Dietsche Warande. Jaargang 7

[p. 447]

Over den ‘Aiol’,
door E.W.L. Eyssonius Wichers.

In 1859 gaf prof. F. Deycks zijne ‘Carminum epicorum germanicorum saeculi XIII et XIV fragmenta’ uit. Het derde en laatste stuk uit dezen bundel, werd door hem met den titel Makaris bestempeld. Sedert heeft echter dr. Jonckbloct aangewezen tot welk gedicht dit fragment behoort¹. 't Maakt een gedeelte uit van eene mnl. vertaling eener fransche chanson de geste ‘Aiol’ getiteld. Het fransche stuk is onuitgegeven, doch Paulin Paris heeft in de ‘Histoire liléraire’ over dit werk geschreven².

De korte inhoud van het fransche stuk is deze:

Karel de Groote's zoon Lodewijk huwt zijne zuster Avisse uit aan den graaf Elie. Op aanstoken van Macaire van Lauzanne verjaagt Lodewijk hem eenigen tijd later uit Frankrijk. Zeven jaren lang leefde Elie met zijne vrouw in een bosch, waar hun een zoon geboren werd, Aiol genaamd. Toen A. groot geworden was zond Elie hem naar het hof van zijn oom Lodewijk. Na op reis eenige heldendaden te hebben verricht komt hij te Poitiers, waar hij erg bespot werd over zijn slechte wapens en over zijn paard Marchegai, dat in lang niet geroskamd was en geene ijzers meer droeg. Eindelijk komt hij te Orleans aan, waar hij na lang omdolen gastvrijheid geniet bij de gravin Isabeau, eene zuster van zijne moeder, aan wie hij zich echter niet bekend maakte. Gedurende zijn verblijf alhier wordt Isabeaus dochter Luciane verliefd op onzen ridder, die echter besloten heeft aan geene vrouw te denken voor dat hij zijn vader met den Koning verzoend heeft.

Zijne tante Isabeau was de weduwe van Mile d'Aigleut, die vermoord was door de verwanten van Macaire. Om die wandaad te wreken had Elie geoorloogd tegen den Koning van Frankrijk, waarom

1 Carel ende Eleyast, pag. 145.

2 Tom. XXII, p. 274-288. Zie over den Aiol verder Jubinal in zijne aanteekeningen op Rutebeuf, p. 407.

[p. 448]

hij verbannen was. De graaf van Bourges begon nu, om Elie te wreken, Orleans, waar Koning Lodewijk vertoefde, te belegeren, juist toen Aiol daar ook was. Aiol bevecht en overwint vier ridders van den graaf van Bourges, en door zijne bemiddeling eindigt deze oorlog.

Nu treedt Elie aan het hof van Koning Lodewijk op, zonder zich echter bekend te maken: de Koning overhoopt hem met gunstbewijzen, ieder is zijn vriend, alleen Macaire de Lauzanne is zijn vijand.

Op zekeren dag verschijnt aan het hof Fournebeu, en eischt in naam van zijn meester Mibrien de kroon van Frankrijk op, en in naam van Mahomet en Apollo de verdelging van alle kerken. Koning Lodewijk zendt Aiol naar het hof van Mibrien. Hier leert hij Mirabel, Mibriens dochter, kennen. Hij ontvoert haar en brengt haar naar Frankrijk, met doel om haar de christelijke godsdienst te doen omhelzen en haar dan te huwen. Doch één bezwaar bestaat: Luciane namelijk beweert dat zij de verloofde van Aiol is. Nu besluit Aiol zich bekend te maken: Koning Lodewijk is zijn oom, Isabeau zijne tante, en dus mag hij zijne nicht Luciane niet huwen. Hierop huwt hij Mirabel, en Elie wordt in zijne waardigheden hersteld.

Eindelijk wordt Aiol door Macaire overvallen en aau de Sarrasenen verkocht. Na zijne bevrijding reist hij door Griekenland, waar door zijne heldendaden Floris, Koning van Salonika, op den troon wordt hersteld. Nu gaat hij naar Frankrijk, waar hij Mirabel terug vindt. Het gedicht eindigt met de ter dood brenging van Macaire.

