Dietsche Warande. Jaargang 6

[p. 337]

Levensmanieren naar een handleiding der 16^e eeuw
Meêgedeeld door Prof. J. van Vloten.

In 't jaar 1587 werd ‘t'Hantwerpen, by Jan van Waesberghe, in de Camerstrate, in den Schilt van Vlaenderen’ een 12^o boekdeeltjen uitgegeven, onder den titel van ‘Goede, manierlijcke zeden, hoe de jonghers gaen, staen, eten, drincken, spreken, swijghen, ter tafelen dienen, ende de spijse ontghinnen sullen, met vele andere schoone onderwijsinghen.’ Het heette ‘ghecolligeert wt diversche autheuren ende meer andere gheleerde boecken, door vraghe ende antwoorde ghestelt’, en ving aan met de volgende woorden

‘Totten leser.
Aenghesien men nu ter tijt soo vele onghemanierde jonghers vint, om datse de ouders van ionck aen in Gods vreese ende goede zeden niet op en voeden, soo hebbe ick dit vergadert wt diversche boecken ende gheapprobeerde autheuren, ende op vraghe ende antwoorde gheftelt, opdat alle ionghers haer tot goede manieren wennen, ende hierdoor in alle eerbaerheyt ende deucht toenemen souden; d'wele haer al te samen wensche met langhe welvaren’.

Het was voorts in verschillende rubrieken asgedeeld, in welke het den ‘jongers’ houding en gedragslijn op alle plaatsen, en in alle voorkomende omstandigheden voorschreef. Daar ons die, zoowel voor de kennis der taal als der zeden van de eeuw, die ze te boek stelde, geen onvermakelijke bijdrage schijnen, geven wij ze hier in haar weinig omvangrijk geheel terug.

D. Maart 1862.

v.V.

[p. 338]

Ten eersten, hoe de jonghers haer in alle de leden des lichaems houden sullen.

Vraghe. Hoe veel wegen zijnder, door welcke een jongeline ghemaniert ende te recht onderwesen mach worden?

Antwoorde. Menigerley, maer fonderlinge viere: 1. dat hy in Gods woort ende in 't heylige Christen-geloove onderwesen worde. 2. dat hy alle vrye Consten beminne ende leere. 3. dat hy in leeringe ende deucht toeneme, opdat hy tot vorderinge des gemeynen nuts opwasse. 4. dat hy hem van ioncx op in alle goede zeden oeffene.

Vr. Wat zijn goede zeden?

A. Die een manierlijc, welgeciert, ende deuchtsaem wesen bewijsen.

Vr. Wat sullen de jongers smorgens doen, d'eerste dat sy wt den slaep ontspringen?

A. Sy sullen haer segenen ende dancken God, dat hyse dien nacht bewaert heeft, hem biddende om sijn gratie, dat hy haer dien dach geve te volbrenghen tot sijnder eeren ende des naesten profijt.

Vr. Waerwt kent men eens jongelincx goede, manierlijcke zeden?

A. Wt eenen eerbaren wesen, welex bewijsinge sijn de oogen, voorhooft, wijnbrauwen, wangen, ende, metten cortsten, het gantsche gestalt des lichaems.

Vr. Hoe sal men hem met de ooghen houden?

A. Men en sal met de oogen niet stuer sien, als een dul mensche; niet alom in alle hoecken loeren gelijc de catte na de muys; nochte hoomoedich, als de hooveerdige; niet te wijt opgespert, als de fotten; niet pinc-oogen ost wencken; want dit al quade teeckenen zyn; maer men salse eerbaerlijck ende manierlijck ghewent houden.

Vr. Waerom wort dit van de oogen so nerstelijc geboden te onderhouden?

A. Want de oude wijse seggen, dat de oogen woninge des gemoets sijn, ende Plinius heetse een vat door welcke den moet zijn hantéringe werckende is.

Vr. Hoe sullen de wijnbrauwen ghescict zijn?

A. Die en sullen niet te samen ghetoghen zijn, noch niet verheven wt stouticheyt oft hoochmoet, noch te seer op de wangen hangen, wele een teecken van erch te dencken is; maer sy sullen manierlijck ghehouden worden.

Vr. Hoe sal het voorhooft gestelt zijn?

A. Sedichlijc ende vrolijc, niet gerimpelt, als een out wijf; niet

[p. 339]

stuer, noch grouwelijk als een os; want het voorhooft is een stille reden des gemoets.

Vr. Betamet¹ ooc eenen iongen, die met vremde lieden spreeckt, zijn voorhooft oft aensicht metter hant te strijcken oft te wrijven?

A. Hoewel (als Plutarchus schrijft) dat de hooghe vermaerde Tullius Cicero sulcx gedaen heeft, so wordet nochtans van Quintilianus voor oneere ende groote schande ghehouden.

Vr. Hoe fal men den neuse met zijnder toebehoorten houden?

A. Reynlije, niet besnot, besmeirt, oft onsuyver als een braetpanne.

Vr. Machmen ooe den neuse met de bonette, slippe, oft mouwe snutten?

A. Neen 't, maer dit sal men met eenen snutdoec doen; ende staet men voor yemant, so sal men d'aensicht ter zijden keeren.

Vr. Sal men het snot oock in de cleeren smeeren?

A. Neen 't, maer met de twee vingers den neuse snuttende, sal men ter sijden op d'aerde werpen, ende metten voet wttreden, opdatter niemant af en walghe.

Vr. Machmen ooc metten neuse snoeven?

A. Dat plegen de horenblaseren, elephanten, ende rasende lieden te doen.

Vr. Staet het ooc wèl, luyde ende seere hijgen, als oft men den wolf ontloopen ware?

A. Neen 't, want sulcx plegen ontsinnige lieden te doen, die wt dulheyt haer cleederen verscheuren.

Vr. Is 't ooc eerlijc² den neuse op te trecken?

A. Dat pleghen spotters ende netboeven³ te doen.

Vr. Hoe sal men hem by de lieden houden, als eenen het niesen overcomt?

A. Men sal hem omkeeren ende fegenen; ende als het niesen ophout, sal men de bonette asdoen, danckende denghenen die hem Gods segheninghe gewenscht hebben; maer het niesen diewils willen verwecken, ende de natuere daertoe bedwinghen, en is niet eerlijck.

Vr. Hoe sullen de wangen ghestelt zijn?

A. Die sullen met natuerlijcker verwe, ende niet met ghemaecte coleure verciert zijn.

Vr. Is 't ooc eerlijck, dat hem yemant schaemt?

A. Schaemte is een groote deucht, als sy betamelijc ende manier-

1 Betaamt het.

2 Eerbaar, fatsoenlijk.

3 Gemaskerde guiten.

[p. 340]

lijc is; maer het is boersche ende quade schaemte, als de jongers verhert staen als eenen staec.

Vr. Waermede plachmen sulcke boersche ende verstocte schaemte te verdrijven?

A. Met goede zeden te leeren ende by eerlijc volck te verkeeren, oock in comediën ende tragediën oft ander spelen geoeffent te worden.

Vr. Is 't ooc eerlijc de caken op te blasen oft gants neder te laten ende in te trecken?

A. Neen 't, want d'eerste doen de ruyspijpers, d'ander de vertwijfelde.

Vr. Hoe sal men den mont houden?

A. Den mont en sal men niet te vast toe houden, als ost men eens anders adem schoude; hi en fal ooc niet wijt open sijn, gelijc de sotten den mont opgespert hebben; maer men sal hem so houden, dat de lippen bijna malcanderen raken.

