk in latijnsch proza van Geffrey van Monmouth (Galfredus Monemutensis) Historia Regum Britaniae - Demogeot, Histoire de la littérature française (Paris, 1857, III Ed.) p. 95, 96.

2 ‘Les historiens les plus dignes de foi, Guillaume de Malmesbury, Mathieu Paris, Ralph Higden, Albéric des Trois-Fontaines, Mathieu de Westminster - parlent tous de ce chant carlovingien inaugurant la bataille, et répété en choeur par les soldats du conquérant.’ - L. Vitet. La Chanson de Roland. Revue des deux mondes. 1 Juin. 1852. p. 817.

3) ‘Het Roelants-lied is een stuk, dat, zoo door den aard als door de beroemdheid der helden, die er in optreden, en waaronder Karel de Groote Roelant, Olivier, Turpijn en eenige anderen hoofdrollen spelen, een overgrooten bijval vond bij al de volkeren.’ Prof. C.P. Serrure. Vaderlandsch Museum, enz. II deel (Gent. 1858), bl. 1.

[p. 4]

eene getuigenis, door latere historiografen herhaald¹. De diepe indruk, door dit feit te weeg gebracht, allereerst in volksgezang en legende blijkend², werd nog verhoogd, toen de overlevering de oorspronkelijke akteurs van het bloedig drama ter zijde schoof en voor het baskiesch bergvolk der geschiedenis de Saracenen der dichterlijke legende koos.

Geene stoffe. was eigenaardiger geschikt voor de bewerkingen der trouvères. Reeds was de heldenmoed van ‘Karlemeine’ en der ‘XII ghenooten’ een lievelingsonderwerp voor de volkssage - met de elfde eeuw vatten de menestreelen het op en kleurden het telkens hooger en bonter. Maar de oorspronkelijke kern van het Lied bleef bestaan, toevoegsels en uitbreidingen konden het niet verderven.

Die oorspronkelijke kern bevatte het volgende epos³:

Keizer Karel de Groote had gantsch Spanje onderworpen, behalven Saragossa, 't welk nog in de macht van den moorschen Emir Marcelijs blijft. Maar deze wil met den grooten keizer onderhandelen en zendt gezanten. Karel neigt tot toegeven, maar zijn baroen Rolant raadt den strijd voort te zetten. Daartegen verzet zich Ganelon (Gueloen) - wiens gevoelen de overhand bekomt. Rolant wijst daarop Ganelon aan, als geschikt om met de Mooren te onderhandelen. Deze aanvaardt de taak, maar zweert Rolant

1 ‘La destruction totale de l'arrière-garde de son armée par les Basques ou Gascons, dans les gorges des Pyrénées, à son retour d'Espagne en 778, est un fait historique, rapporté par Eginhard dans la vie de Charlemagne et dans ses Annales et cité par le biographe anonyme de Louis le Débonnaire’ - Prof. J.H. Bormans. La Chanson de Roncevaux. (Brux. 1864.) Introd. p. 7.

2 ‘Les conteurs, les chanteurs, les jongleurs, les segghers, les singhers, se sont emparés à l'instant même d'un événement si extraordinaire, qui offrait à leur talent et à leur art d'inépuisables ressources.’ - Bormans, t.a. pl. bl. 8.

3 Vertalingen en omschrijvingen van la Chanson de Roland zijn in de laatste dertig jaren zeer dikwijls geleverd. Onder de eersten kwam F. Genin (1850). die het frankische-Fransch van de XI-XII eeuw in het taaleigen van Amyot vertolkte.... uit grilligheid. Voortreffelijk is de moderne bewerking van Vitet, t.a. pl. bl. 829-851. D^r W.J.A. Jonckbloet gaf in zijne Gesch. der Mnd. Dichtkunst I deel, bl. 250-257 een kort overzicht - even als Prof. Serrure, t.a. pl. bl. 2-191. Onlangs is Vitets bewerking nog toegankelijk gemaakt voor de lezers der Vaderlandsche Letteroefeningen: door Ds. M.A. Perk (V.L. Aug. en Sept. 1866).

[p. 5]

wrake. Bij Marcelijs aangekomen, smeedt hij heimelijk een verraderlijk plan met den moorschen vorst - deze zal zich in alles naar Karels wil voegen - de Keizer zal met zijn leger vertrekken, Rolant en Olivier zullen de bergpassen met twintig duizend man bewaken - als de Keizer op verren afstand is, zal men de beide Pairs met groote overmacht aanvallen en dooden.

