Dietsche Warande. Jaargang 7

[p. 414]

Bibliografie.
(Uitgaven van boeken, platen en muziek.)

VAN SUNTE CRISTOFFELS BEELDEN. Eene ikonographische studie, door G, W. van Heukelum, Pr. Utrecht. 1865. - De Eerw. schrijver dezer monografie levert eene belangrijke bijdrage tot de kennis der afbeeldingen van S^t Christoffel (met S^t Joris, de mannelijke Volksheilige bij uitnemendheid) en tot de juiste waardeering der bedoeling, waarmeê de christen reus in de kerken gesteld werd. De Heer van Heukelum beproeft met goeden uitslag de waarschijnlijkheid aan te toonen, dat de middeleeuwsche schilders en legenden-schrijvers bepaald de bedoeling gehad hebben een historiesch personaadje voor te stellen en dat het volk niet gedacht heeft daar eene bloote allegorie in te moeten zoeken, maar wel deugdelijk de beeltenis eens mans van vleesch en been, eens reusachtigen helds, die slechts zijn meerdere dienen wilde en door de kracht (der genade) van het Jesuskind overwonnen werd. De schrijver bewijst ook, dat, ofschoon de vereering van den H. Christophorus als patroon tegen het noodweêr en andere openbare plagen door de Kerk wordt toegelaten, zij als bijgeloof veroordeelt, dat het bloote aanschouwen van een Christoffelbeeld iemant dien dag voor een haastigen dood zoû beveiligen. De Schrijver verklaart er zich ook niet tegen, dat men in de beeltenis van den door de Kerk vereerden bloedgetuige, tevens eene voorstelling zie der les, dat, gelijk Christoffel het goddelijk Kind op zijne schouderen droeg, de Christen Christus in 't hart moet dragen. Dit is trouwens geen modern denkbeeld. De geleerdste en vernuftigste der ikonografen onzer tijd, de meer geprezen dan eigenlijk beoefende Prof. J. Kreuser, toont aan, dat de uitdrukking Christophorus in de tijden der kerkvaders niet uitsluitend op onzen Lycischen Martelaar werd toegepast. De H. Joannes Chrysostomus geeft zelfs aan de christen ziel dien naam: ναοῠ χϱιστοφόϱου. Ad Theodor. Laps. I, p. 1¹. De oude H. Ignatius wekt de Efezers op met de woorden: ἐστὲ

1 Aangehaald bij Kreuser Der Christliche Kirchenbau, I, 139.

[p. 415]

ϑεοφόϱοι ϰαὶ ναοφόϱοι, Χϱιστοφόϱοι, ἀγιοφόϱοι¹, en hij die zich-zelven voor Trajanus θεοφόϱος noemt, wordt als ὁ Χϱιστοφόϱος bij uitnemendheid betiteld².

Molanus zegt dan ook van ónzen Heilige: ‘Ut dicatur Christum in humeris portare, ad significandum, quod sicut nomine sic & re fuerit verus Chriftophorus sive Christiferus³.’ In een onuitgegeven hymne heet het, ten geleide eener miniatuur, die den Heilige op de gewone wijze voorstelt:

Ave sancte Cristofere,

Jhesum secutus prospere:

Cuncta bona respuisti

Summo deo servuisti

Salve cristi baiulator,

A quo factus predicator,

Multas turmas convertisti

Penas diras et subisti.

Gaude martyr tu invictus,

etc.⁴

Mone geeft, in zijne schoone hymnen-verzameling, wel is waar, onder N^o 866 eene latijnsche romance, waarin de legende van den ‘Cananaeus gigantius’ beschreven wordt, maar vooraf, onder N^o 865 een hymne, die geheel geestelijk te duiden is. De Heer van Heukelum deelt er eene lezing van mede, die eenigszins van die van Mone afwijkt, hoewel niet in den zin. Maar de badensche archivaris voegt er den aanvang van een nederlandsch gedicht aan toe, dat om twee bizonderheden merkwaardig is. Het draagt ten titel ‘Van Sinte Christoffels’ en men merke ter dezer gelegenheid op, dat het volk even-zeer, van Christophorus, Christoffels (l=r) of Christoffel, als van Paulus, Pauwels, Pauwel en Pauw maakte: Christoffels is zoo-wel 1^e en 4^e als 2^e naamval. De eerste vaerzen luiden aldus:

O precieus maertelare,
Die men versouet nu harentare!
Cristoffels, die helige man
Men hietene Mondoffel, eer hi ghewan
Van Gode also ghemiot te sine.
Om wien du leits wel sware pine,
Di so biddic hier ene bede,
Bi der gracien die di God dede,
Als Hi di doopte al up die stede
Inden name der Drievoudichede,
Wilt weien mijn advocaet,

enz.

