Dietsche Warande. Jaargang 7

[p. 27]

Oirkonde van de stichting des Kloosters ‘Jerusalem’ te Venray, in Limburg,
medegedeeld door Prof. W. Everts, Pr.

Het handschrift waarvan wij den lezers der ‘Warande’ hier eene kopij aanbieden, is een van de weinige in onze moedertaal geschreven gedenkstukken, waarin ons over het ontstaan, de tegenkantingen en de bevestiging van eene maatschappij op kleine schaal, van een centrum voor zielen-leven, als ik het zoo noemen mag, treffende bijzonderheden zijn bewaard. De mensch immers, ondanks al het uitéénloopende der denkwijzen, is zóó sympathiek aan den mensch, dat hij zich onwilkeurig daarheen getrokken voelt, waar geleden en gestreden wordt. En wij leven, God dank! niet meer in den tijd, toen het herkomen uit de ‘barbaarsche middeneeuwen’ eene afdoende reden was om hen te verachten, die vóór de XVI^e Eeuw beroemd waren en bemind werden ‘als een bernende licht’, die ‘menichgen tot godt hebben getoegen mit gueden exempel ende sueter vermanynge’. Er ligt bovendien in de te gelijk naïeve en diepzinnige taal van ons boekje - iets, wat, even als het onbevangen geloof dier tijden, u eerbied en vertrouwen inboezemt.

Wat ons vooral getrosfen heeft, bij het lezen van dit HS., is de verbazende invloed, dien de school van Geert Groete (Gerardus Magnus) en Florens Radewijnsz. tot in deze streken, nabij de uiterste grenzen van het toenmalige Gelderland, heeft uitgeoefend. De vier eerste rektoren des kloosters behoorden tot die school, die den grooten Thomas Hamerken (a Kempis), den mystieken Gerlach Petersz. en later, ten

[p. 28]

deele, Erasmus vormde. De strenge rigting van Geert Groete, getemperd door de mildheid van zijnen vriend en opvolger Florens, leeft dan ook voort in deze vier mannen. Gelijk de fraters van Deventer, gelijk de kanoniken van Windesheim en Sint-Agnetenberg te Zwolle, voegden ook zij den ligchaamlijken arbeid bij de oefeningen des geestes; ook zij waren als meester Geert Groete, ‘glorioese preyker ende sielen mynren’, en hadden iets - ons handschrift moge 't getuigen - van zijne aan bibliolatrie grenzende bezorgdheid voor 't boeken-schrijven.

Ons HS. vormt een in-duodecimo van veertig papierblaadjes, zonder paginatie. Al is er nergens een spoor van dag- of naamteekening te vinden, men erkent toch duidelijk dat drie handen er de pen gehouden hebben. Het eerste deel, bevattende circa twee derden van 't geheel, is keurig en fiks geschreven, zoo dat men zou aarzelen het voor 't werk eener vrouwenhand aan te zien, zoo niet aan 't einde van het levensberigt des derden rektors, heer Jan van Nydecken, te lezen stond: ‘Wij woerden sijns regiments ghewaer opden solre, inder koeken, ende in allen officien’. Het is dus eene der kloosterzusters, en wel eene tijdgenoote van Jan van Nydecken, overleden den 20 April 1500, die dit schreef.

Het tweede deel bevat een verhaal van het verblijf der H. Oda te Venray, ter plaatse waar het Zusterhuis gebouwd is, en verder het vervolg der kloostergeschiedenis onder het bestuur van den Eerw. Hubert van Lochem, die den 15 Dec. 1527 overleed. Het verhaal schijnt niet lang daarna opgesteld te zijn, aangezien er in gezegd wordt: ‘hij heeft ons voel gueder exempelen achter gelaeten, als alle die geen wael bekent is, die bij sijnre tijt geleeft hebben.’ Aan het meer geronde, waggelende schrift, is de vrouwenhand kennelijk.

Het derde gedeelte, de biografie der in 1537 gestorven overste, Mechtelt vanden Graef, is, in spelling en schrift, zeer verschillend van de beide vorige, verraadt de lossere mannenhand en dateert, meenen wij, van omstreeks 1550. Het opschrift: ‘den beginne des cloesters’ enz. staat op den perkamenten omslag des boekdeeltjes, in schrift van, plus minus, 1700.

[p. 29]

Ziedaar wat het handschrift betreft. En Venray, vraagt de lezer, en het klooster Jerusalem?