Ik geloof dat deze zeer korte inhoudsopgave voldoende is om het ongunstig oordeel, dat P. Paris over deze chanson de geste velt, te rechtvaardigen. Van eenheid is hier volstrekt geen sprake; de ongelukken van Aiol trekken onze aandacht niet. Macaire is eene navolging van Ganelon, Marchegai van hel paard Bayard.

In de kronijk van Albericus Triumtontium wordt op het jaar 779 vermeld, dat vele de daden van Aiol bezongen:

‘e de sorore Ludovici genuït Aiol de quo canitur a mullis.¹

Deze kronijk werd tusschen 1239 en 1250 geschreven², zoo - dat de Aiol voor 1239 gedicht moet zijn. Doch noch nader kunnen wij den tijd van ontstaan afbakenen.

1 Carel ende Elegast, pag. 143.

2 l.l.p. 150.

[p. 449]

In het gedicht komt een plaats voor, waar de dichter zich beklaagt dat men in zijn tijd te vroeg huwde. Vroeger trouwde men niet voor zijn 30jarigen leeftijd, en nu huwen kinderen, die naauwelijks 12 jaar oud zijn:

nus hon ne prendoit feme s'avait XXX ans passé,
et la pucele encontre ausi do tel aé.
quant venoient al termine, qu'alaient espouser,
avaient-il tel bonte, ce sachiés por verté,
cuidaient tant li peuple les dénst esgarder,
on fait mais deus enfans de XII ans asambler:
prenés garde qués oirs il pevent engendrer.¹

P. Paris, die het eerst de aandacht op deze plaats vestigde, meent dat deze versen eene toespeling bevatten op het huwelijk van den twaalfjarigen zoon van Philip August, Lodewijk met de dertienjarige Blanche van Castilie, welk huwelijk in 1200 gesloten werd².

Andere plaatsen in het gedicht, waar gesproken wordt over Griekenland, Salonika, en waar een zekere Manessier van Venetie genoemd wordt, bewijzen ook dat de Aiol gedicht is in het begin der 13 eeuw, toen de Franschen en Grieken het grieksche keizerrijk hadden veroverd.

Isle de Cret, Corse et Sezile

Chypre, douce terre et douce isle,

où tant avoient recouvrance

quant vous serez en autrui pile

li rois tendra deçà coneile

Comment Aiouls s'en vint en France.

De schrijver kent de Artursage³, zoo dat hieruit ook blijkt dat hij in het beging der 13 eeuw leefde.

Een plaats uit la complainte de Constantinoble door Ruteboeuf⁴

1 Vergelijk met deze plaats Maerlants Nature Bloeme, I B. vs. 42 (D.I. p. 13):

Gans een salech raet waert dan
Dat men huwelijc wilde sparen
Tote XXII jaren;
Dan sijn die senewen entie been
Beide volcomen overeen,
Entie wasdom meest volcomen.
Plaghe mens tsoude der werelt vromen.

2 ‘Hist. litéraire’, 22, p. 287.

3 l.l.p. 277.

4 Deel I, p. 102 van Jubinals uitgave.

[p. 450]

tekstkritische noten

leert dat de Aiol ook nog in de tweede helft der 13^de eeuw gelezen werd, Rutebeufs bloeitijd toch valt tusschen 1255 en 1285¹.

Het mnl. fragment is 219 versen groot. 't Is eene vertaling van het laatste deel van het fransche stuk. In de tweede helft der 13 eeuw zal het fransche stuk waarschijnlijk in het dietsch zijn overgebracht.

Hoe de vertaler zijn taak volbracht heeft, is niet na te gaan, omdat we te weinige gegevens hebben, om tot een resultaat te komen.

Daar Deycks Fragmenta maar in weinige handen zijn, meen ik den lezers der ‘D. Warande’ geen ondienst te doen, met het stuk hier over te schrijven².