In deze vaerzen, die niet jonger dan de XV^e Eeuw kunnen zijn, treedt op den voorgrond: 1^o de naamsverandering: toen hij die de waereld met zich plach om te dragen, Gods liefde zoodanig verwierf, dat Hij hem Christus-zelven te dragen gaf, veranderde deze Mundifer in een Christifer. De ‘Aurea legenda’ noemt hem verstootene. 2^o De marteling, die hij ter liefde Gods doorstond. 3^o Dat hij van God

1 T.a.p. II, 131.

2 T.l.a.p. N^t 6.

3 Hist. SS. Imaginum et Pieturarum, Uitg. 1771, bl. 319.

4 HS. in 32^o van 1500.

[p. 416]

(d.i. Jesus)-zelven in naam der H. Drievuldigheid gedoopt werd. Dit laatste zal zinspelen op het oogenblik toen Mundifer in Christifer veranderde: want wij lezen anders van geen doop. Wordt hier gedoeld op de rivier, die de Christoffel der legende doorwaadde, als de naaste gelegenheid tot den Doop - men ziet toch dat het verhaal van Jacobus a Voragine zeer op den achtergrond treedt.

De dichter Vida, die in het eerste vierde der XVI^e E. bloeide, verklaart de reden, waarom Christophorus door de kunst wordt afgebeeld met Christus op de schouders aldus:

Christophore, infixum quod eum usque in corde gerebas,
Pictores Christum dant tibi ferre humeris.¹

Wijl ge altijd Christus droegt in 't hart, o Christofoor,
Stelt Hem de schilderkunst op uwe schoudren voor.

Baronius verklaart, in zijne Aanteekeningen op het ‘Martyrologium Romanum’, de zaak niet anders, en men kan dezen geesel der centuriatoren niet beschuldigen, dat hij den opkomenden ketterijen der XVI^e Eeuw in 't algemeen, noch het ikonoklastiesch Marnixianisme in 't bizonder, eenige genegenheid toedroeg.

Het schijnt dus, dat de Heer van Heukelum ten onrechte van de prediking van Luther het gevoelen dagteekent², waarbij de legende van S^t Christoffel niet als een geschiedverhaal, maar als een parabel, werd opgevat.

't Is jammer, dat ons alle berichten ontbreken omtrent de wijze, waarop de H. Christophorus in de oudste heiligdommen, b.v. in de kerk op den Berg Sinaï, onder Keizer Justiniaan, in de dagen van Paus Gregorius den Groote of van Bisschop Remigius werd afgebeeld³, maar vrij algemeen schijnt het geloovig gevoelen al vroegtijdig te zijn verbreid geweest, dat een blik van vereering op het beeld van den Martelaar, op wien de foltertuigen en pijlen van den heidensche Koning niets hadden vermocht, u dien dag voor een haastigen dood behoedde. Dit vertrouwen lokte meê het volk ter kerk en werd bevredigd door de groote afmetingen, die het Christoffelsbeeld van alle kanten zichtbaar maakten. Nam dit geloof, hier of daar, de proportiën aan eener abominanda superstitio, wie zoû dan geweigerd hebben, het voorbeeld des Heeren van Heukelum te volgen en het dekreet der Synode van Kamerijk te onderschrijven⁴?

1 Marc. Hieronym. Vidae, Albae Episcopi Opera (1554), bl. 174.

2 Zie zijn werk, bl. 53 en vooral bl. 61.

3 Zie Kreuser, t.a.p. I, 139.

4 T.a.p. bl. 47, 68.

[p. 417]

De schrijver geeft een alszins belangrijk verslag van de verschillende Christoffelafbeeldingen, door hem gezien. 't Is te betreuren, dat zijne zedigheid hem belet heeft bedacht te zijn op eene chronologische klassifikatie. Wat hij van zijne ontdekkingen verhaalt en de welgeslaagde steen- en lichtdrukprenten, die hij mededeelt, wettigen echter de meening, dat hem geene Christoffels met het kind Jesus in de rivier van vóor de XIII^e Eeuw bekend zijn. Bij hem ontbreekt dus het bewijs, dat men vóor de bloeitijd der Aurea Legenda aan den Martelaar Christophorus de lotgevallen heeft toegeschreven, welke de Genueesche Bisschop, die niet-te-min gewis uit oudere bescheiden geput heeft, op zoo lieflijken trant verhaalt.