Keizer Karel vertrekt en laat Rolant, Olivier, den bisschop Turpijn en twintig duizend franken in de passen bij Roncevale. Na twee dagen komen de Saracenen met twee maal honderd duizend man hen overvallen. - ‘Blaas op uwen hoorn!’ - raadt Olivier aan Rolant - ‘dat de Keizer en al 't leger het vernemen! Zij zullen ons te hulp snellen!’ - Maar Rolant weigert. Hij verlaat zich op zijn moed en zijn goed zwaard Durandal. Er wordt met den uitersten moed gekampt - duizenden Saracenen vallen, maar ook tal van edele Franken sneuvelt.

Eindelijk behoudt Rolant slechts zestig der zijnen. Hij blaast nu op zijn hoorn, den Olifant, met groote kracht, zoodat men het dertig uren ver in den omtrek verneemt. Keizer Karel hoort het, maar Ganelon bespot hem en beweert, dat hij kindsch wordt. Maar andermaal blaast Rolant en ditmaal met zoo groot geweld, dat de aderen van zijn voorhoofd bersten. Nu keert de Keizer terug naar Roncevale. Intusschen strijdt Rolant met verdubbelden moed - Olivier wordt verslagen, de Bisschop Turpijn bezwijkt. Rolant neemt zijn zwaard en zijn hoorn, legt zich onder een hoogen pijnboom neder, met het gelaat naar Spanje gekeerd. Hij wil zijn zwaard Durandal tegen den rotssteen in stukken houwen, maar het zwaard breekt de rots af. Daarna beveelt hij zich aan God, de engel Gabriël voert zijne ziel naar het Paradijs.

Maar Keizer Karel komt te Roncevale en wreekt den dood zijner dapperen door Sarragossa te verwoesten en in te nemen. Ganelon wordt door den Keizer binnen Aken gevonnist en door vier paarden van een gescheurd. Des anderen daags reeds komt de engel Gabriël Karel tot nieuwe overwinningen opwekken. De Keizer weent en roept: ‘o God, hoe moeitevol is mijn leven!’

Dit is de dorre, kleurlooze omtrek van het heldendicht, waarmee eens Taillefer bij Hastings de normandische krijgers bezielde. In lateren tijd door velerlei omstandigheden naar den achtergrond

[p. 6]

geschoven, werd er in de laatste dertig jaren op nieuw de bizondere aandacht der geletterden voor gevraagd¹. 't Eerst door een jong, fransch geleerde, Monin², die ‘den ouden sleur wilde verlaten’ en bij zijn vertrek van de École Normale voor de Sorbonne een gedicht uit de midden-eeuwen bracht. Hij gaf daartoe twee fragmenten van den Roman van Roncevale (Li Romans de Roncinsvals) uit³, beide van de XIII^e eeuw - het eene bekend onder den naam van Fragment van Versailles⁴, het andere als Parijzer fragment. De uitgever giste aanstonds, dat de beide fragmenten naar eene oudere redaktie moesten bewerkt zijn, daar het grootsche, sombere, epische karakter van het lied door menigvuldige interpolatie was verloren gegaan. De uitkomst bevestigde dit oordeel. De Abt de la Rue had in zijn geschrift over de normandische trouvères er in 1835 op gewezen, dat er te Oxford in de bodleiaansche bibliotheek een handschrift van den Roman van Roncevaux aanwezig was⁵. Aanstonds vertrok Francisque Michel op last van Guizot naar Oxford en bewerkte binnen twee jaren eene kritische uitgave van den - naar aller oordeel - oudsten text der Rolants-Epopee⁶.

Ook in Duitschland ontwaakte belangstelling in den Roman van Roncevaux. De beroemde taalgeleerde Wilhelm Grimm voltooide in 1858 eene kritische uitgave van de oudste hoogduitsche bewerking der Rolants-sage, door den ‘Pfaffe’ Chunrat van 1173-1177 op last van. Hertog Hendrik den Leeuw van

1 ‘C'est tout au plus depuis une cinquantaine d'années, qu'à l'occasion des recherches infructueuses faites pour découvrir ce qu'on appelait la Chanson de Roland, chantée par Taillefer à Hastings, l'attention de quelques savants a été attirée sur la Chanson de Roncevaux, parfaitement oubliée jusqu'alors dans les bibliothèques.’ - Bormans, t.a. pl. p. 54.