.. tut une hard uuwerde:
‘Ovel scale, dat di Got schende,
End di al ungeval tu sende!
Die felheit is ein deel gewroken,
Die du hude uns hees gesproken.’
Hellewijn du hi versach
Dat Gwineot dar nieder lach:
‘Stant up, ai lecker, seit hi, drade;
Dat di Got ungeval berade!
Nim dine wapen, laet uns riden
Te gader an die place striden.’
Die Lombart hi vernam die tale,
Die hi ura tu sprac, harde wale,
Maer hine seide nien noch ja.
Hellewijn was van torne ga:
In sinen munt hi une sluch

V. 2. Prof. Bormans verandert ‘schende’, op den voet van ‘scachte’ (v. 48) in ‘scende’, en dat, hoewel de schrijver-zelf, ‘visce 1 (v. 182), zoo als hij éerst schreef, in ‘visched’ verandert. Het HS. onderscheidt even standvastig de ch van de c als hier en alom de c van k onderscheiden wordt: het schrijft (v. 211; ‘kinder’, en (v. 210) ‘cleideren’; maar plaatst zoo ook voor de e en de i de sch, doch, voor de a, de o, de u en de medeklinkers, fc.

1 Jubinal Préface. XXVIII.

2 Dit afschrift werd door ons vergeleken met dat van Prof. Bormans, gedrukt in de Bulletins de l'Académie royale de Belgique, 2^e serie, T. XV, n^o l. Waar de u als ons oe werd uitgesproken, staat er een kleine o boven: ook in ur en urn (haer, heur, haer en hem).
De Best. der ‘D.W.’

[p. 451]

 

Die hant, ende bet ungevug

 

Huf hine van der erden ho;

 

Bet torne dans (?) hi une so

20

Dat un die winster (?) lippe reit:

 

Dat vleisch van finen tanden spleit,

 

So dat men harde wal van dien

 

Al sine tande mochte sien.

 

Dien Coninge gaf hine gevaen,

25

Die une dede senden saen

 

In sine stat alte Sessun;

 

Dar hiet hine in dien kerker dun.

 

Aldus so lach hi tu Sessune,

 

Al went die Coninc, te rantzune

30

Vor sinen lijf, van roden golde

 

Sijn evenwech genemen wolde.

 

Die Burgunihune du tehant

 

Bet sporen quamen út gerant:

 

Frantsoise untviengen si bet nide.

35

Dar mochte men in dien gestride

 

Menegen scacht hebben sien croken,

 

Menegen halsberg durgebroken,

 

Menegen man in elke side

 

Dar nieder liegen in dien stride.

40

Groet was die puntianz entelike;

 

Die strijt vergaderde ridderlike.

 

Nu quam Makaris út, vermeten,

 

Gewapent up ein ors geseten,

 

Na sinen wille rikelike.

45

Hi quam gerant vermetenlike,

 

Dar hi die Frantsoife sach riden.

 

Dar stac hi so van unser siden

 

Gwinerei bet sinen scachte,

 

Dat hine doet ter erden lachte.

50

Dat moide sere einen barune,

 

Dat was Bertram van Sessune.

[p. 452]

 

Bertram was rouwich, du hi sach

 

Dat Gwinerei dar nieder lach:

 

Sijn ors hi bet dien sporen slug,

55

Dat liep na sinen wille genuch.

 

Galtier van Munbardun hi stac,

 

Die wapen hi um dure brac;

 

Dur sinen liif stac hi dien scacht

 

Al tu der hant bet sulker cracht

60

Dat hi ter erden doet gelach,

 

Dart menich ridder ane sach.

 

Hellewijn bet sporen slug

 

Sijn ors, dat un wel balde druch.

 

Van Plasence stac hi Morise

65

Dur sinen schilt, wel a devise;

 

Ende dur al fijn atzemant

 

Stac hine doet al tu der hant.

 

Creihieren hi begnnde saen:

 

‘Die Burgunihune sijn untdaen.’

70

Nu quam Makaris tu gerant.

 

(Dat hi ten ewen si gescant!

 

Got mutene vermaledien!);

 

Nu riet hi suken dar Elyen,

 

Dien was hi vient tu dien doet.

75

Elye quam bet forcen groet:

 

Dar si fich beide wal becanden,

 

Bet cragte si te gader randen:

 

Die schilde wurden gar terant,

 

Die spere braken tu der hant;

80

Die stucke wurpen si dar nieder,

 

Die scarpe swert si tugen sieder,

 

Si werten sich als sijs bedorten

 

Want si sich underlingen vorten.

[p. 453]

 

Elye sluch Makaris du

85

Up sinen helm en boren hu,

 

Dat um die cirkel quam gevallen

 

Ter erden bet dien blumen allen.