Venray is nog, als toen, ‘een schoen darp’; en het plekje waar het ‘susterhuis’ stond, is nog altijd ingerigt ‘om guetwillige mechden toe helpen, die Gaede gern dienen wolden, ende om den volc een guet exempel toe geven, ende die eer Gads toe vermeeren’: want de voorwaardelijke vloek, door den vromen Henrick van Assel over dit huis uitgesproken: ‘woeste ic dat men hier gheen doechden in werken en solde, soe wolde ic dattet een grondeloes colck weer!’ heeft nog geene toepassing gevonden. De H. Ursula beschermt er thans hare kuische volgelingen, en eene te regt geroemde school voor jonge jufvrouwen uit den gegoeden burgerstand zendt van daar, als de rente eener oude schuld, hare met deugd en kennissen verrijkte kweekelingen naar het noordelijke moederland in het naburige Duitschland.

Den Beginne des Cloesters Jerusalem, 1422, tot Venray¹.

In den iaer ons here m iiij hondert ende xxij soe is begunnen die vergaderynge der susteren nu genoempt iherusalem inden dorp van Venraede bij die moederkerke.

Toe Venraede waeren inden tijden twe guede huyslude; die een heite Goert van Voerle, en die ander heyte Sibe Henselmans. Soe quam Goert voerseyt in Siben huys, daer Holtmoelen nu in woent, op een Kersnacht ende seten ende wermden hem naeder Kersmiss en spraken dattet schaede weer dat toe Ray in soe schoenen darp niet een susterhuis en weer, om guetwillige mechden toe helpen die Gaede gern dienen wolden, en om den volc een guet exempel toe geven ende die eer Gads toe vermeeren. Soe sechde Sibe: ic heb een eerbaer dogentlicke maget, ghenoemt Lijsbet van Haen en een dochter Alyt Siben ghenoemt; die solde onse lieven Heer gern dienen in eenen reijnen leven: daer willen wij mede begynnen.

Goert van Voerle antwoerden: dat weer een guet beghijn. Ende sat

1 Letterlijk afschrift, edoch met oplossing der verkortingen.

[p. 30]

sijn dochter Metken daer bij, een mechtken van xiij iaeren, ende gaf oer¹ eenen sack mijt een sijde speckes ende die mechden cofften een huys van Jan Wonder ende Alijt sijn huysvrouwe, mit eenen schoenen hoff, teendoer² gaende van onser bleycken, doer onse reventer³ ende der heeren sadel, aen Jan Schoemaekers huis. Mer nae dat wij onse privilegien hebben ghehadt, soe is onse heel weer⁴ vrij ende alle onse selve vervoet⁵, dat wij in onser weer ende begrijp van onsen cloester vervoeden. Mer wij gelden⁶ den pastoer vi hoenre en̄ j capuyn ende ij tijns groeten, ende voer sijn canonike porcie ij golde gulden ende twe malden roggen iaerlicx, wt een stuck lants aenden grave daer onse tymmer op staet. Ende die borchgrave⁷ lanx onse muer hoert ons half toe. Item inden iaer als onse convent begunnen was, starff hertoch Reynolt van Gelre tusschen Arnem ende Loven ter Lijt, op die Velue, ende hertoch Arnt van Egmont wart ghekaren⁸ van den van Nymmegen; soedat dat lant van Gelre ten groeten orloch quam en ten groeten schade.

Toe Nimmegen was een erbaer vrouwe, die hoerde zeggen van die vergaderijnge toe Ray. Die had een dochter, die hiet Beelken van Middeler; die had die guede vrouwe gern toe Ray int convent gehadt. En leyden hoer¹ dochter voerseyt van Nymegen toe Ray; en dat sie te bet volchden⁹, soe nam sy een keenken¹⁰ myt hoenich mede, ende gaf oer dochter onder wegen hoenich bruggen, dat sie toe bet volchden¹¹, en bracht sie soe toe Ray int cloester ende verwarf oer een stadt¹². Ende want die susteren niet sat en eten, soe nam suster Peterken Poelmans oer brugge, ende lecht sie op suster Beelkens brugge, wt my[n]nen, dat suster Beelken toe bet bliven solde: siet wat my[n]nen! Ende wanneer dan suster Beelken naeder tijt wt gehoechlicheyt Peterken vrachden, waerom sie soe cleijn bleeff, soe antwoerden Peterken ghenoechlicke: dat doen die bruggen, die ick my ontoch ende u wt my[n]nen gaff.