2 Dissertation sur le roman de Roncevaux. - (Paris) 1832.

3 Vitet, t.a. pl. p. 820.

4 Bormans, t.a. pl. p. 25.

5 ‘Manuscrit déjà signalé par Tyrwhitt dans une note de son édition des Canterbury Tales de Chaucer, mais resté vierge jusque là et paraissant appartenir à une époque plus ancienne que tous les autres manuscrits connus.’ Vitet, t.a. pl. p. 821.

6 ‘Le langage, comme le manuscrit, si je puis juger de celui-ci d'après le fac-simile qu'en a donné Francisque Michel, appartient probablement encore au XII siècle.’ Bormans, t.a. pl. p. 25. - ‘Cette version (du manuscrit d'Oxford) est la plus ancienne, point de doute à cet égard.’ Vitet, t.a. pl. p. 824

[p. 7]

Saxen berijmd. Maar de meeste belangstelling vond het Rolantslied voortdurend in Frankrijk. In 1840 en -41 deed Bourdillon eene uitgave van het fragment van Versailles in 't licht komen. Het fragment was sedert 1822 in zijn bezit en werd door hem voor de oudste redaktie der Rolants-sage gehouden - zijne uitgave echter kenmerkte zich door willekeur en onkritische vrijheden¹.

De waarachtige geestdrift voor de statige, nobele schoonheid van het als 't ware nieuw ontdekte epos wist Genin op te wekken door zijne nieuwe uitgave, zijne vertaling en zijne aesthetische studiën der midden-eeuwsche kunst. Sints dat tijdvak (1850) is de algemeene belangstelling in Frankrijk en Duitschland voor den Roman de Roncevaux gewonnen. Mannen als Vitet², Michelant³, de Reiffenberg⁴, Gervinus⁵, Grässe⁶ en Dr. Wilhelm Hertz⁷, hebben er of opzettelijk hunne aandacht aan gewijd of ter gelegener plaatse hunne studiën over de Rolants-legende door den druk gemeen gemaakt.

In Nederland had de Geschiedenis der Letteren vóor 1840 geen enkel litterair spoor van het vroeger zoo geliefde en bekende Rolants-lied te boekstaven - behalven alleen, dat in de XVI^e eeuw een Volksboek verscheen, welks gebrekkige verzen en proza aldus aanhieven:

‘Hier beghint dē droeflijckē strijt opten Berch vandē Roncevale in Spangien geschiet daer Roelant en̄ Olivier metten fleur van kerstenrijck verslaghen waren⁸.’

1 ‘L'éditeur (M.J.-L. Bourdillon de Genève) a tout bouleversé et s'est permis tant de coupures et de suppressions, que, sur huit mille huit cents vers environ que le manuscrit contenait, il en a retranché huit cent soixante, ou â peu près la dixième part.’ Bormans, t.a. pl. p. 25.

2 T.a. pl.

3 Die twee fragmenten te Metz ontdekte en ze aan Genin afstond.

4 Chronique rimée de Philippe Mouskès. (Bruxelles) 1836-1838. Introduction. Tom. I.

5 Geschichte der deutsche Dichtung. I.Th.

6 Karlssagenkreis.

7 Das Rolands-liet. Das älteste französische Epos übersetzt. 1851.

8 Prof. C.P. Serrure, t.a. pl. bl. 27, 28, beschrijft den verderen titel van het eenig bekende, aan hem behoorende exemplaar van dezen roman aldus: ‘Gheprint Thantwerpen, op die Lombaerde Veste, in den witten Hasewint, by my Jan Van Ghelen.’ - Op het laatste blad ziet men het in hout gesneden vignet van den drukker. Naast dit vignet leest men: ‘Dit boecxkē is geuisiteert by meester Adam Swingedau Officiael van Brugge. En̄ is toegelaten bi consente vāden houe den XX Novembris. Int jaer LII. Gheteekent by den Secretarius de Langhe. Gheprint Thantwerpen op dye Lombaerde Veste, inden witten Hasewint, by my Jan Van Ghelen. Anno M.D.LXXVI.’