De bijschriften, door den Schrijver mededeeld, zijn van tweërlei aard: sommigen spreken het bekende volksgeloof uit omtrent de schutskracht van Christophorus tegen een haastigen dood; de andere geven de zedelijke beteekenis aan van den Christusdrager, als zinnebeeldigen type opgevat. Met deze opvatting zegt de Schrijver zich niet geheel te kunnen vereenigen. Nochtans wordt zij niet slechts door geleerden als Vida, Baronius en Molanus voorgestaan; maar ging ook in het kerkelijk schoolboek over.

‘Waerom,’ luidt de vraag bij den 2ⁿ Heilige van 25 Juli, ‘waerom schildert men S. Christoffel soo groot, Christum op de schouderen draghende?’

‘Andw. Niet dat hy eenen reuse was, al was hy nochtans groot van stature; maer meest, om dat hy groot ende vroom is gheweest in 't dragen van Christus, niet lichamelick, maer in 't vroom belijden van sijn gelooue ende christelick leuen, tot der doodt toe: dit al wel ouer een komende met sijnen naem, want Christophorus is te segghen Christi-dragher.’¹

De bevoegde Kerklijke Overheid steekt haar zegel aan deze leer: ‘nihil inveni quod non pertineat ad aedificationem hominis Christiani, tam in vera Christiana et Catholica fide, quam in piis moribus et operibus Christiana et Catholica fide dignis’: terwijl de vrome Aartshertogen Albert en Isabel in hun ‘Secreten Raedt’ een permanent privilegie aan den drukker verleenen, die het werk, waar de aangehaalde plaats in voorkomt, ter perse leîde: dat werk was trouwens van de hand des Pater Jezuïets Joannes David. Men behoeft dus de schrikverwekkende namen van ‘Luther’ en ‘Melanchton’, noch de

1 Bloem-hos der Kerekelicker Ceremonien (1607), bl. 212, o.a. herdrukt in 1658.

[p. 418]

onwelluidende van ‘naprater’ dier mannen te dragen¹, om de reusachtige gestalte van Christophorus, zijn over den vloed dragen van het Christuskind, zijn bloeyenden staf, met en benevens den gordeltasch met kinderfiguren², tot het gebied van het zinnebeeld te verwijzen.

De Schrijver valt dan ook Vida en Kreuser wel wat al te hard³, - hij behandelt ze wat te onmeêdoogend, - voor personen, met wie hij het in den grond eens is. Hij geeft eene satyrieke schets van den bloeitijd der Humanisten en wijt aan Virgilius, wat hij in Vida wraakt: o.a. dat hij den reus door een zee in plaats van door een vloed laat stappen. Deze dichterlijke vrijheid, waartoe de schrijver zeer zeker door patristische herinneringen gebracht is (woordspeling van ‘amara’ met ‘alta mari’⁴), zal geen kunstrechter veroordeelen, dan een die besloten heeft een stok te vinden, wijl er een hond moet worden geslagen.

Inderdaad, tegenover de geheele redeneering, die de schrijver tot Vida en Kreuser richt (om alleen van deze katholieke beroemdheden te spreken) stel ik de vraag: ontkenden zij het historiesch bestaan van den Martelaar Christophorus? Zoo neen, - zoo dat niet uit hunne schriften blijkt, - dan bepreekt gij de bekeerden: want ze behooren tot die allegoristen, met wier leer gij zegt u te kunnen vereenigen. Op bl. 24 luidt het, bij den Heer van Heukelum uitdrukkelijk: ‘Beweerde men, dat de Christoffelbeelden wel persoonlijke beeldtenissen zijn van den H. Martelaar, die onder Decius den palm verwierf, doch dat ze onder de hand van den middeneeuwschen kunstenaar tevens de dragers werden eener christelijke waarheid, - gelijk Molanus den Christusdrager schijnt te begrijpen, - wij zouden er ons meê kunnen vereenigen.’