Vr. Is 't ooc eerlijc metten mont te poffen oft te blasen?

A. Sulcx doen sommige hanssen, die met hoochmoet door 't volc henen treden, maer eenen ionghelinc staghet¹ seer qualijck.

Vr. Hoe sal men hem houden, alsmen geeuwet?

A. Is 't sake, dat hij hem van de lieden niet en can gheveynsen oft gewijcken, soo sal hij den mont met de hant oft eenen doeck bedecken.

Vr. Sal men ooc op alle saken ende redenen lacchen?

A. Op alle saken te lacchen is sots were, nergens om te lacchen is wtsinniger were, maer middelmate hierin te houden is beste, als in meer andere dingen.

Vr. Welcke plegen om schampere ende onnutte woorden ende wereken te lacchen?

A. Die daer genuchte in hebben; daerom sal hem een eerbaer iongeline also gelaten, als oft hy 's niet en verstonde, watter schampers gesproken oft oneerlijcx ghedaen wort.

Vr. Betamet ooe overluyde ende onmanierlijck wt te lacchen, sodat het gants lichaem daeraf beweecht wort?

A. Alsulcx en ftaet niemants ander wel, hoe sal 't dan eenen jongelinck betamen?

Vr. Is 't ooc goede maniere in 't lacchen te briesschen als een peert, de wangen te rimpellen, ende u tanden te laten blincken?

A. Neen 't, want d'eerste de sotten ende pluymstrijckers toebehoort, d'ander de dulle ende beseten lieden.

1 Staat het.

[p. 341]

Vr. Wie mach dese woorden spreken: ick heb mijnen buyck ontwee, my selven bijnae dootcranck ende t'eynde adem ghelacchen?

A. De sotten, dien haer vernuft ende redelijcheyt berooft is, ende (haer) sinnelijcheit niet bedwingen en connen.

Vr. Hoe sal hem een jonghelinck dan vrolijck bewijsen?

A. Also, dat het aensicht daerdoor niet te seer ontstelt en worde, noch een onmanierlijck wesen wt en volghe.

Vr. Hoe salmen hem houden, als ons eenich dinghe, dat ons te seer tot lacchen verweckt, voor gehouden wort, sodat men hem niet wel daer af onthouden en can?

A. Men sal den snutdoeck¹ oft hant voor d'aenficht houden, ende niet te luyde wtcrijten, maer manierlijcken hem houden in 't lacchen.

Vr. Sal men oock sonder merckelijke oorsaken lacchen?

A. Neen 't, maer wanneer sulcx geschiet, so salmen de oorsake waerom men lacht vertellen, oft is 't dat sy iemant ergeren of tot vreeze sijn soude, so salmen eenige ander boerde² wtslaen, opdat niemant en meyne dat men met hem spot.

Vr. Welcke ionghers pleghen met de tonge om den mont te lecken?

A. Die sulcke seden van honden ende katten gheleert hebben.

Vr. Is 't ooc eerlijc in de lippen te bijten?

A. Neen 't, hoewel de toornige ende gemeene lieden sulcx plegen te doen.

Vr. Waerom en mach men op niemant de tonge wtsteken om te belacchen?

A. Want dat doen ongheleerde kinderen ende netboeven, maer geen eerbaer ionghelinghen.

Vr. Hoe sal hem een iongelinc houden, als hy sijn speecsel wtspouwen wilt?

A. Hy sal hem van de lieden wat afkeeren ende sien toe, dat hy niemant onreyn en make; ende als hy 't op de aerde wtgespogen heeft, sal hy 't metten voet vertreden, opdat daer niemant af en walge; maer en heeft hi geen plaetse onder de lieden, so sal hy 't in sijnen snutdoeck nemen.

Vr. Waerom is 't onbetamelijc onder de reden³ te hoesten oft te rispene?

A. Want dat plagen⁴ de leughenaers te doen, die onder de reden haer versinnen om leugenen te dichten, d'ander die den buyc sat gheten⁵ hebben.

1 Zakdoek.

2 Grap.

3 Het spreken.

4 Thans plachten.

5 Thans gegeten.

[p. 342]

Vr. Is 't ooc betamelijc, als een iongeline met iemant spreect, hem te gewennen ten derden woorde wt te spouwen?

A. Dat is een groote schande, noch en betaemt niemant, maer coemt wt quade ghewoonte.

Vr. Wien staget wel het speecsel wederom te slorven¹?

A. Geenen eerbaren iongelingen, want het hontsvoere is.

Vr. Hoe sal men hem in 't hoesten houden?

A. Dat men niemant in 't aenficht en hoefte, noch niet luyder en make dan 't de natuere en eyscht.

Vr. Ist spouwen ooc so grooten schande?

A. Ja et, ende ooc groote sonde, als 't wt overvloedich eten ende drincken coemt; maer om de natuere daermede te helpen, oft in cranckeit, en wordet niemant qualijck afghenomen.

Vr. Hoe sal men de tanden houden?

A. Suyver ende reyn; want wie sulcke versuymt, die worden de tanden van slijme loterende² ende verderven; daerom sal men de tanden des morgens ende 's avonts met claer water spoelen, ende niet met tantpoeder, als de vrouwen te doen plegen, noch met sout noch alluyn, want het den tandvleesch schadelijk is.

Vr. Sal men de tanden ooc over tafele metten messe oft nagelen reynighen?

A. Neen 't, maer men salse met beenderen van clcynen vogelkens, oft ander beenders daertoe gemaect reynigen, alsmen alleen is.

Vr. Hoe sal men het hooft houden?

A. Gekemt ende reyn, niet geciert, gegeelt oft bestreelt als een bruyt, maer gelijct van natueren is; men falt ooc voor neten ende luysen bewaren.

Vr. Sal men hem ooc gewennen by de lieden het hooft te crauwen?

A. Sulcx en behoort niet, gelijct ooc grovicheit is het lijf met de naghelen te schrobben.

Vr. Hoe sal een jongelinex hayr sijn?

A. Ter redelijker wijze gekort, opdat het niet over de ooghen en hanghe, oft op de schouderen en ligghe.

Vr. Wien staat het wel den kop te schudden?

A. Weeldige peerden, die den kop pleghen te beweeghen en het hayr te schudden, maer gheenen ghemanierden jonghen.

Vr. Wien duncket wel staen 't hayr met den handen uut de ooghen ten rugghe oft ten schouderen waert te strijcken?

1 Slorpen.

2 Wankel, los.

[p. 343]

A. De schacpherders, die gemeynlijk lane hayr hebben ende die wijfsche voeren¹ aan haer hebben.

Vr. Hoe sal men den nee houden?

A. Niet geeromt gelijc eenen lindworm, niet te seer ter rechter oft ter slincker sijden ghebuycht, maer recht op, ghelijck men oock het gantsche licchaem houden sal.

Vr. Welcke plegen den necke na de schouderen te buygen, ende het hoost daer op te laten rusten?

A. Grove ende luye droomers, ende die den buye so vullen, dat sy nerghens dan tot droomen lust en hebben.

Vr. Hoe sal men de schouderen houden?

A. In gelijk gewichte, d'een niet hoogher dan d'ander, als ost eenen spriet van den schepe² ware.

Vr. Waerom sullen de jongens so nauwe de maniere des lichaems gade slaen ende onderhouden?