[p. 8]

Met zekerheid mocht men echter vermoeden, dat het heldendicht van den roncevaller slag ook tot die kunstwerken behoord had, waarvan men de echo aanstonds uit Normandie in Vlaanderen bij het begin der XIII^e eeuw had opgevangen. Verblijdend was derhalven het bericht in de Algemeene Konst- en Letterbode van Vrijdag 18 September 1840¹, waarin de heer J.W. Holtrop berichtte, dat hij een fragment eener midden-nederlandsche bewerking van den Roman van Roncevaux in de koninklijke haagsche bibliotheek ontdekt had. Hierbij voegden zich nog tachtig verzen, door den heer K. Ruelens ter brusselsche boekerij gevonden en door Karel Stallaert in de Algemeene Konst- en Letterbode voor 1851 uitgegeven. Prof. C.P. Serrure kwam reeds in 1835 ter bibliotheek te Rijssel 382 verzen van een ander midden-nederlandsch handschrift der Rolants-legende op 't spoor, maar gaf ze eerst in 1858 in 't licht, terwijl de oorspronkelijke perkamenten bladen te Rijssel inmiddels door zorgeloosheid verloren gingen². Deze drie fragmenten werden door den gentschen hoogleeraar bij de openbaarmaking van het rijsselsche fragment in het Vaderlandsch Museum van nederduitsche Letterkunde, Oudheid en Geschiedenis³ vereenigd - het haagsche fragment volgens een afschrift van Dr. Jonckbloet.

Was het wellicht aan dezen ongelukkigen fragmentarischen toestand te wijten, dat noch Serrure, noch de Geschiedschrijver der Midden-nederlandsche Dichtkunst eenige bizondere ingenomenheid betoonen voor de midden-nederlandsche redaktiën van den Roman van Roncevaux; zeker is

1 (Haarlem), bl. 180-181.

2 ‘Le texte est extrêmement défectueux - il suffit cependant de jeter un regard sur ce fragment, tel qu' il a été imprimé, pour être convaincu qu' une nouvelle collation, faite avec soin et intelligence, aurait pu donner un texte beaucoup plus satisfaisant.’ Bormans, t.a. pl. bl. 34.

3 Tweede deel (Gent) 1858, bl. 1-96.

[p. 9]

het, dat zij beide, Serrure in navolging van Jonckbloet, een al te ongunstig oordeel uitspreken over den letterkundigen vorm dier fragmenten¹. Allerbelangrijkst was derhalven de vond van den luikschen bibliothekaris, den Abt J. Daris, die in het archief te Loos een ouden kwartijn ontdekte, wiens omslag bestond uit op elkander geplakte papieren bladen. Hij stond zijn schat af aan Prof. J.H. Bormans, die er een nieuw mnl. fragment van het Rolants-lied, groot 565 verzen, bij ontdekte, welke hij in 1864 door den druk algemeen maakte.

Bormans fragment, door hem het fragment van Loos genoemd, vangt aan op het oogenblik als honderd duizenden op Rolants achterhoede aanvallen:

‘Doen sprac te Roelande Olivier:
Wi hebben luttel hulpen hier;
Twine² blaest ghi den horen?
Ons heer die coninc sout hooren,
En̄ sal ons te hulpen comen,
Als hi den horen heeft vernomen.’
Doen sprac Roelant die grave:
‘In wilre niement lachter ave³;
Want het waer een vule dinc,
Dadic dus comen den coninc,
Dats onse viande niet en wisten;
Si soudent tien in quader listen,
Wanneer si hadden vernomen
Dat mi van blootheiden⁴ waer comen.

1 Jonckbloet, t.a. pl. I deel, bl. 258, zegt: ‘Het wordt natuurlijk moeielijk, over de betrekkelijke waarde van enkele fragmenten te oordeelen - ik geloof niet, dat, zoo ooit meer van ons gedicht werd ontdekt, onze uitspraak zou worden gelogenstraft, dat de vertaler al zeer weinig bevoegd was voor zijne taak.’ - Aldus ook Serrure, t.a. pl. bl. 24. Maar Bormans bestrijdt, naar aanleiding van 't nieuw gevonden fragment, hunne meening: ‘- Le ton dur, sec, ou aride du poëme ne m'a nulle part particulièrement frappé, pas plus que l'inhabilité ou l'incompétence du traducteur, qui lui (M. Jonckbloet) parait n'avoir pas toujours compris le français de son original.’ - t.a. pl. p. 31.

2 Waarom niet.

3 Het handschrift leest: niement. Bormans: nimmer. De zin is: Ik wil er voor niemant schande van.

4 Laf hartigheid.

[p. 10]

 

Eer willic vechten haerde

 

Met Durendale minen swaerde,

 

En̄ saelt hen doen rouwen,

 

Des mochdi mi betrouwen,

 

Dat si hier comen sijn,

 

Behout mi God dat leven mijn.