Indien Vida het bestaan van een historischen Christophorus ontkent, tot wien richt hij dan de meermalen aangeduide vaerzen? ‘Om dat gij Christus in 't hart hebt gedragen, o Christophorus, en veel bitterheid in het leven verduurd hebt, daarom stelt men u voor met Christus op de schouderen, worstelend tegen de branding der zee.’ Hier zijn twee Christophorus-voorstellingen: die der historie, met Christus in het hart, en die der kunst met Christus op de schouders.

1 Zie onzen Schr. bl. 22, 28.

2 T.a.p. bl. 14.

3 Bl. 26.

4 't Is jammer, dat, bij 't aanhalen der vaerzen van Vida door den H^r van Heukelum, de plaats bij Vida (drukfout van Kreuser?) verkeerd door hem wordt aangewezen. Vida heeft geen honderd, veel minder 261 hymnen geschreven.

[p. 419]

Maar ook in Kreuser komt het niet óp het bestaan van een historischen Christophorus te ontkennen. Daar echter de kunst, zegt hij, ‘bei der Darstellung eines solchen geliebten Märtirers keinen festen gefchichtlichen Anhaltspunkt hatte, so war sie von selbst zur sinubildlichen Darstellung gezwungen.’ Aldus met den H. Christophorus. ‘Geschichtliches ist von ihm kaum etwas nachzuweisen, als dass er in Lykien den Märtirertod erlitt, und in Spanien schon vor den Zeiten des Einfalls der Araber vielfach verehrt ward¹.’ Prof. Kreuser getuigt dus, dat de geschiedenis het martelaarschap van Christophorus in Lycië geboekt heeft en dat hij reeds vroegtijdig in Spanje op vele plaatsen vereerd werd, Wat is dit anders dan de stelling, die de Heer van Heukelum toegeeft: de Christoffelbeelden stellen ‘den H. Martelaar voor, die onder Decius den palm verwierf, doch werden onder de handen van den middeleeuwschen Kunstenaar tevens de dragers eener christelijke waarheid².’

Het eenig onderscheid, dat ik, omtrent het algemeen gevoelen over S^t Christoffels ikonografie, tusschen de Heeren Kreuser en van Heukelum opmerk, is niet gelegen in het historiesch of bloot allegoriesch bestaan van den Heilige, maar hierin: of de middeleeuwsche kunstenaars de daad en de stoffeering, waarin zij hunne Christoffels plaatsten, aan de historie of aan de allegorie meenden te ontleenen. De Heer Kreuser, waar hij systematizeert, neigt meer voor het laatste. De Heer van Heukelum voor het eerste. Met bescheidenheid plaats ik mij aan zijne zijde. Neen, de akten-, chronijken- en passionaalschrijvers hebben geenszins bedoeld allegoriesch mengelwerk ten nutte van het lezend publiek te bereiden. De bedriegers aan hunne plaats latende, die verhalen schreven met liet oogmerk om ze voor ware geschied-voorstellingen te doen doorgaan, of om de waereld te doen gelooven dat eene verloren geachte hagiografie gelukkig ontdekt was, - hebben al die schrijvers - Hraban Maurus, Vincentius Bellovacensis, Petrus Comestor, Jacobus a Voragine, Thomas Cantipratanus enz., - werklijk gemeend gebeurde zaken voor het nageslacht te bewaren door, in eene nieuwe orde of andere taalform, te boek te stellen wat zij van de daden der geliefde Heiligen gehoord of gelezen hadden. En zóo deden ook de beeldende kunstenaars. Men heeft het naïeve verhaal van den Bisschop van Genua, door den Heer Van Heukelum in dietsche vertaling van 1400 overgenomen, slechts

1 Kreuser, t.a.p. II, 131.

2 Als boven.

[p. 420]

te lezen, om de overtuiging te krijgen, dat het niet de welmeenende zedekunde, maar de van leven tintelende liefde voor het geschiedfeit tot bron heeft.

Het is jammer, dat de verdienstelijke Schrijver onzer monografie den druk van het ‘Passionael’ van 1499 gevolgd heeft. Deze editie is minder goed dan die, bij den zelfden uitgever, van 1505; maar geen van beiden is zoo zuiver van taal en betrekkelijk keurig van stijl als het papieren HS., dat weleer aan Le Long heeft toebehoord. Ik stel echter Henrick Eckert van Homberch niet verandwoordelijk voor al de vlekken, die de legende in de uitgave van den Heer van Heukelum ontcieren. Ik veroorloof mij op den tast er eenige uit te nemen en in 't licht te stellen.