A. Want ist dat iemant in quade seden van jonex aen blijft, so wort daer ten lesten een gewoonte der natueren wt; gelijc als eenen boom van jonex op wast, so moet hy ooc gemeynlijcken in den ouderdom blijven. Daeromme moet eenen jonghen, van kintsheyt aen, hem tot goede zeden ende in alle deuchden wennen op te wasschen³.

Vr. Hoe sal men de handen houden?

A. Des morgens als men op staet, sal men ze wasschen ende de nagelen nimmermeer te lanc laten worden.

Vr. Waerom ift onbetamelijk beyde de handen op den rugghe te hebben, oft in de zijde te stellen?

A. Aengesien d'eerste de luye lieden te doen pleghen, ende d'ander niet en behoort gedaen te worden, hoewel dattet sommige lantsknechten ende ruyters wel dunct te staen.

Vr. Welcke manieren des lichaems acht men betamelijck?

A. Die de natuere bequaem ende tegen geen eerbaer zeden en zijn.

Vr. Sal ooc een jongeline de leden, die de natuere verborghen hebben wilt, ontdecken?

A. Sulcke ware gants grof ende ongemaniert; maar als de natuere van noots wegen daertoe dwingt, so salment met schaemten ende eerbaerheyt doen; al ist datter ooc niemant tegenwoordich en is, so zijn doch d'Engelen Gods altijt tegenwoordich, ende de ooghen Gods doorsient al.

1 Manieren.

2 Boegspriet.

3 Voor wassen.

[p. 344]

Vr. Wat is gemanierde schaemte, ende wat vrucht brengt sy in eenen jonghen?

A. Het is een suster der maticheyt, ende een ghetuyghenisse der onschult, brengt met haer een seer goet teecken van eenen geschicten toecomenden man; want so lange als die in eenen jongen is, so isser goede hope af te hebben.

Vr. Sal men ooe zijn water ophouden als het eenen overcoemt?

A. Dat is ongesont, maer men salt op al sulcken plaetse int secreet doen, als eenen yet overcoemt.

Vr. Oft men aen de tafel sate, hoe sal men daer met eeren af gheraken als eenen yet overcoemt?

A. Men sal den dienaer heymelijck seggen, dat hy eenen deur¹ een wijle tijts van de tafel roepe, ende seggen dat daer een is, die hem wat sonderlinex te spreken heeft.

Vr. Soude men onder de lieden ooc mogen den buyck laten opgaen oft vijsten?

A. Dat waer dorper², maer het is eerlijcker wt den volcke alleen te gaen alsment immers niet wederhouden en can.

Vr. Wien staet het wel, met crommen schenckelen ende de voeten wijt van malcanderen te staen?

A. Dat doen quade ende dulcoppige crijslieden gemeynlijc, maer ten betaemt geenen eerbaren jongelinghen.

Vr. Hoe sal een jongelinck wel gemaniert staen oft sitten?

A. Sittende en salmen de kniën ende de voeten niet wijt van den anderen doen, ende staende ooc seer weynich. Boven dat so staet het ooc leelijck, dat d'een been op de kniën oft over de schenen ligt, ghelijck schaepherders ende verckenstouwers³ ghemeynlijc te doen pleghen.

Vr. Hoe sal hem een jongelinc hebben int nijghen oft de kniën te buyghen?

A. Aenghesien dat een yegelyck dunct, dat zijns lants zeden de beste zijn, so salmen dat so manierlyk doen alst de meeste ghewoonte des lants is, nochtans moet men wachten⁴ dattet betamelijc ende eerlijc gheschiede.

Vr. Hoe sal men gaen?

A. Niet loopen als een dienstmaghet, die de mert versuymt heeft; noch ooc traech oft luyelijc gaen, als een out wijf die eyeren draecht,

1 Na.

2 Laag.

3 Varkendrijvers.

4 Zorgen.

[p. 345]

niet op de zyden vallende als de dronckaerts, noch hinckende als sommige crijslieden doen; maer betamelijc ende manierlijck.

Vr. Wien behoort toe, met de voeten te sitten spelen oft lillebeenen¹, ende metten handen te wispelen²?

A. De sotten die het hooft vol oubollighe³ grillen stekende hebben.

1 Met de beenen trillen.

2 Heen en weêr te draayen.

3 Dartele, dwaze.

Van den cleederen.

Vr. Waerom salmen eerlijc gecleet gaen?

A. Aenghesien dat de cleederen in sommigher maten des lijfs lijf is, daeraen men eens menschen sin ende moet⁴ gemercken kan, so is 't betamelijc manierlijc gecleet te zijn na lantszede.

Vr. Machmen⁵ ooc eenighen sekeren reghel oft mate der cleederen beschrijven?

A. Neen 't, aengesien dat elc lant zijn gebruyc heeft, ooc ongelijcken tijt, staet, weerdicheyt, officie, rijcdom, ende persoonen; daerom salmen hem in 't cleeden na des lants manieren houden, ende so eenens staet wteysschet.

Vr. Hoe sal een jongelinck dan ghecleet zijn?

A. Niet te costelijc oft te seer geboort oft verciert met fluweel oft sijde, maer reinlijc ende manierlijc, niet besmeurt ende beclat als bedelaers.

Vr. Wat seyde Socrates, als hy eenen jongeline sach, die toeghetoyt was als een bruyt, ende hem seer laf hielt?

A. Hy vraechde, oft sy haer niet en schaemden, omdat sy de natuere sulcken gewelt aendeden; want sy van natueren mannelijc geschapen waren, ende sy wouden haer selven tot wijfs maken.

Vr. Wien is 't eerlijc langhe steerten aen de cleederen te draghen, die achterna sleypen, als de jofvrouwen?

A. Niemant, want aen de vrouwen is 't te belachen ende aen de mans te bespotten.

Vr. Sal een jongelinc ooc den rock om de schouderen werpen, ende d'een slippe ofte mouwe op de aerde laten hanghen oft onghegort gaen?

A. Dat en betaemt gheenen jonghers; maer die de ossenhuyen op de schouderen draghen, latense van achter naesleypen.

Vr. Staet het ooc wel doorsneden ende verhackelde cleederen oft van diverschen coleuren te draghen?

A. D'eerste schict men den ontsinnighen toe, d'ander de sotten, fimmen⁶ oft meyrcatten.

4 Gemoed, inborst.

5 Kan men.

6 Apen.

[p. 346]

Vr. Betamet ooc, dat een jongen die nieuwe cleederen aen heeft, hem selven des sal beroemen?

A. Dat plegen de sotten te doen, maer hoe een jongeline rijcker van ouders ende eerlijcker is, hoe hy hem ootmoedigher betoonen sal teghen eenen yeghelijcken, opdat hy oock rijck in deuchden worde.

Hoe men hem in de kercke houden sal.

Vr. Hoe sal men hem in de kercke houden?

A. Men sal de bonette afdoen, het aensicht nae den outaer keeren, maer 't herte tot God. Ende alsmen den naem des Heeren noemt, dan falmen nijgen; als men het heylighe Evangelium leest oft singhet, salmen opstaen; ende als men preêct, op den Predicant sien ende neerstelijc toehooren, ende met alle sinnen ende verstant gade slaen wat hy segt.

Vr. Betaemt het in de kercke te clappen oft te gaen wandelen ende alom te kijcken?

A. Dat is groote ongeschictheyt; maer men sal daer in gaen om Gods woort te hooren, te bidden, ende geschict daer wt te comen.

Vr. Als men knielt en mach men dan niet de een knie over eynde hebben, om den elleboghe op te legghen?

A. Dat deden degene die onsen Heere bespotten, doe sy hem croonden; dacrom salmen met beyde de knien ootmoedelicken nederknielen.