 

Eer willic sterven eerlike,

 

Eer lachter hebbe Vrankerike.’

 

Doen sprac te Roelande Olivier:

 

‘Ic neme den lachter op mi hier,

 

Van ons allen hier, te voren,

 

Wildi blasen den horen.’

 

‘Trouwen,’ seet hi, ‘neen ic niet;

 

Dat en wille God niet dat ghesciet,

 

Dat Vrancrijc sijn eere verliese bi mi.

 

Bestu anders bedacht, hets sonde di.

 

Peinsen wi heden om die eere,

 

En̄ dat die machtighe coninc ons heere

 

Ons omme grote slaghe sal minnen,

 

En̄ wi hemelrijc daer mede ghewinnen.’

 

Roelant was des lives goet¹,

 

Olivier gheradich en̄ vroet.’

Na dezen aanhef, waarin Rolants onversaagdheid en Oliviers wijsheid op den voorgrond worden gesteld - gaat het fragment voort met het verhaal van den strijd. Olivier berust in Rolants wil.

‘Laet ons ons vercopen diere,’
Sprac Roelant tot Oliviere,
‘Dat men van ons ghewage
Van nu tote doemsdaghe².’

De Bisschop Turpijn spreekt de verzamelde Franken aan en schenkt ze vergiffenis van zonden. Daarna scharen ze zich ten strijde om hunne baroenen. Rolant en Olivier voeren hen aan.

‘Roelants ors hiet Volentijf;
Noyt en was man nocht wijf,

1 Was sterk van lichaam (lijf).

2 Oordeelsdag.

[p. 11]

 

Die soe goeden ors sach

 

Als hi hadde op dien dach.

 

Op dat ors was hi gheseten

 

Des moghedi de waerheit weten.

 

Sine wapene saten rikelike

 

Na eens coens ridders ghelike.

 

Die edel grave Roelant

 

Voerde een witte vane in sijn hant,

 

Die lanc was en̄ breet;

 

Fierlijc hi daer mede reet.’

Olivier volgt hem allereerst. Daarna komen de strijdlustige Franken. Rolant vermaant ze langzaam te gaan, tot dat de Baroenen het teeken van den aanval zullen geven. Een bode van de Saracenen komt twaalf ridders uitdagen, om tegen twaalf moorsche ruiters te strijden. Rolant neemt de uitdaging aan. Hij strijdt het eerst met den neef van Koning Marcelijs en doodt hem. Eggerijn, de ‘fransoys,’ overwint Malaprijs en Sampsoen verslaat Almorijs.

Ter dezer plaatse is eene lakune in het fragment van Loos. Het verhaal gaat voort, als de nederlaag der Franken reeds volkomen is:

‘Noch doen vacht Roelant
Met ghewilleghe hant;
Nochtans was hi vermoyt seere
Die gheweldeghe heere.
Doen setti den horen te monde
En̄ blies eene corte stonde,
Dat hem dede onsachte
Eer hi den luut ut brachte.
Karel hoordet daer hi was,
En̄ wert ghewaer das,
Dat Roelant nemmer en mochte,
Alsoe als hem dochte.
Doen sprac Kaerle te hant:
“Ic wet wel dat Roelant
Ons saen¹ ghebreken sal.

1 Spoedig.

[p. 12]

 

Dat es mi een groot ongheval.

 

Die daer wilt sijn en sal niet sparen.”

 

Die coninc dede blasen twaren¹,

 

Allent gheblas dat daer was²,

 

En Roelant verblide das,

 

Dat es waerleke dînc,

 

Dat hem soe na was die coninc.

 

Tgheluut was groot overal,

 

Beide op berch en̄ in dal.’

Maar de Saracenen vallen met verdubbelde woede op Rolant en Turpijn aan. Deze strijden als leeuwen. De Mooren wanhopen hen ooit te verwinnen.

Hier is wederom een hiaat in 't fragment. Bij 't hervatten van den draad der beschrijving, treedt Rolant op in de aandoenlijke oogenblikken, als hij Oliviers lijk vindt:

‘Vant hi ligghende Olivier.
Hi nampen in den aermen sijn,
En̄ droechen voor Tulpijn.
In enen scilde dat hine leide
Voor dien busscop op die heide.
Die busscop seghenese al gader
En̄ bevalse den hemelscen Vader.
“Ay Olivier,” sprac Roelant,
Van groter daet waerdi becant,
En̄ goet ridder en̄ coene
Des graven Reiniers sone;
Ghi hebt Kaerle ghedaen grote eere,
En̄ van menighen lande ghemaect heere.’
Roelant dreef groot mesbaar
Om sine ghesellen daer:
‘Mi ware leet soude ic langher leven,
Sint dat ghi allen doot sijt bleven.’
Van hem selven wert hi onbedacht,
En̄ viel neder in onmacht.
Doe sprac die busscop Tulpijn:

1 In waarheid.

2 Hij deed al de klaroenen steken.

[p. 13]

 

‘God moet u ghenadich sijn!’