In 't HS. heet de Heilige, doorgaands, als hier alleen in den hoofdregel: Sinte Cristoffels. Ik schrijf voords de verscheiden lezingen in twee kolommen:

Uitg. v. Heukelum:	HS. van Lelong:
Bl. 53, reg. 4 v.o. hi was groot	hi was alte groot (d.w.z. hij was zeer groot).
Bl. 53, also men in enighe van syn werken leest^1.	als men van hem leest.

Hierbij moet ik in 't voorbijgaan de opmerking maken, dat de text-zelf van Jacobus a Voragine, in den loop der tijden, door minder en meer geloovige handen gekopiëerd is. In sommige oorspr. drukken leest men, doodeenvoudig, dat Christoffel ‘XII cubitus’ lang was; punt: en dat men van hem leest, hoe hij stond voor een prins van Chanaan. Andere kopiïsten, dien dat XII kubitussen toch wel wat heel groot voorkwam, verbonden het ‘alsmen van hem leest’ aan die XII ellebogen en renonceerden alzoo aan de verandwoordelijkheid.

*Bl. 53, reg. 2 v.o. Op een tyt due	Op eenen tijt doe
Bl 54, reg. 6 v.b. den duvel noemde	den duvel in noemde
*Bl 54, reg. 7 v.b. kerstenen	kersten
Bl 54, reg. 12 v.b. seg di	sechstu
*Bl 54, reg. 16 v.b. Ontsie die	Ontsietstu
*Bl 54, reg.18 v.b. ghi die du	ghi die u
Bl 54, reg. 10 v.o. onfaen	ontfaen
Bl 54, en volg. ‘behoef’ onzijdig, on verbogen	tot mijner behoef
Bl 54, reg. 3 v.o. du soeeket	du suecste

Elders heeft de druk echter nog al eens de kieschere form s in den tweeden persoon, waar het HS. de plompere ste heeft.

1 De goode Eckert drukte hier bepaald onzin: Want de geschiedreus had toch wel geen boeken geschreven.

[p. 421]

Bl. 54, reg. 1 v.o. voor zyn here	voor sinen here
Bl. 55, reg. 1 v.b. in een gemeene wech	in enen gemenen wech
*Bl. 55, reg. 3 v.b. vloech	vloe
Bl. 55, reg. 5 v.b. verwonderde hem	verwonderde hi hem
*Bl. 55, reg. 5 v.b. dat hi van verre	dat hi so
Bl. 55, reg. 9 v.b. Hier bi wort die duvel gedwonglien en seide hem aldus:	Hier mede so wert die duvel also seer gedwonghen, dat hijt hem rechtevoert, sonder merren, seide. Ende sprac
Bl. 55, reg. 14 v.b. machtigcher dan ghi wes teyken daer du voor vlietste ende du soe seer ontsietste	machtigher dan ghi wes teyken dat du soe seer ontsietste en̄ van vresen daer voor vlietste
*Bl. 55, reg. 11 v.o. in sijn gelove	int gelove
Bl. 55, reg. 10 v.o. die	dien
Bl. 55, reg. 8 v.o. een... dienst	enen dienst
Bl. 55, reg. 7 v.o. echter	hem noch
*Bl. 55, reg. 5 v.o. Weetste	Weetstu
Bl. 55, reg. 4 v.o. bederven	verderven
Bl. 55, reg. 2 v.o. bi die rivier	bi der rivieren
*Bl. 55, reg. 1. v.o. so sal den conine die du dienen wils	so salt den coninc dien
*Bl. 56, reg. 1 v.b. dat hi di u tonen (v'tonen) sal	dat hi hem daer di v'tonen sal
Bl. 56, reg. 11 v.b. echter	anderwerf
Bl. 56, reg. 12 v.b. echter uut en̄	noch wt nier hi
Bl. 56, reg. 11, 12 (herhaling van reg. 9 en 10)	Derdewerf wert hi van desen kinde geroepen
Bl. 56, reg. 14 v.b. sitten opt oever	sitten opden oever
Bl. 56, reg. 14 v.b. stacse	trat
Bl. 56, reg. 12 v.o. meer wies	dieper wert
*Bl. 56, reg. 9 v.o. bi nae	nauwe
enz. enz.