Onse susteren inden beghyn hadden groete persecutie van summigen nabueren ende sunderlinge van de weevers, die hem¹³ groeten hoemoet ende smaetheit deden. Ende want onse susteren in den tijden gheen kerke en hadden, en ghengen in die groete kerke, ende hoerden misse ende preyken ende vesper. En̄ soe was daer een we-

1 Heur, haar.

2 Te einde door.

3 Reventer, refectorium of refter.

4 Sepimentum, Kiliaan omheining.

5 Vervoogd? beheeren, onder een voogd stellen of houden.

6 Betalen, te goed doen.

7 Burggracht.

8 Gekoren.

1 Heur, haar.

9 Opdat ze des te beter volgen mocht.

10 Kannetje.

11 Boterhammen, dat zij te beter volgen zou.

12 Plaats.

13 Haar.

[p. 31]

ver, die sat onartlicke mytten bloeten einde voer die susteren ende doe hij doet was, ende men solde oen dragen ten kerckhove, soe viel die kist op den roester¹ ende ghinck van een, ende dat naekte licham lach daer bloet, dattet alman zien mocht.

Doe seghden die nabueren dattet een plage² weer, want hie soe onartlic voer die susteren gheseten hadde. Wanneer summige van den nabueren droncken weren, soe quemen sie voer der suster huys ende sloegen op die doeren ende vensteren, ende spreken hem onartdige woerden toe, ende ghebeerden³ off sie die susteren wolden ghevreten hebben. Ende daer en boven leeden sie groeten honger heymelick ende hadden groeten ghebreck van allen dat sie behoeffden.

Wanneer sie solden gaen eeten, soe en hadden sie sumels⁴ gheen broet. Soe ghijnck suster Peterke Poelmans sumels wt, totten nabueren om een broet te leenen, ende en dorsten niet lien⁵ dat sie soe arm weren ende clachden, sie en conden gheen meel crigen, mer sie en dorste niet seggen dat sie niet een korren roggen en hadden. Sie en hadden geen bedden ende legen hier ende daer bij een in den stroe off in alden boegen van karren, en ghengen langes die tuyne⁶ ende plucten neetelen ende ander cruyt daer sie oer moes van mackten. Ende al waeren zij arm ende worden seer vervolget nochtant weren sie onder malckanderen vredich. Ende Godt voechden dat die heer van den lande ende die droescedē⁷ weren voer hem, als men vindt inden brieff, den hertoch Arent screff aenden amptman, dat men die susteren niet avervallen en solde, ende die pastoers hebben alle wege gunstich gheweest onsen convent ende voort alle guede luyde hadden onze convent lieff.

Als desen arme susteren sus⁸ seten sunder bichtvader, soe was een eerbaer gheleert priester ghenoemt heer Henrick van Assel die lange to Parijs ghestanden hadde ter scholen, ende ic en weet niet wael off hie Meister was. Dese heer Henrick hadde groete vrintschap mit heer Florens broederken⁹ toe Deventer, ende ick meyn dat hie nae meister Gherit die Groete to Parijs ghestaen hadde. Ende want hie was een glorioes preyker ende een sielen mijnre ende ginck mitten eoevelen¹⁰ aen den hals, als onse broeders toe Deventer, soe hevet

1 Rooster noemt men, op vele plaatsen, den ingang tot het kerkhof om de kerk; dewijl op die plaats eertijds een rooster lag, opdat men de gewijde aarde niet naar buiten zoû, dragen.

2 Straf.

3 Stelden zich aan.

4 Somwijlen.

5 Bekennen.

6 Heiningen.

7 Drossaarts, landvoogden.

8 Dus, zoo.

9 Misschien: broederkens.

10 Kovel: kaproen.

[p. 32]