 

En̄ stont op alte hant

 

En̄ nam den Olifant.

 

Coude fonteine hier mede reicte,

 

Daer hien mede verqueicte.’

Rolant komt tot bewustzijn terug, hij gevoelt dat de dood hem genaakt:

‘Roelant doen wel bekinde
Dat het naecte sinen inde:
Die hersenen liepen hem uten oren,
Daer hi den tempel¹ af hadde verloren.
Durendale hadde hi in sijn hant,
En̄ oec den Olifant,
En̄ ghinc doen, alst wilde God,
Te Spaengien wert, .I. boghe scot.
Alsoe ghinc hi alleene
Daer hi vant .IIII. merber steene.
Onder twee boemkine
Dat hem wert een grote pine².
Als hi daer quam ghebrac hem cracht
En̄ viel neder in onmacht.’

Op die plek bespiedt hem een Saraceen, die zich te midden der lijken verscholen had, om de Franken te plunderen. Hij wilde het zwaard en den hoorn van den dapperen Pair buit maken:

‘Maer Roelant doen bequam,
En̄ als hi dien Sarrasijn vernam
En̄ hien metten oghen siet:
“Dune best van minen ghesellen niet,”
Sprac te hem Roelant,
En̄ verhief den Olifant;
Soe seere hien verdroech,
Dat hi den ghenen doot sloech.’

Doch zijn hoorn, de Olifant, is van den slag gebroken, goud en kostbare steenen zijn er afgevallen. In doodsangst grijpt hij.

1 De slaap van 't hoofd.

2 Moeite.

[p. 14]

nu zijn zwaard Durandal en poogt het tegen de rotsen te verpletteren. Te vergeefs. De granietsteen valt in groote brokken van de rots - Durandal blijft ongeschonden:

‘Ay Durendale’, sprac Roelant,
‘Ic wane God maecte di metter hant.
Du en moghes niet sijn ghebroken,
Du hebs Gods viande ghewroken.
Di en draghe nemmermeer man,
Datten iemen vercoenen can.
Ic bidde Gode datti nien ghehinghe
Dat dit sweert die Kersten dwinghe,
En̄ dat aen onse side blive.
Hets ghedaen met minen live.’
Roelant crancte seere
En̄ riep: Ghenade lieve Heere!’
En̄ claghde sijn sonden haerde,
En̄ viel neder op die aerde
Doen leitti onder hem wale
Beide den horen en̄ Durendale.
Hi bad Gode met sueter bede
Dat hi sijn siele ten paradijse ghelede.
God selve sinen inghel sende
Daer die grave Roelant ende.’

Keizer Karel komt nu met zijn leger in het dal van Roncevaux:

‘Daer riep Kaerle te hant:
“Waer sidi, neve Roelant!
Waer sidi, Tulpijn en̄ Olivier
Sampsoen, Anceus en̄ Inghelier!
Waer sijn die .XII. ghenote ghevaren?”
Menich daer in onmacht viel twaren.
Die broeder vant den broeder doot,
Die vader sijn kint, dats jammer groot!’

De hertog van Naymes raadt Karel, om aanstonds wrake te nemen op den vijand, die hem zoo grooten slag toebracht. De Keizer bidt God, om de zon te doen stilstaan, daar de avond valt. Een Engel boodschapt hem, dat zijne bede verhoord is.

[p. 15]

Weldra heeft men het leger der Saracenen achterhaald - en volkomen verslagen.

Dien nacht bleef het leger der Franken op de kampplaats - men stelde geene wachten uit: Gods engelen namen het leger in hunne hoede. Karel ziet in raadselachtige droomen eene donkere toekomst.

De moorsche Koning Marcelijs komt intusschen binnen Saragossa - Rolant heeft hem een arm afgehouwen. Hij valt in zwijm. Zijn gemalin Braymonde weent over zijn ramp en beschuldigt de goden van haar vaderland. Zij hoopt evenwel op de hulp van hare stamgenooten.

