Dietsche Warande. Jaargang 7

[p. 40]

Anna Byns en hare Refereynen,
door dr. H. Collaes.

Dikwyls werd de opmerking gemaekt, dat de beoefening der oude vlaemsche letterkunde in België vry zeldzaem is. Weinigen hier maken kennis met de werken van Vondel, Cats en Hooft; enkelen slechts zien om naer die werken, welke zich meer door byzondere hoedanigheden onderscheiden. Nogtans, behalve wat den staet kan toekomen van de verlichte eeredienst der groote mannen uit ons vaderland, bieden de voortbrengsels van menigen onzer oude schryvers den liefhebbers van fraeye letteren schoonheden aen, voorzeker waerd om hooggeschat te worden, en hebben die daerenboven by ons voor, dat zy de tael spreken, welke wy, het best om niet te zeggen alleen, kunnen kennen. Doch Anna Byns is onze aendacht waerd, niet alleen omdat zy uit Braband is en in de moedertael geschreven heeft, maer ook om de volstrekte litterarische en moreele waerde harer geschriften, die haer eene schitterende plaets verzekeren in de geschiedenis der nederduitsche letterkunde en zelfs onder de goede dichters van alle landen en tyden.

Daerenboven ontleenen de werken van Anna Byns een nieuw en dubbel belang aen de tegenwoordige omstandigheden en wel, aen de vlaemsche beweging, die nu met drift ontstaet in geheel vlaemsch België, en aen de godsdiensttwisten, die thans schynen op nieuw te beginnen. Ook terwyl de vyanden der katholieke religie, Marnix den bitteren, geleerden en listigen bekamper der roomsche kerk, door het herdrukken zyner werken doen herleven, ware het misschien zaek, onze

[p. 41]

defensie te versterken, door eene nieuwe uitgaef van de gedichten dezer begeesterde vrouw. Zoo zoude tevens eene bejammerde leemte gevuld worden in de verzameling der gedenkstukken onzer litteratuer; daer de werken van Anna Byns, niettegenstaende verscheidene herdrukken, zeer zeldzaem geworden zyn. Ongetwyfeld zou zulke onderneming der vlaemsche zaek voordeelig zyn, want zy zou haer een uitnemend voorbeeld teruggeven om na te volgen, met den invloed van Anna's hernieuwden roem, en ook zou zy die andere zaek baten, door de herstelling van eenen harer beste voorvechters in dietsche tael¹.

Anna Byns, wier geschiedenis steeds duister blyft, werd volgens de meeste schryvers, te Antwerpen in het begin der XVI^de eeuw geboren, en gaf onderwys aen de jeugd van de ryke moederstad der vlaemsche kunsten en letteren. Zonder anderen grond dan eene geringe gelykenis van naem, giste Paquot, I, p. 548, dat zy eigenlyk van Byns heette en uit dit plaetsje, in het waelsch Binche genaemd, te huis was. Anna Byns, zegt de uitgever van den Geestelycken nachtegael, was eene Maghet kleyn van afkomste, maer groot van verstande, Godt-vruchtlich van leven: eertyts ende inde meeste troubelen van onse Nederlanden met de Jonckheydt binnen Antwerpen t'onderwysen tot vry consten te stieren, goede recreatien te oefenen haer generende. Peppinck schryft hetzelfde in zyne voorrede by het III^de boek van Refereynen. Zy

1 Sedert dit geschreven werd, heeft een gentsche drukker eenen prospectus uitgegeven van eene nieuwe uitgaef der werken van A.B., doch deze onderneming schynt gestuit te zyn. Een vroeger ontworpen plan, waarvan prospectus en verder narigt in de Eendragt 1852, VII, 30, 104 en 1853, VIII, 4, na de 1^ste aflevering gestaekt, doch nog niet verlaten door de yverige II. II. Edw. van Even en A. Angz. Angillis, beloofde ons ook eene uitgaef van deze dichten met die van andere vlaemsche dichteressen. Er zyn er inderdaed meer van byzonder talent en onder dezelve, Catharina Boudewyns, die tegen de verspreiding der calvinistische leering dezelfde moeite aenwendde als A.B. tegen die der lutheriaensche, en met deze wedyvert zoo wat betreft de rykheid van den zin als de sierlykheid van den vorm. Over C.B. kan men nazien het opstel van den Heer Edw. van Even in de Katholieke Stemmen, 1852, N^o 52, en in de Eendragt 1853, 15, 18. De bockery van de Leuvensche hoogeschool bezit afdruksels van bare werken.

[p. 42]

bleef buiten alle geestelyke vereeniging, het overgestelde van wat eenigen zonder grond meenen, maer leefde ongehuwd, godvruchtig en van de wereld afgescheiden. Ook woonde zy niet by haren vader, zoo als wel geschreven werd, daer deze vroegtydig stierf. Eindelyk zy schreef van af 1520 en overleed in 1540, volgens de vroegere geschiedschryvers, terwyl de H. Edw. van Even in de Eendragt VI, 62, er op eigene gronden beweerde, dat zy schreef tusschen 1523 en 1548. Doch sedert dien en wel in 1859 heeft de H. Moons in de Vlaemsche School, V, p. 132, extracten laten drukken uit de stedelyke archieven van Antwerpen, op grond van welker getuigenissen, hy Anna Byns doet leven van 1494 tot na 1573, haer voor ouders geeft Jan Byns, kousenmaker, en Lysbeth 's Voochts, welke reeds weduwe was voor den 23 Mei 1517, en haer een broeder toeschryft, genaemd Marten, die schoolmeester was en in 1537 reeds met Cornelia Aerts gehuwd was, en eene zuster met name Margareta, welke in den echt trad met Jan Pauwels, zilversmid. Hy giste er by, dat A.B. waerschynlyk het levenslicht zag in het huis De Wolvinne, aen de groote markt te Antwerpen en naest het huis Rooyenburch gelegen, en later in de Keizerstraet, het huis Den Rooster en daerna het huis S^t Anna bewoonde.

Het navorschen van dergelyke punten is waerlyk geene aengename taek noch eene geringe onderneming. Eens zegde iemand dat A.B. van af 1520 schreef en in 1540 overleed; vyftig anderen schreven het na: geen van allen haelt er eenig bewys van aen; zy spreken op hun woord en wy betwyfelen evenmin hunne goede trouw, als hunne vaste meening. Komt een andere (E.v.E.), die zegt dat zy schreef van 1523 tot 1548, doch het 1^ste punt zoekt hy zelfs niet te bewyzen en het 2^de bevestigt hy slechts door dat op het II^de boek van Refereynen, in 1548 uitgegeven, te lezen staet: gemaeckt nu nieus by Anna Byns. Maer, zei toen een derde (S.), als die manier van bewyzen geldt, waerom dan van 1523 gesproken en niet van 1528, daer er geen vroeger gedrukt werk van

[p. 43]

A.B. dan een van dit jaer bekend is, en voor wat van 1548 is, moet ik u herinneren, dat gy elders gezegd hebt dat E. Eucharius in 1529 het I^ste en het II^de boek in het latyn vertaelde. De Heer S. schynt by dit laetste te moeten gissen en de Heer E.v.E. vergeet zich. Het is ja moeyelyk te betwisten, dat A.B. het II^de boek omtrent 1528 met het eerste uitgaf en er niet mede tot 1548 wachtte: dit dunkt ons Peppinck stellig te getuigen in de voorrede van een ander boek, dat voor ons het III^de is, als hy, van A.B. in 1567 sprekende, zegt: die over 50 jaren oft daeromtrent vromelyck heeft geschreven als twee diversche boecken. De Heer E.v.E. nogtans spreekt van deze voorrede, die hem ook scheen te zeggen dat A.B. nog in 1567 leefde, ofschoon hy aen dezen schyn geene waerde hechtte. Aen den anderen kant zou de Heer S. ons gaerne doen gelooven dat A.B. reeds in 1540 overleed en zulks, niettegenstaende gemeld III^e boek en zyne voorrede het tegendeel verklaren. Nu komt de Heer Moons met nieuwe inlichtingen en hy bewyst uit de archieven, naer hy zegt, dat A.B. in 1494 ter wereld kwam en nog leefde in 1573. M. Moons heeft gezegelde brieven, dat zy zoo; doch laten wy ons eens vragen of het wel van dezelfde A.B. is als de onze, dat het daerin geldt, die, waer ieder van zegt dat zy schoolmeesteres was en veel vroeger dan 1573 stierf. Waerom laet zy dan in 1567 haer III^de boek uitgeven door Henrick Peppinck? En als het nu eens niet A.B. was, die die werken geschreven heeft, maer Eucharius of Peppinck? Dat houden eenigen; doch laet ons langzaem gaen.