die prior der regulieren toe Nymmegen seer ghearbeyt dat hie heer Henrick voersseyt ten Grevendael krigen mochte, ghenoempt ten nyen cloester by Goech, om die ioncferen of nonnen helpen to reformieren mit synen gloriosen preyken ende stichtigen exempel, ende schreeff aen die abdisse ende aen den bichter vanden nyen cloester eenen brieff, den ic gheleesen heb, van den eerbaeren ende doechtelicken leven heer Henricks voersseyt. Soe dat die bichter ende die abdisse hem aenemen voer eenen cappellaen. Als hie cappellaen was, soe marckten hie dat eerbaer reijn leven der nonnen ende oer groete abstinencie: als, vullen¹ te gaen ende op den stroe toe slaepen ende voel² toe vasten ende alle nacht toe coer te gaen ende swaer ghetijden toe sijngen. Mer een ghebreeck vant hie dat hem seer myshaechde, als dat die nonnen heymelic begonnen cleijn eygendoem toe hebben ende orlof³ der abdissen, wat toe ontfangen ende summels oeck wat toe gheven; dat soerchlick is den geestelicken luden boven alle sunden. Ende voert soe marcten hie dat die nonnen seer op vrijheyt stonden ende weinich disciplinen van silencium hielden ende voele spraken hielden mitten werlicken luden daer alle geestelickheyt bij vergheet⁴, waer om hie groete vlijt dede in sijne sermonen openbaerlicke ende in heymelicken onderwijsen, dat die nonnen hem hier af kenden⁵ ende sympelicken wanderden in den drien gheloefden. Mer, leyer⁶, vrouwen lude en sijnt niet lichtelick af te trecken van hoeren gevoelen ende staen seer op slapheit ende eygen wil, dat welck groete twidracht onder hem duck⁷ maect ende ongeestelicheit, als men vint in voelen cloesteren. Ende want men Godt niet en holt⁸ dat hem gelavet⁹ is, soe vergheet[en] sie Godt weder ende worden arm ende eeten ende drincken duck qualicker dan nye conventen die nauwe drie gulden des iaers en hebben. Ende want heere Henrick vors. niet en voerderden onder den nonnen ende marcte dat sij bleven bij hoeren .... (hier zijn, op eene nieuwe bladzijde, twee regels opengelaten, en zoo is de zin onvoltooid.).... Soe hevet hie gehoert dat toe Raede een arme nye vergaderinge begonnen was, ende is toe Ray gecomen om die arme susterkens toe visitieren ende ten besten toe raeden ende hevet hem een schoene collatie¹⁰ ghedaen. Doe hie die collatie gedaen hadt, soe hebben die susterkens op hoer knyen ghevallen ende beeden hem om Gads willen dat hie hoer herde¹¹ wesen wolde; sie

1 In wol gekleed.

2 Veel.

3 Verlof tot uitgaan.

4 Vergaat.

5 Daarboven staat met jonger schrift: keerden.

6 Het h. duitsch leider: helaas!

7 Dik, dikwijls.

8 Houdt.

9 Beloofd.

10 Toespraak.

11 Herder.

[p. 33]

wolden gerne nae sijnen raede doen. En Goert van Voerle ende Sibe Henselmans die beeden oock trouwelic dat hie dat beste om Gads wille doen wolde. En heer Henrick aenmarckte die groete armoede ende ongeti[m]merde plaats ende dat sie geen orloff en hadden vanden bischop van Ludick eenen bichtvader toe kiesen, waer om hie dat niet gerne gedaen en hadt. En oeck want hie een guet man was, wtvloeyende van milder bermherticheit, soe hevet hie niet wael weigeren dorren den armen kijnderen dat broet des woerts Gadts toe breken ende sie ten besten toe stueren.

Onse susteren weren soe arm dat men vier messe bij die lepelen op die taefel lechte, die om gengen; want ellick geen mess en had. Sie droncken duck water, dat sie geen scheerber¹ en hadden ende eeten oer moes duck sonder vet ende smer ende broet, mit een spaenken of mit een holtken. Sie en hadden gheen huysraet of al te weynich ende wenich berijff van husen. Als heer Henrick dijt marcte dat deze ellendige kijnderen hem soe nernstelick ende oetmoedelic beden soe heft hij ghesecht: ‘Siet lieve kijnder, ghij moeten orlof hebben vanden bischop, dat ghij eenen bichtvader kiesen moegen ende staen onder die beschermynge sancte Lambertus. Ende sulgt ghi dat verwerven, soe moet ghij hebben guede luden die voer u scriven dat ghi van hem krigen een confirmatie dat ghij moegen sitten in eenre vergaderijnge sunder eygendom, in eenen reynen leven ende in gehoersamheit, als die appostelen leveden, ende dat ghij doer uwen bichtvader den rebellegen ende onghehoersamen straffinge doen moegen ende van u jaegen off noet weer².