Het fragment eindigt hier met de bede:

‘Nu bidden wi Gode altemale
En̄ der coninghin Sinte Marien,
Dat si ons allen van sonden bevrien:
Soe dat si onser allen ziele
Bevolen Sinte Machiele,
Als God sijn oordeel sal gheven
Over die doot sijn en̄ die leven.’

Na deze inhoudsopgave, na de meêgedeelde proeven uit het nieuw gevonden fragment zal het overbodig zijn nader aan te dringen op de kostelijke aanwinst, welke der Geschiedenis onzer Letteren door de uitgave van Prof. Bormans is te beurt gevallen. De Karel-sagen waren even spoedig door ons dietsch vaderland verspreid, als door het ‘doulce France’ der trouvères. Karel en Rolant behoorden tot de volkshelden van Nederland, terwijl ze in Duitschland nimmer inheemsch werden, als Grimm getuigt¹.

Het heldendicht van Rolants dood, ontdaan van alle latere verziering der romaansche jongleurs, behoort even goed tot de scheppingen van den dietschen als van den franschen volksgeest².

1 ‘Ich glaube, dass im eigentlichen, durch den Rhein geschiedenen, Deutschland die Kärlingische sage niemals einheimisch gewesen ist.’ - Wilhelm Grimm, t.a. pl. Einleitung. S. CXX.

2 ‘Les traditions carlovingiennes (étaient) communes à notre pays et à la France.’ Bormans, t.a. pl. p. 60.

[p. 16]

De vraag, waar het eerst de epische traditie te boek werd gesteld, is uiterst moeilijk te beandwoorden. Reeds werd opgemerkt, dat de door Francisque Michel uitgegeven text de oudste der bekende fransche redaktiën aanbiedt. Aan 't slot van dit handschrift noemt zich de dichter, of kopiïst, Turold. Maar de geest van het Epos - de eenheid van het kunstgeheel - de verheerlijking van Charlemagne in eigen persoon en daarmeê van het monarchale beginsel, 't welk door het feodale staatswezen in de XII^e eeuw reeds merkelijk was verzwakt - de afwezigheid van alle galanterie en de innigheid van het godsdienstig gevoel der helden pleiten voor veel hoogeren ouderdom, dan aan Turolds bewerking kan worden toegekend¹.

Zoo ontstaat de mogelijkheid, dat het Rolants-lied eerder in het Oud-Frankiesch [half-teutoniesch, half-dietsch dialekt] is opgeschreven, dan in de romaansch-fransche taal - eene mogelijkheid ten sterkste op den voorgrond gesteld door Prof. Bormans². Daardoor zoude tevens het oorspronkelijk voorbeeld onzer dietsche redaktiën gevonden zijn³, die, schoon ze zich soms zeer nauwkeurig bij Turold aansluiten, op andere plaatsen, vooral in het fragment van Loos⁴, van den franschen text op merkwaardige wijze afwijken. 't Is derhalven duidelijk, dat de middennederlandsche fragmenten niet tot even zoo vele vertalingen van

1 ‘Jusqu'où peut on faire remonter la version d'Oxford? L'abbé de la Rue s'est prononcé pour les trente premières années du XII siècle. M. Francisque Michel adopte cet avis, mais ne parait pas éloigné d'admettre que ces vers pourraient bien être ceux que Taillefer entonnait à Hastings.... Il ne cite aucune preuve à l'appui de sa conjecture.’ Vitet, t.a. pl. p. 824. Te recht beweert daarom Prof. Bormans: ‘- Le poëme de Turold, le plus ancien que l'on ait découvert, est déjà un composé de pièces de rapport’ t.a. pl. p. 55.

2 ‘Je suis fort disposé à croire que la première rédaction écrite de la Chanson de Roncevaux, quand on la dégage de tout ce qui est d'invention secondaire, n'a pas été française ou romane, mais franque, c'est à dire teutonique, théodisque, ou, si l'on me permet ce petit anachronisme dans le nom, thioise.’ Bormans, t.a. pl. p. 61.

3 Bormans vindt in den gegisten oudsten dietsch-frankischen text: ‘le véritable prototype non seulement de nos autres rédactions thioises, mais aussi des françaises.’ t.a. pl. p. 61.

4 Bij voorbeeld: in de bizonderheid, dat de Saracenen voor den strijd twaalf frankische ridders uitdagen - wat tevens in het haagsche fragment voorkomt. Noch Turold, noch Pfaffe Chunrat spreekt van deze epizode.