Zonder uitzondering zijn deze varianten van den druk te verwerpen, naast de lezingen van het HS. Er zijn er ook vele bij die volstrekt geen zin opleveren: althands al de voorbeelden met een * geteekend. Verder-op maakt de druk, van de ‘rechters’, ‘ridders’ - in éen woord, deze text had gewis niet verdiend op dat schoone papier met die fraaye letter herdrukt te worden.

Het boek van den Heer van Heukelum is smaakvol uitgerust. Eene uitmuntende verciering er voor zijn de platen. De Christoffel uit de S^t Maartenskerk te Zalt-Bommel is een belangrijke muurschildering van het laatst der XV^e Eeuw. Het beeld van Oud-Zevenaar is een meesterstuk, waarmeê kennis te maken een liefhebber der oudheid niet alle dagen overkomt. De kraagsteen met zijn wapens brengt

[p. 422]

ons tot 1400, maar de type der XIII^e Eeuw is nog geheel in het beeldhouwwerk te herkennen.

De ‘Sunte Cristoffel¹’ van den Heer van Heukelum is een gelukkig verschijnsel. Nog bijna niets was er in Nederland op het gebied der ikonografie gedaan. Te-recht gevoelt de H^r van Heukelum, dat men, om die wetenschap meester te worden, met bizondere onderzoekingen en monografiën moet aanvangen. Het rezumeeren en systematizeeren komt later.

Wij danken den Heer van Heukelum voor zyn treffelijk geschenk, aan onze boekenwaereld gemaakt, en verwachten nog veel van hem. Kapelaan der Metropool en bewaarder van het Aartsbisschoppelijk Muzeüm, schijnt hij bestemd om, met zijne talenten en ijver, nog groote diensten aan de zaak der nederlandsche Kunst te bewijzen.

J.A.A.Th.

NEERLANDS OUDHEDEN. Le moyen âge et la Renaissance dans les Pays-bas. Choix d' objets remarquables du 12^e au 17^e siècle, par D. van der Kellen Jr. 1865.² - Als vurige liefde voor het vak, lust tot onderzoek, oordeel en smaak bij rusteloze werkzaamheid reeds lof verdienen in kringen waar hun eene algemeene aanmoediging te beurt valt, - waar het hof, de akademies, de aristokratie of de algemeene mode, door eene ruime ondersteuning zijner uitgaven den oudheidkundige een ook stoffelijke belooning doen vinden voor zijn arbeid: - welke hulde verdient hij dan niet, die in zoo weinige jaren, hier in Nederland, op het gebied der beschavingsgeschiedenis, reeds zoo veel tot de kennis en het genot zijner landgenoten heeft weten bij te dragen, en den moed niet verliest om zijne schoone taak voort te zetten, ook wanneer hij van de uitgave van 100 geëtste platen bekennen moet, dat ‘de deelneming niet groot genoeg geweest is om zijn tijd en inspanning eenigzins te vergoeden.’

Het is eerst voor weinige jaren, dat zich, in eene ten-toon-stelling, gegeven in de lokalen der Maatschappij Arti et Amicitioe, de zin voor Nederlandsche oudheden in deze eeuw weder eens krachtig en vruchtbaar openbaarde. Men weet genoeg, dat in het eigenlijk vaderland der collectionneurs, waar het gezegend hoekjen van de haard (die kweek-

1 Waarom toch die dialekt Sunte behouden? Zij is noch ouder, noch edeler dan Sinte.

2 20 a 25 afleveringen, die in vier jaren zullen verschijnen. Elke afl. 5 platen met toelichting. Prijs, op gewoon papier f2. - chin. f2.50.

[p. 423]