De werken van Anna Byns, die Miraeus verkeerdelyk, als blyken zal, op XVI boeken rekent, bestaen voor ons uit slechts III boeken van refereynen, het eene na het andere en onder verschillende titels uitgegeven: wy laten deze hier volgen naer de afdruksels der Leuvensche boekery:

(I^e boek). Dit is eē schoon en̄ suverlyc boexkē, inhoudēde veel schoone cōstige refereynē, vol scrifturē en̄ doctrinē, vaā diverschē materiē, na wtwysē der regulē, als hier int register navolgē, zeer wel gemaect vaāder eersame en̄ ingeniose maecht

[p. 44]

Anna Byns, subtylic en rethorikelic, refuterēde ind' waerhz alle deze dolingē en̄ groote abusyē comēde wt die maledide Luytersche secte. Die welckenz alleen vā allē doctorē en̄ unisiteitē: mer ooc vād' keyserlicke majesteyt rechdelic gecōdeēneert is¹.

Gheprint Thantwerpen in den gulden Eenhoren buyten die Cammerpoorte by Marten Nuyts (1543?)

(II^de boek). Het tweede Boeck vol schoone en̄ constighe refereyneē, vol schrifturen ende leeringhen, van menigerhande saken, na wtwysen der regulen die hier int register navolgē, seer subtylyck en̄ Rethoryckelyck gemaect van der eersame en̄ verstandighe maecht Anna Byns, seer treflyck straffende alle Ketteryen ende Dolinghen van desen onsen tyde².

Thantwerpen op de Lombaerde veste by Jan van Ghelen (1553?).

Op de requeste gepresenteert der K.M. van wege Martin Nuyts gesworen boekprinter ende librerier vā Antwerpen, is hem geaccordeert ende geoctroyeert wt sonderlinghe gratie dat hy alleen mach drukken ende vercoopen het boek vol refereynen tegen de Lutheranen, gemaeckt nu nieus by Anna Byns met verbot dat nyemandt hem dat na contrefeitē en mach in de privilegie besloten. Gheghevē te Brussel den XVII Novembris anno M CCCCC ende XLVIIJ. P. de Lens.

(III^de boek). Gheestelyck Refereyn Boeck verclarende die moghentheydt Gods, ende Christus ghenade, over die sondighe menschen. Daerenboven di warachtighe oorzake vander plaghen groot, die wy voor oogen sien, met veel schoone vermaningen totter deucht, bewysende dat een oprecht gheloove, met een nieu leven in Christo, is den rechten wech om godts toorn van ons te keeren hier peys te vereryghen, ende hier namaels het eeuwigh leven Ghemaeckt met grooter

1 De Heer v.E. geeft denzelfden titel met deze teekening: Gheprint Tantwerpen op dye Cammerpoortbrugghe. In den schild van Artois. Bi my Jacob van Liesvelt. Int jaer ons Heeren M CCCCC XXVIIJ den IX dach in Oostmaent.

2 De Heer v.E. geeft denzelfden titel mot deze teekening: Gheprint Thantwerpen in den gulden Eenhoren by Martin Nuyts, gheswooren printer by Keyserlycke gratie ende privilegie. 1548.

[p. 45]

const, door die eerweerdighe Godtvruchtighe Gatholycke, ende seer vermaerde Maghet Anna Byns, in den oprechten Gheest Christi seer hooghe verlicht, woonende binnen Antwerpen, ende die Jonckheyt instruerende in het oprecht Catholyck gheloove Int openbaer ghebracht door B. Henrick Peppinck, Minister provinciael, van deser Nederduitslanden, tot Christus eere ende Salicheydt der menschen alle te samen¹.

t'Hantwerpen, by Hieronymus Verdussen, op ons lief vrouwen Kerckhof, aen de Noortzyde, inde X gheboden M D C XI met Coninclycke privilegie. Ghevisiteert by Heer Sebastiaen Baer, Plebaen van onser Liever Vrouwen Kerke.

Het schynt dat biographen geene tien regels kunnen schryven, zonder de een met den anderen in tegenspraek te komen en zelfs questie te maken; dat schynt dan ook eene natuerwet van het vak te zyn. Paquot, zegt E.v.E., brengt over dat Valerius Andreas het III^de boek niet kende en dat zegt ook eene oude aenteekening in het afdruksel van het III^de boek, van de Leuvensche boekery, welke tevens verzendt naer Bibl. Belg. en naer Bibl. selectissima, Amst. 1744, 202, n^o 2148. Doch Paquot zelf meldt slechts het eerste en voegt er by dat Eucharius het vertaelde; verder zegt Paquot, dat Valerius ten onregte de vertaling van een ander aen Eucharius toeschryft, en dan veronderstelt hy juist dat Valerius niet het II^de, maer het III^de bedoelt, zoo als uit de titels, in de Mémoires opgegeven, klaer blykt. Deze veronderstelling ondertusschen, is des te verder van juist te zyn, dat Eucharius, naer wy meenen gelezen te hebben, vereeuwigd was voor de verschyning van dit III^de boek. - De Heer J. Woutersz, die over Anna Byns in de Vlaemsche School handelde, (V. 1859), 122) zegt, dat A.B. drie boeken refereynen schreef en geest aen het eerste den volgenden titel: Konstighe refereynen vol schoone schrifture ende leeringen begrepen in drye verscheyde boeken,

1 Het afdruksel van het fonds van Hulthem geeft denzelfden titel, maer beginnende met deze woorden: Een seer schoon ende suyver Boeck verclarende enz., terwyl het gemerkt is als volgt: Gheprint Tantwerpen by Peeter van Keerberghe op onser Vrouwen Kerckhof in de gulden Sonne. Anno 1567, 12^o.

[p. 46]

waervan de twee eerste wederlegghen de dolinghen comende uyt de Lutersche secte, ende abuysen dezer tyden: het derde toont d'oorsaecken der plaghen, met veel seer stichtighe vermaninghen tot de deught, gemaeckt door d'eerbare ende kloecke Anna Byns, maeght en schoolmeesteresse binnen Antwerpen. Antwerpen 1553. Daerna geeft hy voor tweede, dat, door Peppinck uitgegeven, niettegenstaende deszelfs titel, eensluidend is met dien van de derde afdeeling van den evengenoemden bundel, en eindelyk den ‘Geestelyken Nachtegael’. Nog beweert hy dat Eucharius het eerst aengehaelde overzette in 1529 onder den titel: Apologia.... Dit laetste is ver van het algemeene opinie; maer uit deze titels zou ook nog volgen dat het derde boek reeds in 1553 uitgegeven was, hetgeen wy moeyelyk kunnen aennemen. Jammer is het, dat de veranderingen in de titels, by herdrukken, de identiteit der verscheidene boeken soms verduisteren: ons evenwel zyn geene gezamenlyke uitgaven der drie boeken bekend dan die van 1646 te Antwerpen by Hieronymus Verdussen den Jongen, met titel: Konstighe Resereynen vol schoone schrifture ende Leeringen begrepen in drie verscheidene boeken ghemaeckt door d'Eerbare ende Kloecke Anna Biins maeght ende schoolmeesteresse binnen Antwerpen, en waervan een afdruksel in het fonds van Hulthem is, en die van 1668 geheel aen de vorige gelyk.

Anna Byns schreef een anderen bundel ook van refereynen: Den Gheestelycken Nachtegael, in 4 afdeelingen, en welke aen Willems (Verh. ov. Ned. Tael- en Lettk. I, 222) slechts door den catalogus van G.J. Gerard van Brussel bekend was en wel, als gedrukt te Antwerpen, 1620, in 8^o. De Heer van Even meldt dit werk als volgt: Den Gheestelycken Nachtegael ost diversche Rhefereynen van de wel vermaerde Maghet Anna Byns, Eertyts van haer wtghegheven tot profyt ende stichtinghe van alle menschen. Nu tot behoefte der Jonckheidt oversien ende verbetert. t'Antwerpen by Hieronymus Verdussen in de Camerstrate in den Rooden Leeuw, 1623, 12^o.