Hoe men ter tafelen dienen sal.

Vr. Wat plach een maeltijt te vereieren?

A. Goede zeden, gemanierde vrolicheyt, ende een eerbaer wesen.

Vr. Hoe salmen de tafel decken?

A. Men sal vooral toesien, dat potten, ghelasen, ammelaken¹, servetten, ende voorts wat totter tafelen behoort, wel reyn ende suyver sy; ende ten eersten salmen de tafel met het ammelaken decken, daerna den schotelrinc² oplegghen, dan het soutvat ende telijooren³; maer de sommige legghen so veel teljooren op een, alsfer menich gherechte ter tafelen comen sal. Dan legt men op elcke teljoore een wittebroot met de servette, ende op elcken hoeck van den tafelen mach men ooc dry sneden ruggenbroots leggen. Stoelen ende bancken moeten ooc gereet gemaect worden, cussens daerop leggende. Ende dus salmen 't al gereet laten staen, totdat het vole de handen gewasschen heeft ende ter tafelen comt sitten.

Vr. Hoe salmen de gasten dienen in de handen te wasschen?

1 Tafellaken.

2 Ring onder de schotels.

3 Borden.

[p. 347]

A. Het becken oft de schotel moet al ghereet staen, met het lampet oft waterpot, vol waters daerin, ende de dwale oft droochdoec daerby. Als de gasten dan comen om te wasschen, dan ghiet men haer dwater manierlijcken over de handen, ende men geeft haer den droochdoek, om te drooghen.

Vr. Wat doet men ten eersten dat sy aen de tafelen zijn gheseten?

A. Dan brengtmen d'eerste gerechte van de spijse met haer sauce ter tafelen, daerna gebiet de weert de tafele te segenen, oft men vraecht oft hem belieft, dat mense segene. Ende men sal blootshoofts staen ende de handen te gader leggen, de oogen manierlijcken tot den weert keeren, ende niet gants neder ter aerde slaen; ende als men den name Gods noemt, dan sal men de knien buygen. Desgelijcx salmen ooc de gratie naer den eten segghen, ende elc woort met goede bescheede wtspreecken, also luyde dat fijt alle hooren moghen, die ter tafelen zijn gheseten.

Vr. Hoe seght ghy de segeninghe?

A.

God, die ons geschapen heeft na zijn beelde reene,
Ende alle spijse deur sijn woort gheheylicht heeft,
Die wil ons verlossen wt dit sondighe dal van weene,
Ende brenghen hierboven by hem, daer men altijts in vreuchden leeft.

Onse Vader, etc.

Eet ende drinct, zijt vrolijck te gader,
Want het wort ons al gegunt van den Hemelschen Vader.

Vr. Hoe sal men den dranc ter tafelen dienen?

A. Diversche landen hebben hierin verscheyden manieren, ende daerom moet men hierinne 's lands zeden gebruycken.

Vr. Seght ons daer wat bescheets af?

A. Sommighe brengen de ghelasen of croesen al gheschoncken ter tafelen nae d'eerste gerechte; sommighe setten die croesen ende den pot gelijc op de tafel; men sal hierin 's lants manieren gebruycken.

Vr. Wat sal men in 't schencken onderhouden?

A. In 't schencken en machmen de croesen niet te vol oft te luttel gieten, maer altijt meer dan de helft vol schencken; ooc sal men gade slaen, dat men den eenen dranc voor den anderen niet en schencke, alsser diversche drancken zijn. Men sal ooc toesien, dat men niemant en bestorte.

Vr. Hoe salmen dan schencken?

A. Men sal wel gade slaen als yemant sijnen croes uitgedroncken heeft, dat men die dan van der tafel neemt, ende schencken weder

[p. 348]

in, ende settenen¹ wederom daermen gelangt heeft. Men moet ooc mijden voorby yemanden te reycken, so luttel als 't mogelyc is; ende men moet altijt d'aensicht ter tafelen waert houden. Men behoeft ooc het dekscheel² niet heel open te doen, als 't geenen schenckpot en is.

Vr. Hoe salmen hem voorts houden in het dienen?

A. Men sal recht opstaen, wel gade slaende watter op oft af de tafel te setten is, ende des avonts toesien om de keerssen te snutten.

Vr. Wat moet men onderhouden in de keerssen te snutten?

A. Dat men se niet wt en doe, noch metten snutter niemant en bestincke.

Vr. Hoe snut mense dan?

A. Men moet vooral besien ofter genen snutter en is, want die moet opten candelaer liggen; dan sal men den candelaer met de keerse van de tafel nemen seggende: dit is met orlove, ende snuttense met den snutter. Maer en isser geenen snutter, dan salmen 't met de vingeren doen, ende worpen ter zijden op de aerde, ende treden 't terstont wt; dan sal mense weder op de tafel setten.

Vr. Omdat wy hier nu bescheets genoech af hebben, so segt ons voort, hoe men d'eerste gherechte weder van der tafelen nemen sal?

A. Als men siet datter niemant meer van d'eerste gerechte en eet, dan salmen de schotel afnemen, ende daerna de teljooren ende sauce; want elcke spijse heeft haer besonder fauce; ende dan brengt men d'ander gherechte op.

Vr. Wat moet men onderhouden, als men de spijfe ter tafelen dient?

A. Dat men het eerlijcste ende beste van de spijze altijt ten eerlijcsten waert³ sette; daerna salmen ander teljooren opleggen, ist dat men der van eerst maer een geleyt en heeft; maer liggen der meer, so en derst men daer de bovenste afnemen; ende sommige nemense ele befondert van de tafel, de sommige setten eenen com oft schotel op de tafel, ende legghen daer die teljooren in.

Vr. Oft ghebeurde, dat men yemant eerlijcx eerst de teliooren voorleyde, hoe sal men 't dan maken?

A. Men salder hem so langhe voorlegghen, totdat hy er een voor hem hout.

Vr. Hoe langhe salmen het soutvat op de tafel laten staen?

A. Men sal 't op de tafel laten staen totdat men den keese oft......ten⁴ opset, want dan moet men 't (wech) nemen; maer set men appelen oft peyren op, dan salmen 't laten staen.

1 Setten hem.

2 Deksel.

3 Naar den aanzienlijkste heen.

4 Afgescheurd, wellicht ‘de vruchten’.

[p. 349]

Vr. Hoe salmen de tafel weder opdoen?

A. Ghelijck men ter tafelen ghedient heeft, so neemt men 't weder af; ten eersten de schotelen, daerna den tafelrinck, ende dan de teliooren, ende ten laetsten neemt men het ammelaken metten broode te samen af.

Vr. Hoe sal men de nae-gratie segghen?

A. In sulcken manieren ghelijc men de tafel geseghent heeft.

Vr. Hoe is dat?

A.

Lof, prijs, eere ende dancbaerheyt
Zy God den Vader in der eeuwicheyt,
Die ons deur Christus heeft verlost,
Daghelijck spijst ende gheeft den cost.

Onse Vader, enz.

Een vast geloove ende Christus' vrede
Zy ons ende onse vyanden mede. Amen.

Hoe men hem aen de tafel houden sal.

Vr. Als men selve te gaste genoot wort, hoe sal men hem dan hebben?