plaats van zachte en zuivere zeden, kunstzin en alle stille genoegens) zich zoo eigenaardig leent voor de beoefening van penningen en prenten, dat daar, in de tijd der Van Mierissen en Van Loons, Alkemaden en Van der Schellingen, Schoe-... en Rademakers de dienst van het verledene zeer in zwang en aanzien was. Maar de revolutiën van 1787, -95, 1813 en -31 hadden in 't algemeen eensdeels zulk een overwicht aan het heden gegeven, anderdeels den dienst van het verledene met zoo veel geestdrift, zoo weinig kritiesvh-nuchteren zin doen ondernemen, dat - wijsgeerig gesproken - onmogelijk vóor de tweede helft der XIX^e Eeuw eene recht vruchtbare behandeling der archaeologie beginnen kon. In onze dagen, mag men wel zeggen, heeft zich de liefde voor de geschiedenis pas los kunnen maken van de godsdienst- en staatsbelangen, die hare richting in de tijdperken 1789-1848 veelal hebben bepaald. Wel wordt nog heden geschied- en oudheidkunde als bondgenoot door deze belangen ingeroepen: maar de ondervinding leert toch, dat hare beoefening, ook op vrij groote schaal, mogelijk en wenschelijk is, buiten de godsdienstige en politieke bedoelingen om, en dat men heden ten dage, voor het overblikken en doorvorschen der beschavingsgeschiedenis (want wat is het voorwerp der oudheidkunde ánders?) een kritiesch standpunt beklimmen kan, dat hooger gelegen is en van kalmer en helderer atmosfeer omringd dan aan eenig vroeger geslacht ten deel viel. Daar wenschen wij onzen tijd hartelijk geluk meê; en al ware 't alleen om het groot en veelzijdig genot, dat dit standpunt aanbiedt, zouden wij ons verheugen, dat onze rijpe leeftijd valt in het veelzins zoo sterk bewogen heden.

De Heer van der Kellen is, van den beginne af, een der werkzaamste en bekwaamste voorstanders onzer vaderlandsche oudheidkunde geweest. De Heer van der Kellen behoort tot die zeldzame en voortreffelijke individualiteiten, die de spreuk onzer praktische fransche naburen tot motto van hun leven nemen: Si vous voulez qu'un chose soit faite, faites-la, en die alle dagen zooveel mogelijk dat gene doen wat de Franschen alweêr noemen: payer de sa personne.

Behalve de talloze bizondere zaken op het oudheidkundig gebied, waaraan de Heer van der Kellen zijne zorg, zijne ondersteuning, zijne liefde, gewoon is te wijden, behalve bijv. zijne illustratiën der werken van den H^r Hofdijk, zijne 10 teekeningen van de muurschilderingen in de groote kerk te Haarlem, heeft hij in de laatste vier jaren het werk uitgegeven, waarvan het boven aangekondigde

[p. 424]

gezegd kan worden de tweede serie uit te maken. Om eenigszins een denkbeeld te geven van het hooge belang dezer verzameling, deelen wij mede dat de genoemde 100 platen, met 50 bladen text, op een schaal die duidelijkheid met spaarzaamheid vereenigt, in even net als artistiek bewerkte koperëtsen een tal van voorwerpen aanbieden, die de auteur zelf tot de volgende kategoriën heeft gebracht:

‘Ambts- en waardigheidsteekenen’. Bijv. roeden, staven, arm- en borstverciersels van dienaren der magistraat, muzikanten.

‘Voorwerpen betrekkelijk de gilden’: als staven, ketens, drinkhoorns, bokalen, schilden en andere onderscheidingsteekens.

‘Gedreven gesneden bekers, schalen, kannen, enz.’

‘Ivoorwerk’: als boekbanden, heften, enz.

‘Beeldhouwwerk’: zoowel reeksen van statuëtten, als onderdeelen van bouwverciering, enz.

‘Huisraad’: lantaarns, koffers, stoelen, klokken, dozen, rekken, lepels, snuiters, enz.

‘Kerkversieringen’: kroonen, kandelaren; ook gewijde vaten, enz.

‘Wapenen en muziekinstrumenten.’

en ‘Aarden kruiken.’

De nieuwe onderneming van den Heer van der Kellen, die, even als de vroegere, ook door een franschen text wordt toegelicht, staat in geen opzicht beneden de eerste. De auteur is gelukkig genoeg geweest, in de laatste tijden, een tal van voorwerpen te leeren kennen, die hem gelegenheid geven de middeleeuwsche vormen en daarmede de zeden en kunstbedrevenheid van het oudere tijdperk nog wat rijker te vertegenwoordigen dan in het eerste werk het geval is geweest. De drie verschenen afleveringen, in folio-formaat, bieden voortreflijk uitgevoerde afbeeldingen aan van de volgende voorwerpen: Een kastjen uit de 2^e helft der XV^e E. (flamboyant), een ‘reliekhouder’ (cylinder) van het eind der XIV^e Eeuw (ware het gezach van ‘Viollet-le-Duc hier niet tusschen, dan zouden wij 't een goede 50 jaar ouder schatten), een nautulusbeker van 1600, een eikenhouten kist van 1606, een ijzeren kandelaar uit de XV^e Eeuw, een slot van omstr. 1500, een handlantaarn uit de XIV^e Eeuw, een Processiekruis van 1525, een beker van 1678, jachtgeweeren uit de XVII^e E., een pistool van 1670-90, kostumen, uit miniaturen geput, enz. enz.