Eindelyk schryft men A.B. nog eenige refereynen toe, ver-

[p. 47]

vat met andere in een handschrift, thans berustende in de Burgondische Bibliotheek, 19547 - 3847 - 29: van deze zouden er, volgens de H.H. Ruelens en van Even, 16 van Anna Byns zyn en onuitgegeven; (zie Verslag van den H. Ch. Reulens onder de bylagen van het antwoord op het verslag der Knkl. Vlaemsche Tael Comm. en Eendragt t.a.p.); volgens anderen zouden ze allen van haer zyn, en dat op Merten Luther en Merten van Rossum, getrokken uit dezen bundel en uitgegeven door Willems (Belg. Museum, VII, 1843, 73, 77) en overgenomen door den Heer Alberdingk Thym (Gedichten uit de Versch. Tydp. der N. en Z. litteratuer, 1850, I, 206-210) is niet onder de 16, door de eerstgenoemden bedoeld.

Dit handschrift in het formaet van de meeste uitgaven der twee eerste boeken, te weten 12^o in den breede, is van schoon schrift, doch zonder ornamenten en telt 171 en eenige niet genummerde blaedjes, behalve eenen ouden omslag van perkament, bedekt met schrift en kwade trekken. Het oorspronkelyk titelblad ontbreekt en werd door een ander blad vervangen, waerop Willems schreef: Refereinen en andere gedichten van Anna Byns: Handschrift van omtrent het jaer 1540. Daerna komt eene Zedelyke vermaning als voorrede, dan eene Inhoudstafel, meldende nagenoeg 200 stukken, dan een Gebed aen Maria, dan een Voorwoord, vervolgens een Voorwerk en eindelyk de dichtjes, van welke eenige met muziekschrift begeleid zyn en de laetste in het latyn. Op een schutblad schreef Willems nog de volgende aenmerkingen, welke ik overschryf, om in eens zyne geheele gedachte te doen kennen, die van vry groot gewigt is: Deze refereinen zyn voor het grootste gedeelte nog onuitgegeven. De gedrukte (in het boek Konstige refereynen van Anna Byns, Antwerpen 1646, 12^o) zyn in de tafel met een X aengewezen. Blykens het voorste en achterste schutblad, heeft Engelbert van der Donck, minnebroeder, het afschrift gemaekt. Deze wordt vermeld in een schepenbrief van den 12 April 1548, onder de Seniores en Discreten der minderbroeders te Antwerpen, en onder den naem van pater Engelberti Vanderdonckt. Misschien

[p. 48]

heeft hy ook eenige der hier voorkomende stukken berymd, daer men bl. VIII leest: het is gemaekt van twee persoonen (doch dit ziet misschien op het voorwerk IX-XII). Dit H.S. is aengehaeld in het werkjen: Historieregels ende bemerkingen wegens de Nederduitsche Rymkonst, Antwerpen by Bincken, 8^o, bl. 11 en 12. Broeder Peppinck, die eenige resereinen van Anna Byns in 1566 uitgegeven heeft, was Provinciael der Minnebroeders te Antwerpen. Dit H.S. is door my gekocht in de auctie der H.S. nagelaten door den kanonninck Gasparoli te Antwerpen (get.) J. Willems. Nog staet daeronder aengeteekend: Dec. 1846 fr. 200. Later kwam het handschrift in de boekery van Van Hulthem, met welke het naer de Burgondische Bibliotheek ging, en deze laetste aenteekening is vermoedelyk of wel zeker van de band van Van Hulthem.

Willems zegt in den titel, dat al deze stukken van Anna Byns zyn, doch zoo spreekt hy niet in de aenteekening, en dat is ook niet zoo; om het vol te houden, zou men de bewering van bl. VIII, dat dit werk van twee personen is, moeten verwerpen: overigens kan men het niet, als men opgemerkt heeft, dat er onder deze stukken zyn van erotischen en van boertigen aerd, vele in het latyn en meerdere van eenen styl, die niet dien der twee eerste boeken is; ook is die meening by niemand gebleven en thans houdt men algemeen het werk voor eene bloemlezing, door een derden persoon en later gemaekt. Wanneer men meent dat dit handschrift van voor 1566 is, komt men eene grootere moeyelykheid tegen, te weten dat het III^de boek, door Peppinck toen uitgegeven, de andere niet opneemt en er slechts 16 hier en daer uitneemt, terwyl Peppinck dit handschrift noglans gekend moet hebben, indien het tegen 1540 in zyn klooster opgemaekt werd. Dit doet weder denken aen de vooronderstelling dat Peppinck de schryver van dat boek is. - Maer Willems zegt ook, dat er onder deze stukken zyn, die uitgegeven zyn, en dergelyke teekent hy er 16 aen. Eenige heb ik onmiddelyk herkend; maer wat nu te denken van de H.H. E.v.E. en R. die beweren dat er in dien bundel juist 16

[p. 49]

van Anna Byns zyn en onuitgegeven? Maer de 16 bedoelde stukken, het eerst door Willems herkend, zyn niet voor nieuw te houden: andere uit dien bundel zyn misschien ook van Anna Byns, doch omtrent onuitgegevene is niets zeker, noch in de meening van Willems, noch in die van anderen, welke dezen bundel doorloopen hebben, en het ware vry stout die vraeg anders te beslissen.

De Heer Snellaert meent ook nog Dye groote evangelische Peerle aen Anna Byns te kunnen toeschryven, op gronden, welke hy voorgesteld heeft in de Eendragt (VI, 73, - VII, 41); doch tegen deze meening is nog al veel in te brengen. De hoofdreden derzelve is, dat de schryver der Evangelische Peerle ook eene vrouw is en van welke men niet meer weet, dan dat zy in 1540 stierf, hetzelfde jaer, waerin Anna Byns, volgens hare vroegere biographen, ophield te schryven; dat zy eene zeer godvruchtige persoon was, zoo als men ook van Anna Byns weet; dat zy als Anna Byns, van der menschen onverdraegzaemheid te lyden had; dat hare prozawerken denzelfden byval vonden als de refereynen der dichteres en dat zy ook betrekking met het onderwys schynt gehad te hebben, terwyl algemeen gehouden wordt, dat Anna Byns schoolmeesteres was. - M. Snellaert verwerpt te regt wat Paquot, na Sweerts en na Valerius Andreas, over dit boek zegt; doch dan komt hem twyfel over zyne eerste bewering, omdat Laer, de eerste uitgever van de Evangelische Peerle, zegde dat de schryfster er van is een notabel verlicht mensch nyet alleen van geslachte maer veel meer van deuchden edel, daer niemand tot hieraen Anna Byns van edel geslacht deed afkomen.

Deze reden van twyfel is gering; doch de conclusie, zonder twyfel naer de waerheid. Van Essche, zoo teekende de beroemde pastoor van het Groot Beggynhof van Diest en niet Van Ess, geeft in de voorrede van zyne uitgaef van de Evangelische Peerle, ten jare 1546, narigten over de schryfster van dit werk, en de byzonderheden, welke hy van haer verhaelt, getuigen reeds van zyne kennis der waerheid. Zy

[p. 50]

stierf, zegt hy, den 17 January 1540, in den ouderdom van 77 jaren. Het is niet noodig, spreekt hy verder, aen te duiden wie zy is, daer zy vol van nederigheid en van ootmoedigheid, zoo lang zy leefde, niet wilde dat zy bekend gemaekt werd, niets van dit haer werk verwachtende, en wat er goeds in kan zyn, opdragende aen God, den eenigen meester van alles, tot wiens glorie zy dit werk zamenstelde, nadat zy zich gedurende meerdere jaren tot deze godvruchtige oefeningen vlytig ingespannen had. Nu, de Heer Moons heeft bewezen dat de schryver der Evangelische Peerle, in 1540 gestorven zynde, niet Anna Byns kan zyn. Verder redeneer ik aldus: een brief van George Gernefelt, bibliothekaris van de Carthuisers te Keulen en gerigt aen Geldolphus Ryckelius, noemt de schryfster van de Evangelische Peerle onder de maegden van het Beggynhof van Oosterwyck, die zich onderscheidden door hare deugden of een heilig leven, (Vita S^ae Beggae, 277) en dat is ook Anna Byns niet, daer zy nooit beggyn was. Eindelyk als M. Snellaert zich gelyk wil blyven, moet hy ook aen Anna Byns het werk toeschryven getiteld: Van den tempel onser sielen devote oeffeningen hoe Godt altyd in ons woonen mach, dat van dezelfde schryfster is als de Ev. Peerle en ook uitgegeven werd door van Essche te Antwerpen by Sim. Coccium, 1543, 8^o (de Hoog Eerw. H. De Ram in Vita & opuscula Esschii cum commentario praevio) en toch, dat doet hy niet, zelfs denkt hy er niet aen, want dit werk kent hy ongetwyfeld.