Doe antwoerden Goert ende Sijbe voerseyt, vragende: woe³ dat men dat begijnnen solde. Doe seide heer Henrick, ick sal bidden Willem van Vloedorp den erffvacht van Rummunde⁴ en̄ ioncfer Lijsbet vanden Wier en Goert van Vloedorp, dat sie schriven aenden hoegheboeren vorst Heeren Johan van Hijnsberch, bijsschop toe Ludick, om previlegie toe werven.

Als heer Henrick dijt den gueden luden anlechte, soe hebben sie sich willich bewijst ende hebben anden bijsschop gescreven om previlegie ende coufirmacie, ende die bijschop hevet die previlegie ghegunt allensselen⁵ wat: alsdat sie eenen visitiere kiesen mochten ende eenen bichtvader die des bischops machte solde hebben over die susteren, mit anderen

1 Scharrebier.

2 Als 't noodig was.

3 Nog in den mond des volks te Venray, voor: hoe.

4 Erfvoogd van Roermonde. De familie van Vlodrop bestaat daar nog.

5 Nog gebruikelijk in deze streken voor: allengskens.

[p. 34]

previlegien. Ende heer Henrick verwerff oec previlegia vanden pastoer heer Herman van Loobroeck off Greve. En is bij die arme susteren gecomen ende heeft sijn guet ende gelt mede ghebracht, wael tot vier hundert gulden, omtrent als blauwe gulden die doe ghemeynlic gijngen, die ghemunt weren dat stuck op XIII flamsche groeten ende III doyt ende die VII voer III francsche off keysers alde schilde. Dijt gelt hevet Me vast tot nutticheit der susteren angelacht en tymmerden inden iersten een coecken ende reventer ende gasthuys¹ daer onse sieckcamer nu is mitten kelresken². En daerna tymmerden hie dat lange huys mitten kelre, daer nu onse reventer ende warmhuys is, ende onse kerke, dat groet wonder is waer hij dat gelt krigen mochte, dat hij soe coestelicke tymmerde. Hij tymmerden oeck een huys voer hem ende sijnen medepriester ende voer die eerbaer geestelicke luden, daer nu in woenen onse poertsusteren. Ende hie sechde, doe hie tymmerden dat langhe huys ende selven mitter hant trouwelieke arbeyde: woeste³ ic dat men hier gheen doechden in werken en solde, soe wolde ick dattet een grondeloes colck weer. Hie was stichtich in bijwesen der susteren ende stijl ende rijp van ghelaet, ende gijnck in allen manieren van cleder als die broeders van heer Florens huys toe Deventer. Ick meyn dat heer Henrick quam bij onse susteren te woenen doe men schreef m cccc ende xxvij.

1 Huis voor gaston, namelijk.

2 Met het kelderken.

3 Wist ik.

Van den iersten eerwerdigen Pr⁴ heer Henrick.

Ende als voerseyt is was hie een gheleert man ende een costell⁵ predicant, soe dat hie duck toe Ray predicte voer al dat volck; want heer Herman die pastoer en conde niet wael predicken: ende hie ruerde strenghelicke die gebreken op den stoell. Waer om summige hem vervolchgeden ende wolden hem doetslaen ende summels iagheden; dat hie hem nauwelick ontquam ende houwen nae hem myt messen ende houwen summels in sijn doer van sijnen huus daer hie hem⁶ nauwelic in ontspranck. Deser vervolgijnge was soe voel dattet voerden lantsheer hertoch Arent quam, die selve ghijnck bij dese arme susteren ende troestense ende lavede⁷ hie wolde oer bijstender ende hulper wesen, ende schreeff aen den amptman vander Horst eenen scherpen brieff, dat hie dat gewalt⁸ der summigen van Ray

4 Pastoor?

5 Kostelijk.

6 Hun.

7 Beloofde.

8 Geweld (tevens beheer).

[p. 35]

aff stelde, dat sie deden den armen susterkens, bij sijnen eede¹, den sie hem ghedaen hadden: denwelcken brieff ick ghelesen hebbe.

