Dietsche Warande. Jaargang 6

[p. 569]

Iets uit den Kerkstrijd van 1617 en -18.

Onze vriend en geachte Gildebroeder, de Heer Frederik Muller, hing onlangs in het Kon. Oudheidkundig Genootschap een tafereel op van de nederl. kerkbeweging van 1618, in zonderheid voor zoo ver zich de strijd van Remonstranten en Kontra-remonstranten op het gebied der prentkunst geopenbaard had. Met erkentelijkheid maken wij van zijn verlof gebruik, tot mededeeling der onderstaande curiosa.

A.Th.

I.

Op een hals vel f^o-postpapier der XVII^o E. is een quartoblaadtjen geplakt, voorstellende: de titelprent van ‘Iphigenia’ van Coster (welk Treurspel uitgekomen is den 22ⁿ Sept. 1617¹), namelijk:

Twee Koningen te paard, elk op een schabrak zittende, met het woord De Werelt, en beide een riet in de hand, met het woord Iustitia. Op beider toom staat het woord Religi. Achter den eene zit op het paard een doctor (theologiae?), die het paard ment. Boven de plaat staat gedrukt: ‘Academi’ dat op de Amsterdamsche Akademie (of Schouwburg) slaat; en onder:

HOe 't in de VVereldt gaat, en hoe 't behoort te gaan

VVijft Costers Nestor in Iphigenia aan:

Dat zullen vvy alleene spelen voor die luyden
Die 't Land beminnen, en onf' doen ten besten duyden.

Voor de Arme VVeesen.

Onder dit drukwerk staat met een XVII^e-eeuwsche hand geschreven: Dit bovenstaende briefje is van Doctor Samuel

1 Zie onze Nederl. Ged. 1600-1655, bl. 77.

[p. 570]

Koster over al aen de huizen der liefhebbers gezonden, wanneer sij zijn treurspel Iphigenia voor de eerste mael op het Schouwburg zoude vertoonen.

II.

Het andere stuk is een net handschriftjen van het eerste vierde der XVII^e Eeuw, opmerkelijk om de zuiverheid van taal en aardigheid der strekking. Het luidt als volgt:

Den 2ⁿ December 1618 heeft Pater Maximiliaen in der Jesuiten Kerck 't Antwerpen op stoel gebracht het Arminiaens Testament¹; beginnende sijn predicatie aldus:
‘Als de wolven malkanderen vernielen soo genaeckt den schapen ruste, en̄ alsdan is het voor de schapen tijt van verblijdinge: alsoo mede als wij goede Catholijcken sien dat onse tegenpartije haer selven vernielt en̄ verderft is het tijt dat wij ons verblijden, want onse verlossinge ende vrede alsdan nae bij is. Nu, de saecken staen in Hollant soo dat onse tegenpartijen malkanderen al een geruijmen tijt geleden met groove groote en̄ godtslasterlijcke punten hebben beschuldicht; veel pasquillen, liedekens, den eenen tot des anderen nadeel heeft doen drucken. Maer het en is daer bij niet gebleven; want de Gommaristen allenskens meester geworden sijnde soecken d'Arministen te verdrijven, verjaegen ende vernielen, hebbende tot dien eijnde haer luijden haer Testament gemaeckt en̄ haer uijtvaert bereijt. Dese print “(toonende doe het Testament)” is genoemt der Arministen Testament. De notaris die 't selvige feest ingestelt [heeft] is Misverstant, en̄ staet daer boven aen, hebbende bij hem sijn getuijgen, te weten Licht-verleij, en̄ Laster-leugen. De executeurs sijn de Waertgelders. De uytvaert, daer toe de Gommaristen de Arministen schicken, is gebrant te worden, 't selve te kennen gevende met de Piramide (want op sulcken manier placht men eertijts bij de Romeijnen rogum te maecken), stellende de stede die sij gebrant willen hebben, den eenen boven den anderen. Maer mocht iemant vragen wat is de oorsaeck waerom alle dese steden moeten branden? Die staet daer al mede in de print. Die van Uijtrecht setten een predicant met wijf en kinderen op den dijck, en daerom moeten die van Uijtrecht