 

So groten slach hi urne gaf,

 

Dat hi um undern ougen af

90

Dat vleisch al van dien beine sluch

 

Bet sinen swerde, dat hi druch.

 

Makaris hi vlo dur die noet:

 

Hi waende sijn gewunt ter doet

 

Makaris vlo, du um was cunt

95

Dat hi ten stride was gewunt;

 

Bet ume vlun die Burgunihune,

 

Die um ne pijnden meer te dune

 

Batalihe in einen maende sieder;

 

Want um Frantsoife waren wieder,

100

So waer so si te velde quamen;

 

Des si wel dicke scade namen.

 

Frantsoise stichten harde schiere

 

Umb ure marke burge viere.

 

Sent dúrde vijf jaer ende bat

105

Ur geseet umbe die stat,

 

Eer si der stunden ie begunnen

 

Dat si si bet ge walt gewunnen.

 

Aiol lach in des kerkers grunde,

 

Die sich gevrouwen niene cunde.

110

Sijn herte dat leet grote noet;

 

Hi dreef wel dicke iamer groet,

 

Wan eer so hoge tijt gelach

 

Winach ende Paschendach.

 

Oec waende Mirabel, die vrouwe,

115

Van torne sterven end dur rouwe.

 

- ‘Wach arme, dieser groter noet!

 

Mijn laster die is alte groet.’

[p. 454]

 

Dit was dat seid Aiol, die vrie:

 

- ‘Ai scone vrouwe, sute amie,

120

Ic secgu, bi God unsen Here,

 

Dat mi vernoiet michel mere

 

Dit ungeval dur uwe scolt,

 

Dan dat ic lide dusent volt.’

 

Mirabel, die vrouwe scone,

125

Si riep an Gode van dien trone;

 

It was bet ur so verre irgaen

 

Dat si bet kiude was bevaen.

 

Aiol hi seide: ‘scone vrouwe!

 

Gine sult niet driven groten rouwe,

130

Want uns dar luttel af mag comen

 

So wieder eren ochte vromen

 

Dar út, int her, dar is mijn vader,

 

Mijn ome Lowijs end al gader

 

Die hoge lude van Vrancrike;

135

Die ne sulen siekerlike

 

Van hinne nimmer wiederkeren,

 

Al went si die verradeneren

 

Gevaen ende die stat te breken.’

 

- ‘Dat si dar met so lange treken,’

140

Sprac Mirabel, die scone vrouwe,

 

‘Des lidic an dien herten rouwe.’ -

 

Mirabel, die walgedane,

 

Begund in arbeide te gane.

 

Du ur die termet end die stunde

145

Dar af te dringene hegunde...

 

 

 

Dat houet hi du nieder sluch;

 

Hi dachte michel ungevuch.

 

Hi sprac ten vrouwen dat si quamen,

 

End dat si Mirabele namen

150

Dat si si ume nien untsachten,

 

Mer si si ume wiederbrachten:

 

- ‘Ic wille dese twene vuden,

[p. 455]

 

Te vrumen mannen end te guden.’

 

Die vrouwen negen urne du

155

Van blijtscap al ten vuten tu.

 

Die vrouwen in dien kerker quamen;

 

Die scone Mirabel si namen,

 

Up eine culte si si lachten,

 

Dar up si si gedragen brachten

160

Uter dien kerker in dien fal.

 

Si weinden ende seiden al:

 

- ‘Ai, scone vrouwe, ai edel wijf,

 

Wie scone was nochdan u lijf,

 

Du gi hier quamet in dit lant.

165

Macaris hi sal sijn gescant:

 

Got sal um dur uwe sculde

 

Untsecgen gare sine hulde.’

 

Te hús si si gedragen brachten;

 

Ur scone lijf si ur belachten

170

Bet einer culten, was van pelle.

 

Die ungetruwe end die felle

 

Die scone kinder hi du nam,

 

So schier et in dien avunt quam;

 

Hi quam aldur die stat gegaen;

175

Hi gienc uppe die brucge staen,

 

Dar hi dien Roden starkest vant;

 

Die kent wurp hi dar in tehant.

 

Dar dede Got van deime trone

 

Ein groet mirakel end ein scone:

180

Under der brucgen was ein man,

 

Dien ic genumen wale can:

 

Tierri, die visched in dien mane.

 

Hi sach die kinder walgedane

 

Bi ume vlieten in dien wage.