Ende doe hertoch Arent ierst quam bij dese arme susteren om sie toe visitieren mijt sijnen helberdieres ende raet, soe weren die arme susteren seer verveert. Want die summige nabueren die sechden dat sie kettersschen ende bannige² luden weren, ende dat men sie barnen solde³, soe was daer een ionge suster ghenoemt Metken van Voerle, die liep den hertoch toe ghemoete, ende viel op hoer knyen ende badt ghenaede ende sechden: lieve heer, genaede over my, want ic en bijn noch niet deer een⁴: want sie noch ghijnck in hoeren werlicken cleder ende niet aengenaemen⁵ en was. Want al quam sie vroe bij die susteren, nochtant weren wael xv off xvj susteren voer hoer aengenoemen als ic gheleesen heb inden iersten resignacien brieve van oeren gueden⁶ voer die schepenen. Doe hertoch Arent dijt sach, soe wart hie lachghende, mijt sijnen omsteenders ende sprack: ‘Staet op, lieve dochter; ic wil u helper ende u beschermer wesen ende niemant en sal u quaet doen. Doe was Metken al te vroelick ende ginck totten anderen susteren ende sachden hem wat sie ghehoert hadde.

Doe dan heer Henrick bij die susteren woende, soe arbeyde hie nernstelic, dat hie die susteren mochte bynnen halden ende verwarff dat hie een kercke tymmeren mochte ende hebbeu een kerekhoff; ende dat hie dien susteren oer sacramente doen mochte bij[n]nens huys. Ende hie omtuynden die ghehofften, dat alman niet bij die susteren comen en mochte. Ende hie ghijnck selver tuynen ende staken als een huerlinck. Ende wanneer hie solde gaen eeten soe yamerden den susteren dat sie oeren weerdigen heeren gheen bier en hadden toe gheven, soe deden sie summels een wenich biers onder dat scherber dat hie dranck van doechden. Ende daer wart heer Henrick sieck ende kranck aff, ende seede schemelick⁷: ‘Susteren, gevet my doch dat bier alleen en̄ dat scherber alleen.’ Heer Henrick en sochte hem selven in geenen dijngen, ende was seer nernstich die susteren te halden op oer hantwerck ende oeren willen toe breken in allen dijngen, ende sie aff te halden vanden weerlicken luden; daer hij guede hulpe toe hadde, want die weerlicke luden en achten die susteren niet anders dan bannighe ketterynnen, dat welc sie gerne

1 Volgens den eed.

2 Die in den ban zijn.

3 Verbranden moest.

4 Daar in of eene van die.

5 Aangenomen.

6 Brief van goederen-afstand.

7 Schamelijk, ellendig, jammerlijk.

[p. 36]

om Gads wil leeden. Wanneer die susteren solden wtgaen, soe mocht hem gruwelen om summige nabueren die sie soe vervolchden ende nae riepen ende summels mit dreck nae woerpen. Ende ghemeynlicken van beghijn onses convents op dese ure, alle die gheen die onse Gaeds huys vervolcht hebben, sijnt quaets doets ghestorven off geplaget geweest, off wtten lande veriaget, doer die ghenaede Gaedes ende hulpe onser patroenen der sueter maghet Maria, sancte Ursula mit hoere gheselschap, sancte Anthonius, sancte Johan Ewangelista en sancte Agnes.

Heer Henrick was ghehalden int hoff van Ludick ende in alle desen landen, als een apostel des landes van Kessel, ende alle guede, gheleerde ende doechtlicke luden hadden hem lieff ende weert, als den Godt mit alsulcker gracij begavet hadde, dat hem alman lieff ende weert hadde. Ende hie was toe Ray een bernende licht, als heer Henrick van Mynden toe Venlo was, die daer in die wey die vergaederinge begonnen hefft wt raede onser broder van heer Florens huys toe Deventer, daer sie beyde onder stonden.

In den iaer ons heeren mcccc ende xxv soe was een ban in die stadt van Deventer. Ende want onze broders ende die susteren ghehoersam weren den Pauwes, soe toegen sie utter stadt van Deventer nae Zutphen, ende bleven daer vi iaer lanck¹. Ende daer quam heer Henrick summels tot heer Goert onsen pater ende nam raet, ende