Wij twijfelen niet, of de volhardende liefde des Heeren van der Kellen voor zijn lievelingsvak zal er in slagen alleugskeiis een grooter getal prozelyeten tot den dienst der schoonheidsvormen, gelijk deze

[p. 425]

zich in den loop der eeuwen op vaderlandschen bodem ontplooid hebben, te bekeeren. Hij heeft den geest der tijd mede: kennisdorst, kritiek pulseeren krachtig in de aderen onzer moderne maatschappij; daarbij voegt zich de wensch om nu en dan van den strijd der meeningen op het kerk- en staatsgebied eens uit te rusten in archaeologischen lommer.

Wij wenschen den Heer van der Kellen van harte moed en kracht, om zijne schoone levenstaak voort te zetten.

A.Th.

CONGRÈS DES ÉTUDIANTS. (Compte-rendu du) 1865. - Een komitee van studenten der Luiksche Hoogeschool heest, zoo als men weet, eene oproeping gericht aan de studenten van alle landen, om in Kongres bij-een te komen. Daar zouden de verschillende onderwijsstelsels, de vrijheid van onderwijs, de tusschenkomst van geestelijk en van waereldlijk gezach, het verplicht onderwijs, het onderwijs der meisjens enz. enz. worden besproken, veelzijdig toegelicht en besluiten en maatregelen uitgelokt, om een en ander op een goeden voet te brengen. Het onderwijs der meisjens, zeide men, zoû in 't bizonder de stoffe uitmaken van de graves délibérations der HH. studenten. Wij onthouden ons van het rezumeeren der debatten over die stof. Wij geven slechts eene opmerking ten beste. Vroeger hoorde men somtijds van Vorstenkongressen spreken; daar zijn, sedert, wetenschappelijke en maatschappelijke kongressen, kongressen van dichters, van schilders, van tuinluî, enz. bijgekomen. Wij vinden het zeer goed, dat er, blijkends het in Luik gebeurde, nu ook voortaan kongressen van minderjarigen zullen gehouden worden. Mondigheid is een betrekkelijk begrip: het moge als beginsel van rechtsvordering gelden; het is geen behoorlijk begrensde wijsgeerige voorstelling en dus ook geen te konstateeren anthropologiesch verschijnsel. De 22-jarigen zullen altijd van oordeel wezen, dat de 23-jarigen niet knapper zijn dan zij, en dus geen meerdere rechten moeten bezitten; het zelfde denkt de 20- van de 21-jarigen; de 19-jarige van de Heertjens van 20 jaar. De 18-jarige schat zich zoo bevoegd als een 19-jarige. Op 17 jaar ziet men niet in, dat men op 18 een stap in verstand en bezadigdheid heeft vooruitgedaan. Het zelfde oordeel spreken de 16- over de 17-, de 15- over de 16-, de 14-over de 15-, de 13- over de 14-jarigen uit, en zoo vervolgends tot 3, 4 jaar toe.

Het is billijk, dat ieder door zijne pairs geoordeeld worde: het is dus onbillijk een student te onderwijzen naar een stelsel, dat in

[p. 426]

de opinie der studenten veroordeeld is. Daar er nu, als wij boven zeiden, ia de schatting der belanghebbenden en derhalve bevoegden, geen onderscheid in de te konstateeren mondigheid des geestes bestaat, tusschen kinderen, knaapjens en jongelingen, is er geen reden, om ook schoolknapen het recht tot vergadering in kongressen te onthouden. En waarom zou men aan het vrouwelijk geslacht weigeren, wat men aan het mannelijke gunt? Wij hebben dus ook kongressen van pensionnaires en dagscholiersters te gemoet te zien; kongressen van allen, die hun goed- en afkeuring, hun behagen en verveling kunnen te kennen geven; te kunnen spreken, schijnt niet eens direkt noodig; als de kindertjens maar een trouw stenograaf bij zich hebben, die hunne verlangens opteekent. Dat hieruit weder kongressen van bakers en minnen zullen volgen, spreekt van zelve, en is winst voor de hand.

M.