De werken van Anna Byns genoten gedurende anderhalve eeuw eenen ongemeenen byval en werden verscheidene malen herdrukt. De H. Genard (in de Vlaemsche School) geeft dertien jaerteekeningen van uitgaven aen, doch dat is slechts gemeend dan van den eenen, dan van den anderen bundel en een enkelen keer van de drie. De H.E. van Even meent dat iedere bundel ongeveer twaelf mael herdrukt werd, doch dat is slechts eene gissing, die, naer ons weten, voor geen enkelen waer kan gemaekt worden. Wij hebben intusschen de volgende uitgaven kunnen opsporen: van het eerste boek, eene van

[p. 51]

1528 te Antwerpen, en deze eerste druk is slechts sedert 1851 by ons bekend geworden, door een eenig afdruksel, vroeger aen sir Richard Heber toebehoorende en thans in handen van den H. Hoogleeraer Serrure. Het werd herdrukt zonder veranderingen in 1543 en in 1564. C.v.H. (van Hulthem) 14 April 1827, in eene noot op het afdruksel der Brusselsche boekery, meent dat het reeds in 1593 uitgegeven werd. Van het tweede boek is bekend als eerste druk, die van 1528 per argumentationem, want er is geen afdruksel van bekend; maer Peppinck schynt te zeggen dat het tweede niet het eerste boek uitkwam, en Valerius Andreas, Snellaert en van Even zeggen dat het tweede met het eerste in 1529 door Eucharius vertaeld werd. Het werd zeker uitgegeven in 1548 en 1553 en deze uitgaven zyn geheel gelyk en zonder veranderingen. Het derde boek werd voor het eerst gedrukt in 1567 en draegt onder anderen in den titel nu eerst in 't openbaer gebracht; de opdragt, gejaerteekend van 1567, zegt noyt gedrukt geweest, en de voorrede, sprekende van Anna Byns, zegt, die over vyftich jaer oft daeromtrent vromelyck heeft ghescreeven, als twee diversche boeken... nu compt in 't licht het derde boek. Het werd herdrukt in 1611. Uit deze woorden blykt niet alleen dat de Vlaemsche School te onregt zegt dat deze drie boeken voor 1529 gedrukt., en erger, vertaeld waren; maer men kan er nog uit op maken, dat Anna Byns niet vroeger en niets of niet veel meer geschreven heest hetgeen de Bibl. Belg. beweert; want Peppinck was best in de gelegenheid om dit alles goed te weten. Ook is by het zien van het derde boek onbegrypelyk, hoe Willems herhaeldelyk kan zeggen dat het reeds in 1566 gedrukt was. De drie bundels werden te zamen uitgegeven in 1646 en herdrukt zonder veranderingen 1668. De H. Woutersz spreekt nog van eene uitgaef van 1553, doch, zoo als wy zagen, is dat niet onvoorwaerdelyk aen te nemen. Van de Geestelycke Nachtegael kent men uitgaven van 1620 en 1623; zoo als uit den titel van deze laetste blykt, zyn er ook nog vroegere. Behalve de ons bekende afdruksels, toebehoorende aen partikulieren

[p. 52]

als de H.H. De Ram, David, Serrure, van Even enz., zagen wy in de boekery van de Katholyke Hoogeschool, van elk der drie boeken een afdruksel, als ook een van de vertaling van de Evangelische Peerle, en in het fonds van Hulthem by de Koninklyke Bibliotheek te Brussel, een van het eerste boek, een van eene uitgaef der drie, alsmede een van de vertaling van Eucharius: Hie est liber etc. In de katalogussen van de openbare boekeryen der steden Amsterdam, Antwerpen, Brugge, Utrecht, trest men zelfs niet den naem van Anna Byns, noch van Eucharius, evenmin als in die der ons bekende verkoopingen.

Het eerste boek van refereynen werd in latynsche gemengde verzen overgezet door Eligius of, zoo als M.E.v.E. andermael zegt, en waerschynlyk door misstelling, Egidius Eucharius of Houcharius, welken naem de Messager (1851, p. 508) overzet door Houcart of Hoeckaert. Dit werk werd gedrukt by Willem Vosterman te Antwerpen in 1529, 12^o, in den breede. Zyn titel is weder byna zoo lang als de geheele credo: men vindt hem aengehaeld by Paquot, 8^o, V, 406, en in den katalogus van het fonds van Hulthem.

Iste est pulcher et syncerus libellus continens in se plura loepida, et artisiciosa cantica, plena scripturis et doctrinis diversarum materiarum juxta indicium sive Regularum sive Thematū hic in indice sequētiū Primo, perq̄ bene compositus in lingua vernacula, ab honesta et ingeniosa virgine Anna Byns Antverpiana, Et deinde per doctissimum virum Eligium Euchariū in lingua latina translatus, Subtile Rhetorismo refutans in veritate oēs istos errores, et magnas abusiones, emergentes ex maledicta Lutheranorum secta; q̄ non solum ab omnibus Doetoribus & Universitatibus, sed ctiam ab Imperiali Majestate, jure condemnata est. Impressum Antverpiae ap. Guilielmum Vosterman, Anno M D XXIX.

Deze titel, welken wy van het ons eenig bekende afdruksel uit het fonds van Hulthem overschryven, is de letterlyke vertaling van dien van het eerste boek refereynen. Het werkje zelf bevat ook alleenlyk de vertaling van dit boek en wy

[p. 53]

kennen geene vertaling van een ander boek, ofschoon Valerius Andreas en anderen, waeronder E.v.E., meenen dat Eucharius ook het tweede vertaelde, en ofschoon de H.W. zelfs schynt te zeggen dat ze alle drie vertaeld werden. Dit is vast, dat wy ook houden dat het tweede reeds gedrukt werd in 1528 en van den anderen kant, dat de Bibl. Belg. I, p. 259, een anderen titel van eene vertaling van refereynen opgeeft, welken wy nooit elders vonden: Apologia rythmica Annae Bynsiae virginis Antverpiensis adversus hereticos versu elegiaco reddita. Antv. ap. G. Vosterman 1829; doch deze woorden zeggen niets meer dan die van de andere, en daerby spreekt de Bibl. Belg. van XVI boeken, die zy misschien alle vertaeld meent, terwyl zoo iets, als wy zagen, teenemael onwaerschynlyk voorkomt. Over Eucharius Z. Foppens I, 258, & Messager des sc. et des arts.

Eligius Eucharius, die deel maekte van de geestelykheid der hoofdkerk van Gent en den rang van Magister Artium by de Hoogeschool van Parys bekwam, werd eens, niettegenstaende dat hy in den titel zyn werk eene vertaling heet, de vinding dezer dichten toegeschreven, en ofschoon velen het tegendeel bewezen meenen door de vlaemsche uitgaef van 1528, daer de latynsche slechts van 1529 is, kan die vraeg niet, voor uitgemaekt gehouden worden. Het is inderdaed niet onmogelyk dat deze schryver om verscheidene redenen, zyn werk met eenen anderen naam, eerst in vertaling uitgaf, zoo als de beroemde Heer Conscience vóor eenige jaren deed met zync Herinneringen, welke reeds in de Revue contemporaine vertaeld slonden, lang vóor dat ze by ons uitkwamen, of wel hetzelve ook oorspronkelyk in hel vlaemsch geschreven hebbende, onder den naem van Anna Byns eerst heeft laten uitgaen. Deze laetste veronderstelling vindt grond in de meening dat Eucharius in 1529 de twee eerste boeken in het latyn uitgaf, terwyl ons slechts eene vroegere vlaemsche uitgaef van het eerste boek bekend is en daerenboven die van 1548 van het tweede, in volle woorden in het privilegie draegt: gemaeckt nu nieuw door Anna Byns. Nog komt het

[p. 54]

gewis zeer zonderling voor, dat, het derde boek voor den eersten keer uitgegeven werd door Peppinck, daer Anna Byns toch in 1567 nog leefde, naer door den Heer Moons thans bewezen is en de voorrede aen M. van Even schynt te zeggen, en dat Peppinck zich daerby het regt aenmatigde, het boek voor eigen rekening te wydden, aen die doorluchtige hooghe ghebooren vrouwe, Maria van Momorancy, Gravinne van Mansfelt, vrouwe van Condé. Eindelyk is de merkwaerdige voorrede van dit boek, die ongetwyfeld van Peppinck is, en over hetzelfde onderwerp, behandeld in dezelfde manier en geschreven met denzelfden styl als de refereynen, die er op volgen. Dit derde boek zou dan van Peppinck zyn.