A. Men sal niet te late beyden¹, maer comen op sulcken ure als 't behoorlijcken is; men sal ooc geenen hont oft andere gast met hem brengen die'r niet genoot en sijn: alle droefheyt ende swaricheyt sal men wt der herten doen, ende toesien, dat de naghels aen de vinghers wel gecort zijn ende het mes welgewet sij: ende alsmen in huys comt, sal men 't geselschap vriendelijck groeten, ende eer men ter tafelen gaet sitten, salmen de handen wasschen; men sal selve niet eerst aen de tafel gaen sitten, want het wasschen ende voorsitten ende beginnen t'eten behoort den weert ende den ouders toe. Men sal ooc de eerlijcste² stede in 't sitten niet verkiesen; maer ist, dat men u dwingt, so en suldy u niet te seer weygheren, oft te veel rumoers maken.

Vr. Hoe ende in wat manieren salmen over tafel sitten?

A. Rechtop, niet met den elleboghe op de tafel rustende; de handen salmen over eleke sijde van de telioore een legghen op de tafel, niet te gader op de telioore noch oock te verre. Men sal ooc met de handen oft voeten niet sitten santaseren³ oft wispelen, noch in het ammelaken oft telioore met den messe steken, het ammelaken niet bedruypen oft vet maken, geen groote brocken inslocken als eenen hont,

1 Wachten.

2 Aanzienlijkste, voornaamste.

3 Spelen.

[p. 350]

noch ook aen de toespijse niet te grof zijn, ende de cost wel knouwen eer men die inhaelt; men sal den vingher oock in 't soutvat niet steken, maer nemen het sout met den messe; ende dit is d'eerste dat men op de telioore legt.

Vr. Welcke worden voor onghemanierde stucken over maeltijt gehouden?

A. De spijse eenen anderen voor te legghen die ghy gehandelt hebt¹; het broot rontom de corsten af te snijden ende te holen² oft te brocken³; den keese slim als een sickel oft ghetrapt te snijden; met vollen monde spreken oft drincken; den cost wt den mont te trecken ende op de telioore te legghen; het hooft oft ander leden te crauwen; met swaren ghepeynsen sitten, metten lichaem teghenwoordich sijn ende met de sinnen elders; nauwe gade slaen, wat ende hoeveel een iegelijck eet; met de ooghen stuer sien, over sijde loncken, wie by eenen anderen sit; het hooft op de schouderen te legghen, oft te loeren met de ooghen, wat op een ander zijde gheschiet oft watter in huys is; den wijn insuygen ende slorven, ghelijck een peert door den toom; beroemen oft spreken fulcke dinghen, daer twist, droesheyt, ergenisse, oft quaet vermoeden wt volghen mochte; in alle mans reden varen; quaet dencken oft yemant te quellen die mede aen de tafel fit; iemants ongeluck vertellen; den cost verachten, oft vertellen hoe vele die gecost heeft, ende vertrecken⁴, wat op eens anders tafel voor cost gheweest is.

Vr. Welcke stucken worden voor grove ende dronckaerts voeren⁵ ghehouden?

A. So vele tseffens in den mont te steken, dat beyde de caken ghelijck een ruyspijpe⁶ op staen gedrongen; groote dicke brocken in den mont werpen, de vingheren lecken, smacken ghelijck een soch, d'ammelaken ofte den roc vet te maken, spreken als den mont vol costs steeckt; de beenders met de tanden te enaghen, als een hont, die men metten messe manierlijcken het vleesch assnijden soude; metten messe te sitten spelen, oft in 't ammelaken oft telioor te steken, te drincken datter d'ooghen af verkeeren, grimmen oft morren ast iust niet al na eenens sin en gaet; metten tanden in 't broot bijten, ende weder wt den mont te trecken, yemants eten van zijn telioore te nemen, recht oft daer niet etens ghenoech ter tafelen en ware, hem selven soo vol eten ende drincken, dat eenen den buye dunct splijten,

1 In handen hebt gehad.

2 Uitholen.

3 Kruimelen.

4 Verhalen.

5 Streken.

6 Doedelzak.

[p. 351]

schandelijcke leughenen oft oneerbare redenen voort te brenghen, van yemant quaet oft achterclap spreken, den gordel oft riem te ontlossen, omdat men veel eten soude; watter voorgheset wort gants op te eten, oft de spijse onmanierlijck sonder broot in te slocken, ende groote teughen te drincken.

Vr. Sal eenen jonghen ooc van d'eerste gherechte totten lesten toe aen de tafel sitten?

A. Neen hy, maer na d'eerste gherechte een poose ter tafelen is gheweest, dan sal eenen jonghen aen de tafel blootshoofts met zijn telioore ende croese comen, segghende: ‘dit is met oorlove’, ende staen aen d'een fijde van de tafel rechts overeynde, ende eten lichtelijcken af; ende als de nature redelicken ghevoet is, dan sal hy zijn mes weder opsteken, ende nemen zijnen croes op zijn telioore, ende draghen 't weder van der tafel segghende: ‘God seghent de maeltijt!’

Vr. Wt wat orsake plachmen het broot te cussen, dat van der aerden weder opgheraept wert?

A. Aengesien dat het broot voortijts een bedinghe¹ ende goet teecken gheweest is van oprechter liefde ende alder eendrachticheyt.

Vr. Sal men ooc voor de maeltijt drincken?

A. Het is onghesont, hoewel dat sommighe dronckaerts dit doen, niet wt dorste, maer wt quade ghewoonte.

Vr. Hoe salmen de jonghers int eten houden?

A. Men sal fe dickwils ende weynich t'eten gheven, ende niet met overvloedighen eten oft drincken overladen; want het lichaem ende 't verstant daerby gheerenckt wort.

Vr. Hoe diewils sal eenen jonghen over tafel drincken?

A. 't Is ghesont ende den jonghers goet, te drincken, als sy dorst hebben, na het tweede gherechte, ende niet terstont als sy pottagie oft melc gheten hebben; oock soo is 't onghesont, dat sy over de drymael drincken; daerom meynde Anacharsis, die philosooph, dat den vierden dronck hem tot dulheyt verwecken soude. - So salmen vooral wachten, dat men niet sat en ete oft te vele en drincke.

Vr. Wat crijcht men van veel etens ende drinckens?

A. Eenen stinckenden adem, quade tanden, roode ende loopende oogen, scheel gesichte, corsele sinnen, bevende handen, onverstant, onrustige nachten, schrickelijcke droomen, ende (op 't cortste) ouderdom ende onghesontheyt eer het tijt is.

1 Beding, voorwaarde.

[p. 352]

Vr. Wat dranck is den jonghers alderbequaemste?

A. Die het hittighe bloet niet heeter en maeckt, noch in de hersenen niet en climt, daerom is haer cleynen dranc ghesont.

Vr. Wat salmen doen als men drincken wil?

A. Ten eersten den cost wel doorknouwen ende inhalen, den mont daerna met eenen snutdoeck oft servette reynighen, eermen den croes in de hant neemt, opdatter gheen vet in den croes en blijve swemmen; ende als men ghedroncken heeft, salmen den mont weder drooghen.

Vr. Oft yemant den jonghen dronghe, om veel te drincken, oft woude hem meer doen drincken dan hem wel bequame, hoe sal hy 't dan maken?

A. Hy sal antwoorden, dat hy 's niet en begeert, want hem niet en dorst, ende dat hy wel bescheet sal doen als hy ouder is ende meerder dorst heeft.

Vr. Sal ooc eenen jonghen, soo haest als hy ter tafelen gheseten is, met de handen vooral in de schotel varen?

A. Dat doen de verckens, ende deghene, die Gods gaven (sonder hem eens daeraf te dancken) nutten ende ghebruycken.

Vr. Waerom en sal den jonghen niet eerst in de schotel tasten?