1 Na den dood van Frederik van Blankenheim, Bisschop van Utrecht, werd, in 1423, Rudolf van Diepholt, Domproost van Osnabrug, tot zijnen opvolger gekozen. Doch Paus Martinus V weigerde zijne goedkeuring aan deze keuze te geven en benoemde in zijne plaats den proost van Utrecht Zweder van Culenborg. Tegen dezen verzetteden zich echter de staten van Overijssel, met de steden Deventer, Campen en Zwolle aan het hoofd, met dit gevolg dat Zweder van Culenborg de vlugt moest nemen en Rudolf feitelijk in het bezit des Bisdoms kwam, waarop Paus Eugenius IV den banvloek tegen Zweder, en het interdikt over de hem aanhangende steden uitsprak In de meeste kloosters werd deze uitspraak geëerbiedigd; en toen de magtige landadel en de overmoedige steden, de kloosterlingen wilden dwingen tot overtreding van het interdikt, namen deze de wijk naar andere kloosters en verbleven er tot de opheffing der straf. Wij zien hier dat de broeders van Deventer eene schuilplaats vonden in Zutphen; die van Windesheim en Sint-Agnetenberg begaven zich naar Lunekerk, in Vriesland. En zóó goed moet de geest der ballingen geweest zijn, dat de schrijver der ‘Annales Rodenses’ (Rolduc-Kloosterrade), waar hij, ten jare 1429, verhaalt dat Lunekerk, (Ludinghakercka,) een aan de abdij van Rolduc onderhoorig klooster, door die van Windesheim werd betrokken en in bezit gehouden, zich over dit door zijne abdij geleden verlies troost, met de gedachte, dat de aldaar kwijnende tucht door de broeders van Windesheim hersteld werd. Annaks Rodenses, ad. ann. 1429.

[p. 37]

brachte mede twe susteren van Zutphen, die een hiet Fie Lieffarts ende die ander hiet Alijt Hoevincs. Ende Fie die wart moeder gemact ende Alijt verwaerden dat wevehuis. Die susteren in Ghenoy by Venloe hadden ons twe susteren toe voeren gheleent; mer want onse susteren die derde regule niet aennemen en wolden, soe toegen die wederom toe huys. Doe die voerss. Fie ende Alijt een wijlken hier gheweest weren, doe toeghen sie wederom. Ende Lijsbet van Haen was een wijlken moeder; en suster Met Bans was oeck een wijlken moeder, die voersseyde susteren van Zutphen Fenne Bramels ende noch een; mer het en wolde niet lucken. Want die voersseyde susteren guet weren, mer sie en hadden gheen manier te regieren, soe satten die visitierens heer Goert van Moerse pater toe Deventer, heer Derick van Herxsen ende heer Rutger van Hulsbergen (voer een moeder¹ suster Mechtelt van Angheren aen dat beveel, ende mackten sie moeder ende nemen sie wtten werckhuys.

1 Overtollig.

Van onse eerwerdige matersche Mechtelt van Angeren.

Dese suster Mechtelt was van gueden vrienden² ende hadden lange ghedient bij mijn Joncfer van Vorst, ende conde sich seer wael behelpen³ in allen dijngen, ende had gheweest een camer ioncfer ende beschicte den staet nae der edelijngen wijse, ende was rick ende conde wael schriven ende leesen. Soe kreech sie eenen gueden inval, want sie toe Zutphen ende toe Doesberch ghesien hadde die simpelheyt ende die groete mynne der devoeter susteren die sunder eygendom leveden in reynicheyt ende ghehoersamheyt. Ende sie hadde een suster inden lande van Luyck, ic meyn toe Eyck, daer was sie toe ghetoegen om die te versueken, ende quam bij Venloe in Gheenoy ende hoerde daer van een nye vergaderijnge toe Ray van viij of ix susteren, ende gaff sich over daer bij te woenen. Ende als sie quam voer die suster poerte, sach sie dat arme getimmer en valden⁴ hoer handen ende suchte ende spraeck: ‘O suete Maria, hebt ghij my in alsoe armen huysken gheroepen, nae mijnnen weeldigen ende leekeren daghen.’ Sie was heerlicken ende staedlicken ghecleet ende quam bij die susteren; daer satmen oer een schoetele moes voer sunder smeer ende weinich anders. Doe dacht sie: die susteren heb-

2 Vriend is in Limburg nog gebruikelijk voor: verwant.

3 Schikken, redden.

4 Vouwde.

[p. 38]

ben dat wael beter, mer sie willen my besueken¹. Doch sie beyde den eenen dach voer, den anderen nae, ende vernam dat daer reyn armoede was; ende gaff sich soe heelicke tot den dijngen des huys, in cleden, in eeten, ende drinken ende in trouwen arbeyt, dat sie een spiegel des huyses wart ende een opcoemst.