185

Na um so vur hi hard untrage:

 

Uter dien water hi si druch.

 

Bet haesten hi du si besluch

 

In sine cleider sutelike.

 

Du vur hi danne heimelike,

[p. 456]

190

So dat it nieman ne vernam,

 

Dat dese dinc van urne quam.

 

Tierri hi druch die kinder sieder

 

In sine hereberge wieder.

 

Te gegen ume quam sijn wijs.

195

Got hi gemaked uren lijf,

 

Want si was eine vrouwe scone;

 

Si hiet vrou Aihe van Montone.

 

Twe scone kercen si untstac.

 

Gutlike si tu ume sprac:

200

‘Wie is it u vergaen te nacht?

 

Hebdi iet guder vische bracht.

 

Wan laetdi helpen u dar af.’

 

Tierri ur antworde du gaf:

 

‘Gebracht so hebbic vische genuch

205

Te minen trouwen int gevuch;

 

Van arde sint si also gut

 

Dat men si eten niene mut.

 

Of gijs geloven niene ruket

 

Gaet ginder in mijn cleet, besuket.’

210

Si gienc ten cleideren tehant;

 

Die scone kinder si untwant;

 

Si rurden vute ende hande.

 

Die vrouwe, du si dat becande,

 

Si wart erveret so van dien

215

Dat si si an ne dorste sien.

 

Viel sere rupen si began

 

Van voerten, die si dar gewan:

 

- ‘Ic maen u bi des Godes cracht,

 

Wat is dit, dat gi mi dar bracht?¹

1 Daar zijn ook nog een strook en een paar stukjens van het HS. bekend, die alleen te verklaren zullen zijn, wanneer er een tweede afschrift van den Dietschen ‘Aiol’ mocht opgespoord worden. Al het tot dus verre gevondene is afkomstig uit het land van Loon, en de Heer Busken Huet had zijne meesterlijke fotografie van de tooneelen, waarbinnen Ada van Holland zich bewogen heeft, met de onderstelling kunnen verrijken, dat de dichter, of althands de schoonschrijver, welke den Dietschen ‘Aiol’ op het pergament heeft gebracht, voor háre bibliotheek gewerkt heeft.

V. 17 en elders, ‘bet’, met.

V. 19. Voor ‘dans’ stelt Prof. Bormans wranc voor.

V. 25. ‘Saen’: HS. ‘haen’.

V. 36. D^r Deycks leest: ‘schlacht’.

V. 40. Prof. Bormans stelt dit enlelike, dat hij door eiselijk verklaart, in de plaats van ‘onde rike’.

V. 41. HS. ‘rikelike.’

V. 54, 62. Prof. B. verandert ‘slůg’ in slůch. Daar hij echter den kodex van dit stuk tot het 1^e vierde der XIII^e E. brengt (bl. 13), blijkt het recht niet, hier aan eene fout van late dagteekening te gelooven. V. 90 staat echter ‘slůch’; men hield dus beiden voor goed.

V. 74. HS. ‘Die was vient an d. d.’

V. 77. Zie de aant. op v. 54 en 62.

V. 78. ‘schilde’, v. 81 ‘scarpe’: zie de noot op v. 2.

V. 82. ‘bedorten’, bedurfden, noodig hadden.

V. 83. ‘vorten’, vorchten, furchten, ontzagen.

V. 86, 87, versta: den cimier.

V. 89, Prof. Bormans slaat voor: ‘van dien’ voor ‘undern’.

V. 96. HS. ‘B. ů vluen B.’

V. 102. ‘schiere’, zie aant. op v. 2.

V. 105. Prof. B. stelt voor: ‘Ůr her geset’, mij dunkt onverdedigbaar. ‘Geseet’ staat hier duidelijk voor ‘beleg’.

V. 112. Wan hi er?

V. 130. Zie de aant. op v. 54.

V. 131. Hetzij eer, hetzij voordeel.

V. 137. HS. ‘Alt went si dien verradenere’.

V. 144. Prof. Bormans verkiest, voor ‘termet’, termt, termijn.

V. 166. Prof. Bovmans stelt voor te lezen: ‘Got hi’.

V. 176. ‘Rode’, Rhône.

V. 209. Prof. B. leest: ‘ind mijn cl. befŮket’.