Men heeft te dezer gelegenheid ook het persoonlyk bestaen van Anna Byns betwist: sedert dien tyd werd dit, wel is waer, eene eerste mael bewezen, zegt men ons, door een gelyktydig dokument, gevende eene lyst der toenmalige onderwyzeressen in de stad Antwerpen en thans in handen van den Hoog Geleerden Heer Serrure, en een tweeden keer door het vertoog van den Heer Moons. Doch de Heer Serrure gaf onlangs in het Vaderlandsch Museum, III deel, 3^de en 4^de stuk, bl. 293, 1860, eene verhandeling uit, over het schoolwezen te Antwerpen in 1579 en 1580, by welke, eene lyst gevoegd is, van de toen aenwezige onderwyzers en onderwyzeressen: in deze komt Anna Byns natuerlyk niet voor, daer zy toen reeds dood was; maer had de Heer Serrure eene andere dergelyke lyst, hy had ze vermoedelyk by deze gelegenheid bekend gemaekt. De bewyzen van den Heer Moons zyn ons daerna en beter bekend geworden; zy spreken stellig van eene Anna Byns. Doch het persoonlyk bestaen van eene vrouw van dezen naem hindert slechts weinig de veronderstelling, dat een ander die refereynen geschreven heeft, daer zy om eene zoo goede daed haren naem heeft kunnen leenen, zonder zelfs haer geweten bezwaerd te hebben en terwyl er van den anderen kant uit de bedoelde schriften zelven, nog een ander bewys straelt: namelyk, dat die van zoo groote kennis in bybelsche en wereldsche schriftuer en ook

[p. 55]

in wederleggende godgeleerdheid getuigen, dat het met regt betwyfeld werd of ze van eene vrouw kunnen zyn: Aubert Miraeus, de geleerde bibliothekaris der Aertshertogen, zegt zoo, dat hare uitmuntende geleerdheid het vrouwengeslacht te boven gaet. De voorrede van het III^e boek voegt er dit by: en siet niet aē, dat een vrouwe van desen derden boeck is authoresse, maer den rechten geest die door haer heeft openlyck gewrocht en̄noch is werkēde. Het is toch ook niet te veronderstellen dat de dichtor in zoo iets bygestaen werd, en ten slotte kan men zeggen, dat de zwakheid dezer bedenkingen zoo veel te meer bewijst voor de uitgelezene vrouw, welke men deze werken toeschrijft.

Doch houden wy ons thans aen de dichtjes en geven aen zyn lot den dichter over, wiens naem het werk toch niet beter maekt. De onverschilligheid hieromtrent, ware misschien niet vry te spreken van ondankbaerheid, maer wat baet het den doode, de levenden langer met dergelyk geknibbel bezig te houden; immers wie het ook zy, die hier deze glansryke spoor liet van zyne godsvrucht en van zyn genie, hy derft geen aerdschen roem meer en geniet thans het door zyne stichtende werken verdiende loon, gelyk de congreganist van S^t Maur en de kluizenaer van Port-Royal, die zich geheel aen de lofspraek der menschen onttrokken en hunne belooning alleen wachtten van de goddelyke regtdoening.

Maer aleer wy Anna's refereynen ontleden, zullen wy ons moeten terugzetten in de omstandigheden, waerin ze den dag zagen, omdat aen deze een regtmatigen invloed toekomt op het oordeel, dat men over dezelve moet uitspreken, en het is meestendeels omdat de latynsche tekst zich niet in dezelfde condities voordoet, dat Paquot er van zegt, dat hy de dietsche niet waerd is.

De invloed van Jakob van Maerlant, ruim twee eeuwen te voren geboren, werkte in dien tyd nog op de vaderlandsche dichtkunde. Deze man, met dichterlyk gemoed begaefd en levens met warmen zin tot wetenschappelyke oefening, wendde

[p. 56]

zich af van de romantische poëzy alsdan in zwang. Hy onderwierp het schoone aen het moreel nuttige en wilde het slechts tot dit doen strekken. Alles wat niet zedekundig goed kan geheeten worden of geschiedkundig waer, werd door hem verstooten. Doch dit stelsel, op zich zelven genomen, onberispelyk, had treurige gevolgen in de praktyk en ofschoon de leerdichten van M. en van zyne navolgers, eenen verdienstelyken invloed hadden op de verspreiding des lichts en op de zedelyke beschaving van het volk, gaven zy niettemin aen de middel-nederlandsche dichtkunde, eene rigting die ze aen het kwynen bragt; van af Maerlant inderdaed, dagteekent het tydperk van de rymkronyken, gedichte zedeleeren, dichterlyke beschryvingen der steensoorten en andere dergelyke, die voor de geschiedkunde van de tael of van het volk, soms eenige waerde hebben, maer die van zeer geringe litterarische beteekenis.

Hertog Jan wel is waer, van een merkwaerdig lyrisch talent begaefd, werkte in eenen anderen zin, en de adel door zyn voorbeeld aengespoord, hielp hem krachtdadig om aen de poëzy hare natuerlyke rol weder te geven. Tevens hernamen de toen opkomende kamers van Rethorika de oefening der omtrent vergetene ridderpoëzy. Doch de levenskracht dezer was toen reeds gebroken door den val van het ridderwezen, waeruit zy ontstond, en het lied viel insgelyks kort daerna met zynen schepper. Alsdan hernam de gerymde wetenschap de plaets die zy reeds eens, wederregtelyk in bezit had.

Maer in dien tyd bragt ook de invloed der fransche tael, begunstigd door de hertogen van het huis van Burgondië, aen onze tael den noodlottigsten slag, dien zy ooit ontving. Margareta van Oostenryk, opgetrokken aen het hof van Lodewyk XI, liefkoosde al wat fransch was en maekte van haer hof, een letteroefenings-midden naer den franschen trant. De adel denkelyk geen erg daerin ziende, gaf zich met haer over aen de vreemde tael en poëzy, en het volk zoo als altyd, aepte hen na. De landtael werd met de verbastering

[p. 57]

die daervan volgde onherkenbaer, en de dichtkunst eigende zich onbeduidende en kleurlooze siersels.

Intusschen waren de kamers van Rethorika tot het hoogste punt hunner welvaert gekomen en verspreidden deze litteratuer by het volk, dat van hunne geleerdheid verrukt stond. De vorm hunner oefeningen was vooral het tooneelspel, met eene satyrische strekking, kampende in staetkunde voor vryheid, en in godsdienst algemeenlyk der hervorming genegen. De poëzy der rederykers was overpedant en kon hare kille allegoriën niet door die bonte kleederen verwarmen; hunne tael, echte wartael zegt een schryver, was zoo plomp als de jonge poorters zelven; maer de volkszin was met hen.

De godvruchtige poëzy, minder aen den invloed der mode onderworpen, bleef de natuurlyke eenvoudigheid beter getrouw. Zy informeerde gewoonlyk het refereyn en hare zangers, niet door maetschap verbonden, waren eenstemmig der hervorming tegen.

De eerste werden beschermd door de Hooge Regering die met genoegen, het volk schouwspelen en brood zag hebben. Vele edellieden, die prys stelden op de achting en liefde des volks, waren beschermheeren der kamers; maer te gelyker tyd hadden zy er alzoo een toezigt over, opdat zegt de zelfde schryver, de perken der vryheid niet al te zeer door de poëtische geesten aldaer overschreden werden, en om de kerkhervormingsgeest die zich daer het eerst genesteld had, beter in den toom te houden. Doch deze strekking die duidelyker werd toen de hervorming uit Luther's woorden tot eene daed was gekomen, moest anders verydeld worden.