Sie verwaerden² dat weven ende vercoffte dat doeck, ende leerde die susteren leesen ende schriven en holtse³ op hoer hantwerck, dat sie alle iaers boven die hondert cluyn wullen⁴ bijnens huys reyden⁵, ende maecten soe guet doeck, dat onse broeders van Deventer ende van Swoll ende van Hulsbergen gelick begeerden toe copen onser susteren grau ende wit, dat sie bereyden. Dese weerde moeder was heer Henrick alte⁶ groeten onderstant inder disciplinen: soe wanneer, waer enige stolte derne was in enigen susterhuysen, die loy⁷ ende lecker ende eygen wijs was ende onseggelic, die begeerden sie te doen bij heren Henrick ende moeder Mechtelt. En summels nemen sie die een iaer off een half ende trierden⁸ sie wael, en̄ sanden sie dan wael ghetriert ende discipliniert weder om, ende dan wolden sie gerne doen al dat men hem heyte op datmen sie niet weder en seynden bij heer Henrick te Raede.

Heer Henrick was gebreecklic aen den stein ende onghesont off ghebroeken; nochtant want hij soe vuerrich van geest was, dede hij wercken die sijns gelicken niet doen en conde. Hij had een cleerck, dat een eerbaer knecht was, bij hem, ghenoempt Jan die Vlemynck den hij priester liet wien; en̄ eenen leeck broeder ghenoempt Jan van Alpen, ende helt⁹ sich van den susteren ter gueder wijs, waer hij conde ende mocht, sunderlijnge bij avende ende alleen mit hem¹⁰ te callen, anders dan mit die mater off ampt susteren, ende had sich daer oeck stichtich ende eerbaerlic in. Hij hielt gemeynlic eenen eerbaere clerck die hem ter myssen dienden. Ende heer Henrick gaff over mit Jan van Alpen ende mit alden susteren sijn guet, reede ende onreede¹¹, nae raet der visentierens ende vertiegen¹² daer op voer die scepen van Raede, nae wtwijsing eens scepen brieffs daer af sprekende, den ick gheleesen heb. Soe dat heer Henrick sonder eygendom was onder ghehoersamheit sijnre visentierens, ende leveden eerbaerlic ende doechtelic bij die susteren xx iaer lanck. Ende inden iaer m cccc en̄ xlvij wart hie cranck en̄ starff int beghijn van die

1 Beproeven.

2 Beheerde.

3 Hield ze.

4 Kluwen wol.

5 Gereed maakten.

6 Zeer.

7 Lui.

8 Tractierden? - behandelden.

9 Onthield.

10 Haar.

11 Vaste en tilbare have.

12 Traden.

[p. 39]

vasten des iij dachs nae sancte peter ad cathedram wonderlic ynnichlick ende devoetelicken, soe dat die bij hem waeren hem duncken lieten dat onse suete Vrouwe bij hem was, mitten lieven heiligen onsen patronen ende mitten heiligen enghelen, nae allen ghestals ende wesen dat hij toenden. Mechtelt van Angheren, onse mater, quam bij hem doe hij sterven solde; want sie noch simpel susteren voeren sonder regule ende beslot, ende sat voer sijn bedde. Doe verhieff hie sich inden bedde ende sprack tot hoer: ‘Met¹ en siedij niet? Met, en siedij niet?’ mit eenen blijden aengesicht. Wat dienst, den hem heer Jan die Vlemijnck ende sijn cleerck dede, daer en begheerden hij gheen susteren toe. Ende als hij sach dat die doet quam, en sprack hie tot Mechtelt van Angheren, die mater: ‘Mechtelt, ic beveel u dese arme schaepkens, ende sijt² wt om eenen gueden pater.’ Ende want moeder Mechtelt mit hoeren wullen doeck duck toe Deventer toech ende becant was onder die heeren ende paters en̄ die susteren toe Deventer, soe hevet die mater geschiet aen die paters; ende heer Rutgher van Hulsberchgen sechden tot hoer: ‘Weert³ dat heer Goert die pater van Deventer hoer niet en holpe, soe wolde hie oer helpen, ende sechde oeck dat hie gheenen priester en hadde, den hij hoer weigheren wolde, dan alleen heer Marten die na heer Rutger pater wart toe Hulsberchgen.

1 Met, voor Machtelt.

2 Ziet.

3 Ware 't.