A. Opdat hy zijnen wille, sinlijcheyt ende begheerte leere temmen, ende wenne hem ouder lieden onderdanich te sijn, noch dat hy de spijze oock niet te heet en neme, ende den mont verbrande, ende men hem bespotte.

Vr. Wat antwoorde Socrates, als men hem vraechde, waerom dat hy niet eerst wt den beker en drinckt?

A. Hy sprack: daerom doen ick 't, opdat niet in de ghewoonte en come, mijn sinlijcheyt ende begheerte te dienen, ende te doen wat die gheluft; want ick ander lieden te dienste moet zijn.

Vr. Sal den jongen ooc met de vingheren in de schotel tasten, ende nemen dat hem belieft?

A. Dat is grover ende onghemanierder voeren¹; maer men sal nemen dat voor eenen legt, niet met de vingheren, maer namelyck met den messe, ende legghen 't op zijn telioore, wachten ooc dat hy in den schotel niet en roere oft en poyere, als oft hy in eenen vischput ware.

Vr. En machmen de schotel niet omkeeren om de beste brocke te hebben?

A. Gheensins, want dat is onbefchaemder leckaerts voeren, die

1 Dat is het doen van lomperts en ongemanierden.

[p. 353]

meer haren buyck om de leekerny dienen, dan om der eerbaerheyt ende nootdruft.

Vr. Wanneer eenen jonghen yet goelijcx gheboden wort ende men 't hem toedient, hoe sal hy 't aenveerden?

A. Hy sal zijn telioore opnemen, en nemen 't daermede met dancsegghinghe, maer het staet wel, dat men hem eerste wat weyghert; ende alsmen 't voor hem heeft, dan sal men daer een beetken afsnijden ende dienen 't voor denghenen die naest hem sit; maer in 't voordienen en machmen den weert oft die van grooten staet is, als officiers ende prelaten, ofte geen ander mans wijf, hieraf voordienen, als de man daerby is.

Vr. Hoe salmen hem weygheren als eenen wat voorgheset wort, dat men niet en begheert?

A. Hy en sal niet spreken als Clitiphon in Terentio dede, segghende: ‘ic en mach's niet¹, vader! ic heb my al sadt gheten’; [maer] den dienaer daeraf danckende, segghende, dat hy's niet en begheert.

Vr. Hoe sult ghy doen, als u eenen lepel vol weecker spijzen toegereyct wort?

A. Men sal den lepel nemen, ende eten 't wt datter in is, ende dan sal men den lepel aen de servette reynighen ende wedergheven.

Vr. Als de vinghers vet sijn, en sal men die niet in den mont steken ende aflecken? oft salmen se aen den rock wisschen?

A. Het eerlijcxste² is reynlijck eten, dat de lippen oft vingers niet vet en worden; maer, want men dat in alle spijse niet wel ghemijden en can, daerom heeft men een servette op de slincke schouder oft arm, daer men de vinghers en de lippen aen vaecht.

Vr. Betamet ooc de telioore voort te reycken, om 't ghene te hebben, dat den voorsnijder afsnijdt, eer hy 't u biedt?

A. Neen 't, want dat is onbescheiden, ende het soude schijnen oft men eenen anderen den besten beet ontrecken woude.

Vr. Sal hem een jonghelinck van ioncx op wennen, om alle spijse manierlijck te ontghinnen?

A. Ja hy, want elcke spijse heeft haer besonder maniere, hoe mense behoort te ontghinnen.

Vr. Hoe sal men een ey wten dop eten?

A. Eer men 't ey neemt, soo sal men 't broot lancachtich snijden ende van sout versien zijn; dan sal men 't nemen ende cloppen 't

1 Ik lust het niet.

2 Fatsoenlijkst.

[p. 354]

metten messe ten eersten slach op, ende wel toesien, dat hy 't niet en hantere, dat hem den doyer niet door de vingheren druype ende weynich souts daerin doen, ende het dan insuypen, sonder slorven, dat volghen wil; daerna salmen 't met een mes wat ontlichten ende voort wt eten, ende dan de schalen onghebroken weder in de schotel legghen; men moetet rijpelijck eten ende niet wt de hant legghen noch oock tewijle¹ drincken.

Vr. Hoe sal men peper oft rijs eten?

A. Als men peper oft rijs eet, sal men drie stucxkens broots op de telioore snijden, ende dan telcken manierlijcken een aen den punt van den mes steken, ende soo wt de schotel langhen ende eten.

Vr. Hoe sal men pappe² ofte ander pottagie³ eten, die te weeck is om soo op te nemen?

A. Daer beschict men lepels toe, maer men mach geen tweemael over éénen lepel suypen, oock niet slorven, oft te vol doen, ende wachten⁴ dat men niet en storte.

Vr. Hoe salmen vleesch eten?

A. Als hy 't op zijn telioore heeft, sal hi dry elein stucxkens overdweers snijden, ende dry stucxkens broots daertoe nemen, ende dan het vleesch eerst in den mont steken, ende daerna het broot, ende knouwen 't wel eer hy 't inhaelt.

Vr. Waer sal men de beenders legghen, als men 't vleesch metten messe manierlijck afghesneden heeft?

A. Op d'een syde van de telioore, oft sommighe setten ijdel⁵ schotelen op de tafel, om die daer in te werpen.

Vr. Sal men de honden ooc wat t'eten geven over anderlieden tafel?

A. Ghelijc 't oneerlijc is de honden over maeltijt te troetelen oft te strijcken, oft tot hem te locken; also is 't oock oneerlijck deselve met ander lieden cost te voeden.

Vr. En mach men het broot in den dranc niet steken oft soppen wten croes?

A. Men sal sulcx niet doen, want het oneerlijc is.

1 Terwijl, onderwijl.

2 Brij.

3 Soep.

4 Oppassen, zorgen.

5 Leêge.

Om alle spijs te ontghinnen ende voort te dienen.

Vr. Seght ons wat bescheets, hoe men de hespe⁶ ende het ghesouten oft ghesprenght⁷ vleesch ontghinnen sal.

A. Hespen licht men de swaerde⁸ op, ende men snijt er eenen

6 Ham.

7 (Met zout) besprenkeld.

8 Zwoerd.

[p. 355]

kerf in, ende d'eerste stuck laet men ligghen; ende dan so dient men daer voort af; gesouten ende ghesprenghet vleesch snijt men over dweers, ende men sal het vet metten magheren affnijden.

Vr. Hoe dient men venoyson-huspot¹ voor?

A. Men neemt het eerlijcfte stue metten messe midden tot de schotel, dat niet te vet oft te magher en is, als een ribbeken, ende men dient den eerlijcften voor; ende men dient gemeynlijc voorts rontsom van 't ghene dat een yeghelijck naeste leyt in de schotel.

Vr. Hoe ontgint men een veneson-pasteye²?

A. Men snijt boven het vleesch af, ende men ontgintse in 't midden.

Vr. Hoe ontghint men een worste?

A. Men snijtse in drye stucken, ende men dient het middelste voor.

Vr. Hoe ontgint men een wilt verckenshooft?

A. Men snijt een eerste snede af, onder daer den hals aen ghestaen heeft.

Vr. Hoe ontghint men jeley met vleesch?

A. Het vleesch moet metter jeley te samen ghesneden worden.

Vr. Hoe ontghint men eenen calfsherst?

A. In 't midden, oft op eenen vingherbreet nae den steert, snijt men der eenen kerf in.

Vr. Hoe ontgint men eenen schouder?