Intusschen had de litteratuer der tweeden zich reeds tegen haer aengegord en deze moreele magt was nog lang niet onbeduidend, ofschoon zamengesteld uit op zich zelf staende persoonen. De eerste plaets wordt hier zonder weerspraek aen Anna Byns toegekend, en dat reeds in haer leven, of kort na hare dood. In dien tyd vereerde men haer gemeenlyk met den naem van nederduitsche Sapho, zoo als in zyne verzen tot den lezer, by het 2^de boek, deed Livinus van

[p. 58]

Brecht, gardiaen der Predikheeren te Mechelen, gestorven in 1558. Fr. Sweerts van Antwerpen, een leerling van J. Lipsius en ook een dichter, vergelykt haer in een latynsch distichon, eveneens aen Sapho en voegt er by, dat ze alleen hierin verschillen, dat deze de ondeugd leert kennen, gene ze vlieden:

Arte pares Lesbis Sapho & mea Bynsia, distant
Hoc solo: vitia haec dedocet, illa docet.

Peppinck noemt ze in zyne voorrede, eene godlycke wyse Catholycke maget... in verre lande seer wel bekent. Aubert Miraeus spreekt met nog meer lof van haer, in zyne Elogia Belgica: Dat Marcus Tullius Corneliam de moeder der Gracchen weerdelyck pryse.... zoo vertaelt de uitgever van 1646; maer ons sy desghelycks toe-ghelaten van Anna Byns, Maghet ende Schoolmeestersse van Antwerpen grootelycks te loven: de welcke haere uitnemende gheleertheydt, te boven gaende 't vrouwelyck geslacht, haere onbesmette zeden, ende ten laetsten oock haeren Goddelycken iever, in 't voorstaen ende beschermen des Oude-Gheloofs, d'onsterffelyckheydt hebben. Want als eene andere Eudoxia ende Proba Falconia heeft ze ten tyde van Lutherus sesthien gheleerde Boecken teghen syne valsche leeringhe in Nederlandtsche Dicht ghemaeckt, ende uyt laeten gaen, midts dewelke sy vele van dat ghemeyn volcksken, in den schoot van onse moeder de heylighe Roomsche Kercke ghehouden, ende ontallycke bynae, uyt die dolinghe wederom op den wegh der saligheydt ghebracht heeft.

Alle hedendaegsche schryvers erkennen de verdiensten van Anna Byns en vinden dat hare werken den byval regtvaerdigen dien ze ondervonden; Witsen Geysbeek alleen stemt tegen, in zyn Biogr. Wrdb. der Ned. Dichters, I, 454-457; maer deze schryver is gewis niet vry, van godsdienstige vooringenomenheid. Nogthans zullen we zyne woorden aenhalen, niet alleen om de maet te geven van het kwaed dat men heeft kunnen zeggen van de werken van Anna Byns, maer tevens om eenige loftuigingen op te vangen, van de lippen van

[p. 59]

dezen beoordeelaer. Eerst heet hy de dichtjes van A.B. gebrekkige voortbrengselen, misselyk gerymel; doch hier en daer erkent hy eene goede dichterlyke gedachte. Ze zyn eenigzins vloeyender zegt hy, en minder met basterdwoorden doormengd, dan de lamme rederykersgedichten; maer daerom nog in lang niet sierlyk en zuiver van tael. Wy geven toe zegt hy verder, dat Anna's tael zuiverder is dan die der rederykeren, dat hare gedachten en invallen levendiger zyn en hare refereynen ook losser rollen; maer dat is toch ook al..: zy ontbreken teenemael aen kunst. Hare levendige verbeelding zegt hy nog, is eigenlyk onbesuisde geloofsyver, hare vernuftige invallen zyn schimpschoten op de hervorming en hare kracht van uitdrukking bestaet in razen en schelden op Luther, die zeker ook geene hoffelyke uitdrukkingen tegen den paus en de katholieken gebruikte. Tot een staeltje van deze rethorika ontleenen wy aen de Vlaemsche School de volgende bloemlezing: Luther is een glorieus sottoor en aerdigh stutere, een mutere; de Lutheranen seghenen de Kercke metten hielen; sy eeren Mammon, hooren de ghetyen in Bacchus kercke, daer Venus Clercken in 't wilde singhen; sy brengen den tyd over met brassen, boeleren, bommen, fluyten, dansen en springhen; dat wyf en kinderen souden behoeven, hangen sy aen h..... Kortom al waer iemant schuldich twee boeven, hy sou met een Lutheraen wel betalen.

Men moet nogthans bekennen zegt van Kampen, in zyne Gesch. der Lett. en Wetensch. in de Nedl. I, 45, dat hare rymen (want zy bragt de wederleggende godgeleerdheid in verzen) niet zoo plat zyn als men van hare eeuw zou verwachten. Hare schoonste plaetsen, zegt hy elders, zyn niet die waer zy uitvaert tegen de Hervormers en de Hervorming; maer waer de groote waerheden van allen, vooral van den Christelyken Godsdienst, haer bezielen (Z. De Vries I, 34). Hare berisping van de zeden hares tyds, is reeds veel zwakker en meer berymd proza. Ten anderen is bel ook waer, dat de geestelykheid, verrukt, dat een sprankje echt dicht-

[p. 60]

vuer in de cellen harer kloosteren verdwaeld was, deze non boven alle mate verheven hebben.

Jeronimo De Vries, in zyne Proeve eener Gesch. der Nedd. Dichtkunde I, 33, is weder toegeeflyker. Anna Byns, zegt hy, heeft by hare tydgenoten met regt veel roem verworven. Sierlykheid, zegt hy verder, kenmerkt nu en dan hare gedichten. Hoewel deze van bastaerdwoorden geenszins vry zyn en de dichttrant gebrekkig is, geven zy echter blyken van eene meer levendige verbeelding en meer vernuftige invallen; hare refereynen en rymen rollen ook eenigzins losser dan die welke by de volgende Vlaemsche en Brabantsche Rederykers gevonden worden. Elders heet hy ze ware en krachtige poëzy, die ons met reden doet verwonderen, en erkent er in, poging om door verschikking van woorden, eenige kadans in hare verzen te brengen.

Willems daarentegen, toont zich in zyne Verh. over de Nedd. Tael en Lettk. I, 222, een groot bewonderaer van Anna Byns en doet hare verdiensten, met welbehagen uitkomen. Hy schryft een keus van refereynen over en stapelt de oftuigingen, waerlyk op een. Zoo roemt hy haer om de cierlykheid van uitdrukking, de levendige verbeelding en de vernuftige invallen. Hy erkent haer, groote verscheidenheid van lyrische stof, bytende ironie en de verwen der ware dichtkunst. Hare verzen rymen zeer gemakkelyk. Hare gedichten zyn zin- en woordenryk, krachtig en kernvol. Van waerlyk dichterlyke beelden en vergelykingen, is haer bundel vol. De Bakker en de Vries haelt hy aen, als getuigen, dat zy zich ver boven alle de nederduitsche dichters van haren tyd verheven toonde door levendige verbeelding en ongedwongenheid in de zamenstelling harer verzen. Zelden zondigde zy tegen de tael. De bastaerdwoorden nam zy doorgaens dan alleen by de hand, wanneer zy door den rym gedwongen, geene echt nederlandsche woorden vinden kon.

Anna Byns yverend voor het geloof, bestreed in hare refereynen, met eene bytende scherpte en eene buitengewoone zeggenskracht, de allengs winnende nieuwe denkbeelden en

[p. 61]

bepaeldelyk, zoo als zy zegt, die vermaladyde lutherse secte. Zy heft de wapenkreet aen en verwittigt ieder tegen het kwaed. Zy moedigt de getrouwen aen en bedreigt de afvalligen. Zy herinnert de volbrenging der voorzeggingen en de nieuwe beloften van God. Zy ontbloot de gebreken, de ondeugden en de bedriegeryën der ketters en betreurt hunne laetdunkendheid en de aenstaende desolatie der seden. Zy waerschuwt van het gevaer van den omgang met de boozen en van de straffen voorbereid aen de ongehoorzamen. Zy toont den oorsprong, de oorzaken en byzonderlyk de gevolgen der Lutheriaensche kettery. In de twee eerste boeken, zegt Peppinck, verclaert zy die vruchten wt Luthers schole gheresen, ende alle andere secten van diversche conditie, zy vertoont die groote peryckelē ende schaden, daer dorpen, steden en̄ landen toe komen door valsche opiniën, door secten die men vry en̄ vranck laet geworden. Zy wenkt zelfs op valschheden, dolingen en onregtvaerdigheden van het Lutherianismus en roept tegen hetzelve de hulp in, der theologanten, predicanten en wereldlyke vorsten. Ook was zy zoo eenzydig van blik niet, dat zy de gebreken in kerk en in staet voorby zag en de roomsche geestelyken hebben geen klein aendeel in hare gispingen, maer zy tracht hunne gebreken te leenigen. Zy verdedigde Godsdienst, Priesterschap en Vorstelyk Gezag zegt de H. Alb. Thijm, (Ged. der versch. tydp. I, 160), al gispte zy krachtig wat er in de levensinrichting veler hooggeplaetsten en in den toestand der maetschappy dringend verbetering behoefde. Doch zy gaet niet over tot bepaelde daden of leerstellingen en houdt zich meestal daeraen, van de menschen in het algemeen te vermanen tot terugkeer naer een regtvaerdiger leven, en ze af te wenden van den geest des kwaeds en der doling; in gelyke bedoeling spreekt zy soms tot het hart, met even zoo veel fijnheid en tederheid, als zy scherpte en behendigheid zette in den hekel. De voorrede van het derde boek (uitg. 1611) geeft het voorwerp en het doel van deze refereynen verclarēde Gods macht zeer crachtich en̄ zyn genade ongemetē, die oorsake waerdoor het lāt comt