[p. 17]

fransche voorbeelden behooren - daarom wint de gissing gezach, dat allen naar eene oudere dietsche redaktie konden zijn bewerkt¹. Wat hiervan zij - de vraag is nog niet beslist - onze midden-nederlandsche fragmenten dagteekenen minstens van hetzelfde tijdvak als Turold, wat den text aangaat, mocht ook het handschrift der perkamenten bladen tot de XIII^e en de XIV^e eeuw worden teruggebracht².

Van al de sagen uit den cyclus van Charlemagne door latere menestreelen bezongen, is er geen, die zoo volkomen den naam van Heldendicht verdient, als de Roman van Roncevaux. Eenvoudigheid en grootschheid bij de verheerlijking van christelijken moed en ridderlijke deugd - het rein godsdienstig gevoel der helden, die onmiddelijk onder de hoede der engelen Gods staan - de vereering van den grooten Keizer, die met al de majesteit eener ontzachwekkende grijsheid door den dichter is omgeven - de roem der gantsche christenheid in het verdelgen der ongeloovigen, die men sloeg als honden³ - dit alles moest een diepen indruk maken op het weldra ten kruistocht optrekkend Vlaanderen en Frankrijk.

Wijst nu nog de landman in de Pyrenaeën op de beroemde rotsbrokken, die voor de kracht van Durandal moesten wijken,

1 ‘Quand on considère que nos fragments thiois, tantôt se rapprochent de Turold, jusqu'à le traduire pour ainsi dire littéralement, et tantôt s'en écartent d'une manière assez notable, et qu' ils ont de même entre eux des ressemblances et des dissemblances frappantes, on est tenté de croire, que tous nos textes ont pour base commune une version thioise plus ancienne, mais que les auteurs de ces remaniements avaient en même temps sous les yeux un modèle français, soit le texte de Turold, soit une leçon peu différente.’ Bormans, t.a. pl. p. 37, in de noot.

2 ‘Het handschrift van het haagsche fragment schijnt nog uit de dertiende eeuw te zijn.’ - Jonckbloet, t.a. pl. I deel, bl. 258. Het handschrift van het brusselsche fragment, door Karel Stallaert uitgegeven, dagteekent uit de eerste helft der XIV^e eeuw.

3

‘Die Sarrasine.....
Vloen dat si mochten:
Tot Saragoysen dat sise jaghen,
Dat hen die tonghe raghen
Ute haren monde;
Men sloeghse als honde.’

Vers 416-421 van 't fragment van Loos. Bormans, t.a. pl. 679.

[p. 18]

even duidelijk sprekend als ‘la brèche de Rolant’, is de groote Roelantsklok in het Belfort te Gent, met het opschrift:

‘Mijn naem is Roelant, als ic cleppe dan ist brant;
Als ic luide is het storm in Vlaenderlant¹.’

Te Haarlem prijkte een brandklok met het volgende rijm:

‘Roelant de Groot is mijn naem;
Tot godsdienst ben ic bekwaem.
Ic luude somtijds ten brande,
Of als 't saem is van vyanden.
Gerrit van Wou, di mi goot,
ciɔ.cccc. ende drie na Gods geboort².’

In de vijftiende en zestiende eeuw kozen de aanzienlijkste poorters van Gent en Brugge de namen van Roelant en Olivier³. In Andwerpen en Gent komen in de vijftiende eeuw huizen voor met den naam: Ronchevale⁴.

Dus waren Rolants en Oliviers heldenfeiten gedurende de gantsche midden-eeuwen door Vlaanderen en Holland gevierd en beroemd - zelfs het volk verslond het verhaal van hun tragischen dood in het vroeger vermelde Volksboek. Daarna is hun naam met het nieuwe tijdvak der Hervorming en van den Opstand ter zijde geschoven. De helden van Karel den Groote zouden hunne populariteit tijdens de regeering der Renaissance in Noord-Nederland geenszins kunnen behouden. De redenen daarvan zijn af te leiden uit het karakter van dat tijdvak.

1 Prof. Serrure, t.a. pl. bl. 37.

2 Navorscher, 7^e jaarg. 1857, bl. 34, geciteerd door Serrure.

3 Serrure telt een groot aantal gentsche en brugsche burgemeesters uit dat tijdvak en evenzoovele schepenen, die Rolant of Olivier heetten.

4 Serrure, t.a. pl. bl. 95.