1 Eene bekende groote plaat van die tijd.

[p. 571]

branden. Die van Leijden schieten uijt de Schans bij haer luijden opgerecht een seecker out man doot (ick en segge niet dat het waer is, maer het staet daer soo) en̄ daerom moeten die van Leijden branden. Die van Schoonhoven hebbeu een vat biers ten besten gegeven aen die Heeren, die een seecker tuijnhuijsken hadden geraseert, daer de Gommaristen in gepredickt hadden; en daerom moeten die van Schoonhoven branden, etc. Boven aen staet een oijevaer, het welcke is het wapen van den Hage, die oock al met de resten branden moeten. Maer nu ick spreeck van den Oijevaer moet ick ul. verhaelen een seecker fabel van AEsopus, dewelcke dese is:
De vorschen baden den Godt Jupiter dat hij haer een Koninck wilde verleenen, 't welck Jupiter dede, latende haer een balck nederdalen; maer de vorschen waren met dien Koninck niet te vreden, want sij sprongen daer op en̄ af, en leesden daer mede soo sy selver begeerden; baden daerom anderwerf Jupiter dat hij dien Koninck weder soude ophaelen en̄ haer een ander gunnen; 't welck Jupiter gestoort sijnde, dede, gevende haer den Oijevaer tot een Koninck. Desen Kouinck treedt haer, verslint haer, ende slockt haer op soo veel sij gekrijgen kan. Al eveneens is het oock gegaen met de Arministen: die hadden eerst eenen goeden Koninck, namelijk den Bijbel: maer sij sprongen daer mede om nae haer eijgen fantasije, den eenen die sus den anderen die soo uijtleggende, hebben daerom eenen anderen Koninck gekosen, te weten, de hooge Overheijt: want Uijtenbogaert, wel de principaelste onder de Arministen, schrijft uijtdruckelijck in sijn tractaet van 't ampt der Overheijt, dat haerluijden toekomt het opperste gesagh in kerckelijcke saecken. Dese Overheijt nu een weijnich verandert sijnde, verdrijft haer, verjaeght haer, ende soeckt haer te vernielen ende alle miserien aen te doen, die fij souden konnen of mogen.
Aen de rechter hant van dese print komt een hant uijt de wolcken, vast hebbende aen snoer een seefs, die gegrepen wort van een groot Signor, hebbende een rappier op sijn sijde, ende een pluijm op de hoet: boven hem staet geschreven: Je maintiendraij. Desen Signor sift en̄ hersift dat alle de arme Arministen daer uijt vallen hol over bol, gelijck de duijvelen uijt den Hemel vielen; maer de Gommaristen blijven onbeweeght sitten, ende sien de anderen vast suijsebollen. Nu op dit sisten sijn waer te nemen twee consideratien; de eerste is, datter geschreven staet in de Heijlige Schriftuur, dat men het geloof niet en sal sisten; de tweede is, dat als men sist daer

[p. 572]

altijt blom ende semelen sijn, nu het gebeurt altoos dat de blom door de seef valt en̄ de semelen daer in blijven. Desen grooten Signor evenwel en past daer niet op, maer gaet al even seer met het sisten voort, ende nochtans seijt hij Je maintiendraij. Is dat niet fraeij gemaintineert den eenen voor, den anderen nae, uijt te siften? Laet haer nu vrij synode houden, laet haer nu vrij vergaderinge houden, maer de Geest Godes en sal daer niet wesen.’
Den 9ⁿ December wederlijde hij de eerste positie den Contraremonstranten in de Synode van Gelderlant bij de Remonstranten te laste geleijt. Daer nae leijde hij het Euangelium uijt, 't welcke dien dach was Matth. XI, 2. Gekomen sijnde tot de woorden: ‘Wat sijt gij uijtgegaen in de woestijne te sien? een riet dat van de wint geroert wort,’ en vergeleeck hij de Synode bij het riet, en sijn Ex^cie bij de wint.
Den 16ⁿ dito wederleijde hij de tweede positie, ende bracht bij dese gelijckenisse: Dat de doorluchtige Prince van Orangien in den Hage uijt de gantsche burgerije aldaer nae sijn believen koos 8 of 10 persoonen, en̄ die avanceerde tot groote officien, en̄ alle de reste dede verbranden, hangen, etc.; niet omdat sy quaet gedaen hadden, maer alleen omdat hij een wel-behaegen daer in hadde. Soude men niet seggen dat dat een groot tyran waer? Souden wel eenige menschen daer willen woonen? Ick achte neen. Al even eens sulcken tyran maecken de Gommaristen van Godt.
Den 23ⁿ dito wederleijde hij de derde positie, en̄ alsoo hij citeerde een passagie uijt een seecker boeck Calvini, geintituleert Antidotum Concilii Tridentini seijde hij dat in het tegenwoordige Synode tot Dordrecht vrij wat veel fenijns gespogen wiert, waer tegen sij luijden een antidotum souden maecken dat beter hans (sic) heeten soude als het antidotum van Calvin.