[p. 62]

in destructie en̄ groote desolatie, met de middel om God te paeyen en̄ zyn grāschap over ons doen vercoelen, met vele andere schoon propoostn̄ daer in begrepen en vierige vermaningē tot alle geestelyke Prelaten ende Princen, regeerders der landē, dat sy soudē wakē. Eindelyk de uitgever van de vier deelen van den Geestelycken Nachtegael, zegt het onderwerp van dezelve: De eerste vois des Nachtegaels superior, begrypende diversche lof-dichten ter eere van Godt almachtich ende onsen Salichmaecker Jesus; 2^o contratenor, begrypende de Lof-sanghen van de H. Moeder Godts Maria; 3^o tenor, begrypende diversche schoone vermaeninghen tot de deucht, en 4^o bassus, begrypende droeve klachten des sondaers.

Zoo Anna Byns niet de rol eens theologants of eens wysgeers houdt, om de doling wetenschappelyk te bestryden; zoo zy de kettersche leer afraedt en de roomsche aenpryst, zonder in controversen te treden; zoo zy dogmatiseert en niet discuteert, is het dat zy tot het volk en als dichter spreekt. Voor haer is Luther's ongelyk bewezen en is het genoeg van het aen anderen te wyzen of uit te leggen: zy betaelt met welsprekendheid, vergelykingen en hekel, en zelfs zeer vrygevig met scheldwoorden, tevens alle tegenwerpingen daerlatende. Zoo is het dat zy eenen grooten indruk maken kan. Hare boeken zyn derhalve ook geene traktaten om aen de rationalisten voorgelegd te worden; maer voortreffelyke leerdichten, zeer geschikt om onder de geloovigen verspreid te worden. Scribanus, Duncanus en Coens antwoordden aen Marnix en aen Howard op wetenschappelyk terrein.

Het is onbetwistbaer dat Anna Byns blyken gaf van een schoon talent. Hare expositiën zyn altyd klaer, hare redeneringen eenvoudig en streng, hare toepassingen wonder juist. Zy toont overal een gezond verstand, eenen grooten rykdom van gedachten, woorden en rymen, eene levende verbeelding en eene merkwaerdige geleerdheid. Zy haelt menschen en daden aen, uit de geheele ook litterarische geschiedenis, met eene verscheidenheid die van eene uitgebreide kennis getuigt. De vorm harer dichting stemde wel is waer, met die

[p. 63]

niet zoo stootend voorkwam en ook dat de meer noordschen daer niet zoo lastig op zyn als de zuidelykeren. Doch Anna Byns voelde zelf de noodzakelykheid, zich over het gebruik van scheldwoorden te verontschuldigen en doet het door aen te voeren dat de Lutheranen nog wel eens zoo spytelyk tegen de heilige kerk schryven en zich te beroepen op het woord dat de Wyzeman sonder spot seyt: Ghy sult den sot antwoorden naer syn sotheit. Verder vindt men by haer een zeker getal vreemde woorden vooral fransche, ook al woordspelen als III, 10 v., gedwongene vergelykingen en gekunstelde verzen naer de mode van dien tyd, waervan een sleutel III, 32 &. Doch die gebreken zyn zelden betrekkelyk tot haren tyd, en gering by de schoonheden die in deze boeken te vinden zyn.

Onder de stukken die uitverkozen dienen te worden, tellen wy I, G. IIIJ v. 1^o & 2^o; I, G. ult. 1^o; II, K. VIJ, 1237; III, 12 v. 1^o; III, 14 v. 1^o.

Boek I^e, blad G, pag. IIIJ, verso (Ed. 1668, bl.45):

Wat isser corts al oncruyts ghesproten
Wat isser in duytslant al bloets verghoten
Tot grooten profyte van helschen draken
Kercken berooft ten heeft hem niet verdroten
Wat werter menich clooster ontsloten
Daer de boeven Christus maechdekens ontschaken
Wat isser daer al die haer gheloeften versaken
Geen werk en maken
Van dat si eens spraken
Wat sietmer al aen dese dwalinghe hanghen
Waer sal dit volexken ten eynde gheraken.⁺
Sommighe op kaken
Dander aen staken
Na wercken sullen si noch loon onfanghen
Dit ghespuys is arger dan broetsel van slanghen
Sie vergheven die sielen met haren venyne
Maer dat men nu gaet dese slimme ganghen
Dit coemt meest al tsamen wt luthers doctryne.

+ I Cor. 6.

[p. 64]

Dit comt meest al tsamen uit Luther's doctrine I, G. IIIJ.

Priesters zyn oock menschen als andere liên, I, E. ult.

Dit zyn deghene die Martinum Lutherum beminnen, II, J. IiIJ.

Elck sie voor hē, wāt sulc voor wȳ venȳ schenken, I, B.V.

Wildy den boom kennen, meret wel sȳ vruchten, I, E. IIJ.

Gheloove sonder werken en maect niet salich, II, E. IIIJ.

Besiet doch, zyn dit Evangelische werken, II, F. IIIJ.

Es sonde duecht, de Lutheranen zyn sancten, II, G.I.

Onder de refereynen onderscheidde men er van drie soorten in 't wyze, in 't zotte en in 't amoureuze, zoo als de oude kunstboeken zeggen. Anna Byns en de katholyken maekten slechts gebruik van de eerste.

Met de taelkunde willen we ons hier liever niet ophouden. Het zij dan genoeg te doen bemerken, dat een byzonder gebruik van de klinkers alleen opmerking verdient. Ook toont Anna Byns zich vry onkundig van het stoffelijke der verzen, doch zoo als Huysinga Bakker reeds zegde, moet dat aen den kindschen tyd der poezy toegeschreven worden; evenwel zoekt zy hare tael van proza te onderscheiden, door eene buitengewone schikking der woorden, die in hare verzen eene zekere kadans brengt en waer het gebrekkige van vergoed wordt, door het spelen en verdubbelen der rymklanken. Zoo vindt men ook by haer, dikwyls een eensylbig woord, met voordacht op het einde van een vers geplaetst en dat een val maekt, dien anderen misschien aengenaem vinden. Nog heeft zy eene dergelyke manier in het plaetsen der byvoegelyke naemwoorden, die zy meestal achter de zelfstandige zet, hetgeen soms zeer vreemd voorkomt, doch welke schikkingen wy ons niet veroorloven slecht te vinden.

Maar onder de zwakheden van Anna Byns, is er eene die nog al uitsteekt, het is het vaek gebruik van platte woorden, dat iets laegs, iets gemeens aen haren styl geeft: ik ben het niet die dat zeg, het is alleman en daerby Paquot, die het noemt la naïveté, ou si l'on veut, la grossièreté de ces poésies; maer ik weet toch dat er iets van aen is: nogthans moet men daerby opmerken dat zulks in haren tyd

[p. 65]

der rederykers overeen, maer behalve dat haer de gaef aengeboren was van de tael naer genoegen te kneden, wist zy hare verzen eene gratie van liefelykheid te geven, die den lezer verrukt. In kortheid, in klaerheid, in gemak en in aengenaemheid overtreft zy ver de rederykers. Nog heeft zy de wansmakelyke en onnatuerlyke gekunsteldheid der rethorikale rymen tot eene volmaektheid gebragt, waervan men de mogelykheid niet zou aennemen zegt Hofdyk, wanneer hare geschriften niet daer waren. De kracht van uitdrukking, de zuiverheid van tael en de welluidendheid der perioden, zegt een andere, hebben deze reeds verouderde gedichten tot heden doen bewonderen. In een woord, het genie van onze dichteres is de tael meester en weet ze te gebruiken om de rykheid van hare vinding en de scherpte van haren hekel weder te geven.