A. Men ontgintse ter syden, daer gheen been en is, ende laet d'eerste stue daeraen oft men snijt dat af, ende legghen 't op den rant van de schotel, ende d'ander dientmen voort.

Vr. Hoe ontgint men eenen hase?

A. Men ontghinten boven aen den hals ende treckthem den herst wt; want men mach daer gheen mes toe besigen; maer treckent in stucken.

Vr. Hoe ontgint men een conijn?

A. Men trecket de lendenen van een, oft men breket in 't midden.

Vr. Hoe ontgint men een braetvercken?

A. Men snydet dweers door, oftmen ontginnet ter sijden aen den hals onder de oore, ende snijt daer eenen kerf in.

Vr. Hoe ontgint men eenen cappuyn ende d'ander ghevogelte voorts?

A. Alle ghevoghelte, dat heet ter taselen coemt, dat ontgint men ghemeynlijc aen den vleugel, ten sij datse te cleyn waren, gelijck vincken, die dient men al heel vore. Ende de voghelen, die cout

1 Hutspot van vleesch, zoogenaamd haché.

2 Vleeschpastei.

[p. 356]

ter tafelen comen, als swanen, pauwen, cranen, ende dierghelijcke ghevogelte, die en geeft men maer eenen kerf op de borft, men snijt daer dunne snekens¹ wt, ende dienter soo af voort.

Vr. Hoe onghint men een quackelpasteye?

A. Men snijtse midden door, ende dan en quartiert men maer d'een helft.

Vr. Wat spijse coemter ter tafelen die men niet voor en dient, tensy datse yemant eyscht.

A. Dat is de keese, daer en dient men niemant af vore, tensy datse yemant eyscht. Item, hier waer noch veel af te segghen; maer het beste is, dat men dit van joncxop leere ende hierin oeffene, om alle spijse manierlijck t'ontghinnen.

1 Sneedjens.

Manieren in 't gaen.

Vr. Hoe sal hem eenen jonghen houden, als hem yemant geleerders, ouders, edels, oft in overheyt ontmoet?

A. Hy sal van den wegh ter sijden wijcken ende sedichlijck de bonette afdoen; ende als 't een seer treffelick persoon is, als stadhouders, heeren oft vorsten, dan sal men de kniën buygen.

Vr. Als yemant eenen ontmoet sal men dan oock dencken: wat heb ick met dien te doen?

A. Sulcke ghedachten en sal men niet hebben, want de eere en geschiet gheenen mensche, maer Gode, die bevolen heeft, dat men de ouders eeren sal, ende d'overheyt onderdanich sal sijn, ende men kent er ooc goede manieren by.

Vr. Salmen oock sijns ghelijcken eeren?

A. Jae 't, want hoemen teghen eenen yeghelijcken gemeynsamer hout ende eere biet, hoe men meerder vrientschap teghen yeghelycken vint.

Vr. Hoe salmen met eerlijcke lieden spreken?

A. Vriendelijcke, als men 't oock met zijns ghelijcken ende teghen all man doen sal, ende met ghemanierde schamelheyt. Ende alsmen haer wederomme toespreeckt, salmen haer den eerlijcksten naem gheven naedat haer officie oft staet is, als: eerbaer, wijse, voorsichtighe, Heere, etc. de bonette altijt in de hant hebbende, ende neyghende, niet hem haestende om wech te zijn, voordat hy van den Heere zijn bescheet ende orlof heeft.

Vr. Hoe salmen de bonette in 't spreken houden?

A. Met beyde de handen salmen de bonette voor zijn middele oft navel houden, also dat alleen de twee duymen boven op de bonette ligghen.

[p. 357]

Vr. Sal een jongen oock de bonette onder den arm doen, ende fo draghen?

A. So doen de boeren die de lammeren draghen.

Vr. Als yemant metten jongen spreket, waerop sal hy sien?

A. Alleen op dengenen die met hem spreect, manierlijc ende simpelijc, niet alom loerende oft de oogen omhooge oft neder ter aerden slaende, oft het hooft ter sijden keerende.

Vr. Met wat namen sal eenen jonghen de lieden noemen?

A. Den eerlijcsten naem van het officie dat hy heeft, die men toespreect; maer is 't dat menfe niet en kent, so salmen se Heere heeten, de medegefellen broeder, suster, vrient, etc.

Vr. Welcke stucken worden onder tspreken veracht?

A. D'aensicht in menigerley manieren te veranderen, nu suer, nu vrolijc sien, den neufe, wijnbrauwen oft voorhooft te rimpelen, de lippen te laten hangen, ofte nauwe toesluyten, oft daerop te bijten, het hooft te schudden, sonder noot hoesten, het voorhooft crauwen, met den hoofde iae oft neen toewenschen, metten gantschen lijve te spreken, zijn al quade zeden.

Vr. Welcke stucken zijn dan onder het spreken gants schoffierlijck?

A. Beyde de armen van een te werpen, fantaseren met de vingheren, stalpen met de voeten als een peert, d'lijf crommen gelijc een lindworm, op hetghene niet antwoorden, daermen nae vraecht, en laten eenen anderen zijn reden niet wtspreken, maer verstooren zijn reden, oft te gaen strijcken als men eens anders reden wthoort.

Vr. Hoe sal een jongens stemme zijn?

A. Ghematicht heymelick spreken, datmen 't qualijck verstaet; ooc niet foo luyde roepen, ghelijc de moldersknechten.

Vr. Hoe sullen zijn woorden ende reden zijn?

A. Niet te seer overeen slobberende, maer manierlijck, punctelijck, bescheidelyck, ende wel verstandich.

Vr. Hoe sal een jonghen een schandelijck dinck oft reden wtspreken, alst alsoo te passe coemt, oft als 't van noode is?

A. Hy sal 't omwimpelen ende oorlof begheeren eer hy 't spreeckt, ende met schaemachtighe reden so eerlijcken wtspreken als hy best can.

Vr. Wien sal den jongen een verborghen ende heymelicke sake vertrouwen?

A. Niemant, want het is een fot die van ander niet en wilt geseyt hebben hetghene dat hy selve niet gheswijghen en can.

Vr. Wat gheselschap sal eenen jonghen soecken?

[p. 358]

A. Alleen by goede ende deuchtsame sal hy hem voeghen; want daermen mede verkeert; daer wort men mede gheëert, ende door 't quaet gheselschap isser veel t'ondercomen, als 't daghelijcx blijckt.

Vr. Wat onderhout liefde ende vrientschap?

A. Oeffeninghe der deucht, eendrachticheyt, verdraghen ende lijden, alle man tot voorderinghe zijn, eergierich zijn, hemselven niet over yemant te verheffen, trouwe ende gheloften houden, ghestadighe ghedachten, liefde tot weldaet, ende dienstbaer zijn.

Wat seden men in de schole houden sal.

Vr. Hoe sal hem een jongen in de schole houden?

A. Hy sal sedich ende stille zijn, hem houden, dat hy niet ghesmeten¹ en worde; als hy onderwefen wort, en sal hy 't niet qualije nemen, ende alsmen hem yet vraecht, en sal hy niet stuerlijc² antwoorden. Alle hertneckicheyt sal hi van hem leggen, ende schicken hem om te leeren, ende den meester gehoorsaem te zijn. Hy sal altijt vlijtich toehooren, ende alsser yet gelesen wort, dat hy niet en weet, sal hy dat opteeckenen ende dat bewaren als eenen schat, neerstich studeren, ende geen pampier achter de bancken werpen, om van de muysen gegeten te worden.