Men heeft Anna Byns overgesteld aen Marnix en men heeft haer, onder letterkundig opzigt, boven dezen gesteld. Ik meen dit niet te kunnen nadoen, omdat de aerd van beider werken te zeer verschillend is. - Immers de eene toont zich een theologant en de andere een dichter, de eene maekt schimpschriften en de andere liedjes, de eene spreekt tot den hoogmoed en de andere tot de ootmoedigheid, deze is eene hemelsche vrouw, geene een ingelyfde plaeggeest. Het geldt hier niet de voorkeur tot eene der twee strydige leeringen, maer alleen daervan of het wel redelyk is van te zeggen dat eene Anna Byns beter of minder goed schryft dan een Marnix, en my dunkt in de uitspraken over dit punt, meer yver te zien dan philosophie.

Wat de vorm der dichten van Anna Byns betreft, het zyn niets dan refereynen. Het refereyn is een dichtstuk in strofen, van 10 tot 20 verzen en waervan er hier meestal vyf zyn. De naem komt van de herhaling van een zelfde vers op het einde van ieder couplet. Dit vers moet epigrammatisch zyn, draegt den naem van regel en dient tot titel van het stuk: ook heeft het refereyn geen ander onderwerp dan de uitbreiding van de idee in den regel vervat. Ziet hier eenige voorbeelden van regels.

[p. 66]

Het volgende:

Die prince der duvelen is ontbonden
En hi heeft zyn enghelen wt ghesonden
Maer selve heeft hy lutherum beseten
Hi leert de menschen leven al warent honden
Noyt veel argher ketter en was ghevonden
Als Arrius heeft hy hem ghequeten
Als thooft van alle valsche propheten
Door zyn stout vermeten
Wilt hy meer weten
Dan al die gheweest zyn binnen duysent jaren
Augustinus schriften, vol dieper secreten
Si al vergheten
Als out en versleten
Jheronimum, Ambrosium, siet men sparen
Ja sommighe segghen dat al ezels waren
En datse nu ligghen in die helsche pyne
Dat alle lande dus qualyc varen
Dit coemt meest al tsamen wt Luthers doctryne.

Boek I^e blad G, pag. ult. (Alsv. bl. 49):

O eewighe claerheyt diet al doet verlichten⁺
Sendet doch u stralen op ons arme wichten⁺
Wi roepen tot u om consolatie
Siet hoeveel wolven die schapen betichten
Wie mach ontgaen haer venynighe schichten
Niemant dan die ghi jont u gracie
Op aerden en was noyt booser natie
Naer myn estimatie
Dan dese vertwifelde lutherianen
Si maken onder tvolc twist en turbatie
En disputacie
Op datse alle duechden mochten wtplanten
En men siet hoe datse wtsteken haer vanen
Men laetse betyden dwelc ic beclaghe
Wie stryt daer tseghen, wie coemt hen te baten
Letter yemant, dus segge ic, met herten tranen⁺
Hierom groeyt de dwalinghe alledaghe.

+ Johan. 1.

+ Psal. 47.

+ Math. 13.

[p. 67]

Boek II^e, pag. vóor blad B. (Alsv. bl. 6):

Ons goede ouders devoot en simpele
Synde van den heylighen gheest gheleert
Recht int gheloove sonder vouwe oft rimpele
Stichten kercken en eerden gods tempele
Maecten beelden en hebben die sancten gheeerdt
De princen zynde ten gheloove ghekeert
Maecten ooc kercken, en stichten canosyen
En hebben met haer goet, gods dienst vermeert
Al haer landen duere, die si hebben beheert
Waeraf zyn comen, dees schoone abdyen
Van den devoten Princen, dat moet elck lyen
Constantinus te Rome, veel kercken stichte
En liet dafgoden tempels, tot godshuysen wyen
Oock Karolus Magnus, in sinen tyen
Van cloosters te doen maken niet en swichte
Warē dees blint: neens, maer claerder vā ghesichte
Dan de kerckbrekers, die (god betert) nu leven
Siende den tyt nu bi doen, seg ie ghedichte
O Christen Religie, waer sidy ghebleven.

Boek III^be, fol. 12, verso 1^ste couplet. (Alsv. bl. 8):

Waer ick my wende, oft waer ick my keere⁺
Slapende, wakende, etende, drinckende
Altyt dunckt my dat ick hoore even seere
Godts trompetten in myn ooren clinckende
Staet op ghy dooden die int graf zyt stinckende
En comt ten oordeele, met haesten fel
Och als ick op desen dach ben dinckende
D'aderen crimpen, t'herte is my ontsinckende
Noyt dach soo vreesselyck, oft ure soo snel⁺
Daer sal ondersocht worden, ons heymelyc spel⁺
Men sal daer redenen moeten geven
Elck voor hem selven, en hoort sonder rebel⁺
Hoe wy gheleeft hebben, t'sy qualyck oft wel
D'aldersterckste sullen dan van vreesen beven⁺
De boecken sullen opgaen, als staet gheschreven⁺
Daer wt sal blycken waer oft met wien

+ S^t Hieron.

+ Sopho. 1 d.

+ I Cor. 4 a.

+ Rom. 14 b.

+ Eccl. 12 a.

+ Apo. 20 d.

[p. 68]

 

Wy teghen Godts wet oyt yet bedreven

 

Dus mach elck Godts oordeel dan wel ontsien.

Boek III^e, fol. 14, verso, 1^ste couplet (Alsv. bl. 12):

O onghenadighe doot bloetghierigbe beeste
Ghy vernielet al dat leven heeft ontfaen
Hoe ryck, hoe schoone, hoe subtyl van gheeste
Niemant en mach uwen schichte ontgaen
Ghelyck ons Ecclesiastes doet verstaen
De wyse sterven ghelyck de sotten
T'herte verschrickt, hoorende Jobs vermaen⁺
Ghelyck vuyl etter, sal myn vleesch verrotten
Int graf, als een cleet wert geten van den mottē
Eerde werden soo alst is van eerden ghemaeckt⁺
Veel brooscher dan glas, oft scherven van pottē
Is de mensch die alle uren ter doot ghenaeckt⁺
Wy gaen al te niete theeuts spraeckt⁺
Ghelyck wateren die inder eerden sincken
Ic seg peynsēde, hoe suer dees not wert gecraect
O doot hoe bitter is u ghedincken.⁺

5^de.

Wat baette Salomon, al syn glorie⁺
Wat holpen Mathusalem, zyn langhe iaren⁺
Waer is nu Julius Cesars victorie
Die veel Coningen dwanck met zynder scharen
Waer zyn de machtighe die voor ons waren⁺
Die op de beesten der eerden reden
'T lichaem doot, die ziele ter hellen ghevaren
En ander zyn opgestaen, in haer steden
Waer is Absolon die schoone, overleden⁺
Waer is Sampson, Hercules, groot van crachte
Haer graven werden met voeten ghetreden
Sy ligghen in d'eerde als d'ongheachte
Waer is Priamus, en zyn edel Gheslachte
Wiens glorie, men in Troyen sach blincken
Waer is t'Griecksche heyr, dat Troyen t'onder brachte
O doot, hoe bitter is u ghedincken.

+ Eccl. 1 c.

+ Job 13 d.

+ Gen. 3 d.

+ I Re. 14 c.

+ Eccl. 41 a.

+ I Re. 10 a.

+ Gen. 5 c.

+ Ber. 3 6.

+ II Re. 14 f.

[p. 69]

Dusdanig zyn de werken dezer nederige maegd, welke het geloof alleen moedig en sterk maekte tegen den geest des tyds en wier woorden de katholyken als orakels in eere hielden. Met haer zwygt de belgische poëzy eenen geruimen tyd; haer naem sluit het tydvak der middel-nederlandsche letteren. Intusschen duerde de crisis waeraen zy deel had, nog eenigen tyd, en terwyl Holland afviel naer het vry onderzoek, kwam België tot het geloof zyner vaderen terug en erkende zoo de verdiensten van Anna Byns, zyne bevoorregte dochter, geliefkoosd van God en van de wereld, verlicht door de gracie en door het talent.

Leuven.