Vr. Wat seyde Diogenes tot eenen jongen, die onnuttelijcken veel oneerlijex claps hadde?

A. Schaemdy u niet (seyde hy), dat ghy wt een silveren scheyde³ een loyen⁴ mes treckt.

Vr. Wat boecken zijn de jongens bequaemste ende orbaerlijckft om te leeren?

A. Ten eersten den A.B.C., om de letteren wel te leeren kennen, spellen, ende lesen; daerna eenich boeck dat goede manieren van leven leert, want dit beter is dan Ulenspiegel, de vier Haymonskinderen, ende meer ander historiën.

Vr. Waerom en soude men Ulenspiegel niet lesen, want hy doch genoechlijc is om hooren?

A. Want het anders niet dan versierde leugenen en zijn, ende hy heeft ooc te recht sijnen naem, Ulenspiegel, dat is: wie een wl oft boeve zijn wilt, die spiegelt hem hierin, om rabbauwerye ende ulerye te leeren.

Vr. Hoe, souden de historiën als van de vier Haymonskinderen dan meestal geloghen zijn?

1 Geslagen.

2 Stuursch.

3 Schede.

4 Looden.

[p. 359]

A. Daer en waren noyt vier Haymonskinderen van eenen vader ende moeder, als de historie spreect, want het al versierde dinghen zijn, als meeft den hoop van alle de historiën, waeraf op een ander tijt geseyt sal worden.

Vr. Wat sal eenen jongen doen, als hy wt de schole gaet?

A. Hy sal terstont nae huys gaen, niet loopen alsof men hem voorjaechde; hy en sal achterstraten¹ oock niet brullen als eenen os, oft briesschen als een hengst, ende niet hier en daer loopen als de honden. Ende als men in huys coemt ende daer wat te doen vint, dat salmen sonder murmureren doen ende vlijtelic volbrenghen, ende in tijts weder ter scholen gaen, opdatmen gheen lesse en versuyme.

1 Langs den weg.

Van spelen.

Vr. Welcke stucken zijn lieslijck in 't spelen?

A. Welghemoet zijn, zedicheyt, eendrachticheyt, niet bedriegelijck, leughenachtich, oft kijfachtich zijn.

Vr. Waerom gheeft men den jonghens die studeren onderwijlen oorlof te spelen?

A. Opdat sy haer sinnen ende moet verquicken mochten, die door arbeyt van studeren beswaert ende laf zijn; want in studeren ende metten sinnen² arbeyden is meerder moeyte dan fommighe onverstandighe meynen. Item, dat sy haer jonghe leden oock oeffenen ende niet te luye en worden, ende niet om ghewins wille spelen, noch roepen, rasen, onghelijck noch boeverye doen en sullen.

Vr. Welcke stucken vercieren tspel?

A. Eerbaren moet, vrolijcheyt, dapperheyt, goede ordinantie, vriendelijcheyt teghen malcanderen, rechtveerdich ende niet bedriechlijck spelen.

Vr. Wat spelen zijn den jonghers verboden?

A. Den teerlinck³, caertspel, 't speelbert, ende in 't water swemmen.

Vr. Wat spel betaemt eenen jongen?

A. Toppen, colven, ballen ende bolworpen, loopen, springhen by manieren, als met beyde de voeten tsamen, oft op eenen voet hinckelen, etc.

Vr. Welcke is de victorie?

A. Hem selven te verwinnen ende synen quaden sin te connen wederstaen ende breken; daerom is 't veel beter in 't spelen somtijts wat onghelijcx lijden ende te verliesen, eenen anderen wat toegeven, dan datmen met veel kijvens soude moeten winnen.

2 Zin, verstand.

3 Dobbelsteen.

[p. 360]

Vr. Waerby can men der jongers aert ende natuere best mercken?

A. By 't spel, want is 't dat yemant geneycht is tot vloecken, lasteren, toornich zijn, twist ende haet hebben, oft tot bedroch, dat fal hem ghemeynlijc in 't spel openbaren.

Vr. Welcke stucken voegen eenen jongen wel in 't spelen?

A. Met niemant te kijven, liever verliesen dan door kijven winnen, den scheyders¹ des spels niet teghen kijven, niet roepen ende krijsschen als eenen ezel, als men wint, noch vloecken oft bannen² als men verliest.

Vr. Waerdeur worden de spelen lustigher?

A. Als men met yemant eerlycx³ speelt, die niet te wel en can, datmen dien alte met al willens laet winnen; wederom als ghy met eenen slechteren⁴ speelt dan ghy zijt, dat ghy u met hem gemeyn houdt⁵.

Vr. Welcke spelen zijn de jonghers bequaemft die in de vry consten studeren?

A. De musycke, met singhen ende snarenspel hem te verheughen.

Vr. Als de jonghers spelen, sullen sy oock om gelt, boecken, nestelen, oft desghelijcx spelen?

A. In geenderley wijze, want sulcx brengt een genegenheyt tot stelen ende gheeft een oorsake om quaet te doen.

Vr. Is 't oock gheorlooft den ouders wat te nemen, en te seggen dattet geen sonde en is?

A. Dat is een groot quaet ende seer ongoddelijc⁶; want Salomon segt: die den ouders wat nemen, ende seyt dat geen sonde en is, die is een medegeselle der moorders ende der dieven.

Vr. Waerom sullen de jonghens spelen?

A. Sy sullen spelen dat den winder yet mach ghebieden den verliesere, ghelijck water te halen, camer te keeren⁷, cleeren te reynigen, oft yet goets te doen seggen oft diesghelijcx.

1 Scheidrechters.

2 Verwenschen.

3 Aanzienlijks.

4 Onaanzienlijker.

5 Gemeenzaam zijt.

6 Goddeloos.

7 Vegen (Hoogd. kehren).

Hoe men slapen sal gaen.

Vr. Hoe sal men hem in de slaepcamer hebben, als men te bedde gaet?

A. Men behoort in de slaepcamer stille te zijn, gheen rumoer te maken, ende schaemte te hebben, noch ontdecken eenich lidt dat van natueren behoort bedeckt te zijn; maer men sal 't gene overdencken dat men dien dach geleert heeft.

[p. 361]

Vr. Wat sal men doen alsmen te bedde gaet?

A. Men sal voor het bedde nederknielen ende hem seghenen, danckende God, dat hy hem dien dach ghespaert ende soo langhe bewaert heeft, ende overdencken hoemen dien dach overgebracht heeft, hem biddende om ghenade, waerin hy teghen hem ghesondicht mocht hebben; ende bevelen hem voorts in Gods handen, ligghende soo te rusten; want 't is beestenvoere slapen te gaen, sonder Godt eens te dancken.

Vr. Hoe sal men in 't bedde liggen?

A. Niet op den rugghe oft buyck, maer op de rechte zijde; men sal oock de beenen niet inhalen oft crom booghen, niet hier en daer wentelen oft het decsel van den eenen totten anderen trecken, alsser yemant meer in 't bedde slaept.

Vr. Wat sal men doen alsmen des morgens wt den slaep ontspringt?

A. Godt loven ende dancken, ende doen so als boven verhaelt is.

Vr. Siet toe dat ghy so doet, soo ghy hier gheseyt hebt.

A. Dit gheve Godt tot zijnder eeren ende heerlijcheit. Amen.

Finis.

Dit boecxken is ghevisiteert by H. Michiel Bruegel, Canonic t' Hantwerpen. Anno 1587, den 26 Maert.