Dietsche Warande. Jaargang 5

[p. 540]

Het vaan, als regtsteeken,
Door M^r H.A.A. van Berckel.

Het mag dus als een uitgemaakte zaak beschouwd worden, dat het eigenlijk gezegde, het vierkante vaan: de ‘vlag’ of ‘banier’, het kenteeken is van nationaliteit, van bloedban of hooge regtsmagt - met andere woorden van ‘Land’ en ‘Vaderland’: en dat het juist daarom, in tegenstelling met andere, 't zij dan persoonlijke of kerkelijke vaandels, het onderscheidingsteeken was van den Graaf of van ieder ander hoogen Heer, hoe die ook genaamd werd.

‘Banieren of vanen’, zegt de vroeger reeds aangehaalde Gundling,¹ ‘zijn met Graafschappen of vrije Heerlijkheden onafscheidelijk verbonden, en niemand werd toegelaten tot den stand van Rijksgraaf of Vrijheer, aan wien niet tevens het regt gelaten is, zich Baanderheer te noemen.’

Dit wordt bevestigd door de heraldische wetenschap, de trouwe bewaarster en gedienstige uitlegster van zoo menig geheim van het leven onzer vaderen.

‘Le Comte, Vicomte et Baron’ (dat is de hooge Heeren) ‘peut porter bannière: qui est à dire, qu'en guerre et en armoiries il peut porter les armes en quarré; ce que ne peut le Seigneur Chastelain’ (de Ambachtsheer) ‘qui seulement peut les porter en escusson.’

Zoo luidt art. 1 van de Coutumes de Poitou, dat door vele oude wapenkundigen als regel wordt aangehaald.

Doch het is noodig hierbij te herinneren, dat ook de kerkelijke

1 l.c. p. 71.

[p. 541]

Dignitarissen, waar zij met hoogen of Grafelijken regtsdwang bekleed waren, als teeken daarvan het vierkante vaan, de banier, voeren mogten.

Zoo werd door Keizer Hendrik II ten jare 1007 het ‘Graafschap’ van Kamerijk - dat is de hooge heerlijkheid of regtsdwang over de Welgeborenen in dat Land of District met de daaraan verbonden ‘gevolgen’ of voordeelen - aan den Bisschop van de Stad van dien naam geschonken, ‘om voor hem en zijn opvolgers dat Graafschap ten nutte van hun Sticht te gebruiken, den Graaf’ - dat is den Ambtenaar, die in 's Bisschops naam het Openbaar Ministerie ook in zake tegen Welgeborenen zou waarnemen - ‘te benoemen, banier te voeren, en heerschappij te oefenen.’¹

Zoo was er oudtijds een Graaf van Utrecht, een zuiver Duitsch Ambtenaar, de Heer, of zoo men wil de Keizerlijke Erf-Baljuw van het Land of Gouw, terwijl de Bisschop, volgens het door de Franken erkend Romeinsch regt, binnen de Stad, ‘Civitas’² gezag voerde. Die ‘Comes Ultrajectensis’ verdwijnt later. Waarom? Omdat de Bisschop de Grafelijke regten verkregen had: ofschoon hij niet, zooals veel andere Bisschoppen, zich Graaf en Bisschop, ‘Comte-Evêque’ noemde.

Een soortgelijk Gravenregt had de Abdis van Rijnsburg - de gelijke en niet de onderdaan van den Graaf van Holland -

1 ‘Comitatum Cameracensem in usum Ecclesiae tenendi, Comitem’ (dat is ‘Advocatum’) eligendi, pannos habendi, seu quidquid sibi libeat modis omnibus inde faciendi’ (Ducange, voce Pannus; die in deze plaats het bewijs vindt, dat pannus - letterlijk ‘drapeau’ of banier - het teeken van den hoogen regtsdwang was). Het Klooster Laurisheim had 7 Vaanleenen: dus 7 Banieren of Graafschappen onder zich (Gundling XXVI p. 74).

2 Reeds in 937 wordt Utrecht ‘Civitas’ genoemd. Uit alles blijkt van den Romeinschen oorsprong van die stad, en van hare instellingen. Het ‘Graafschap’ van Utrecht, even als het ‘Markgraafschap’ van Antwerpen, was daarentegen van zuiver Duitschen aard: een gebied over het District, met hooge vierschaar bekleed door Welgeborenen, 't zij deze Leenmannen waren of niet: kortom een Land of Baljuwschap. Dat Graafschap was laatstelijk erfelijk in het geslacht der ‘Heeren’ van Cuyck, welke zich dientengevolge ‘Graven’ noemden, en dat Graafschap in 1220 aan den Bisschop verkochten; van welken koop de Heer Asch van Wijk het jus gladii der Utrechtsche Bisschoppen afleidt (III, 433, 445, IV, 135). - De Luiksche Bisschoppen zouden dat regt over de geheele uitgestrektheid van hun Bisdom in 1088 door overdragt van zijde der onderscheidene Landsheeren verkregen hebben (Mantelius ‘Historiae Lossensis’, Lib. V, p. 89).

[p. 542]

over de regts en links verspreide schoutambachten, welke te zamen de vrije hooge heerlijkheid van ‘Mijns Vrouwen recht van Rijnsburg’ uitmaakten: uit ieder van welke een bij herkomst bepaald getal Welgeboren Mannen jaarlijks naar Rijnsburg heenreisde, om aldaar, ‘op vermaan van Mijns Vrouwen Baljuw’ hoog regt en justitie te doen.¹

En niet minder die menigvuldige kerkelijke gestichten van allerlei aard, welke òf als vrije Heerlijkheden alleen God en den Keizer erkenden, òf hun Land en Heerlijkheid als leengoed bezaten, en juist daarom te strenger gebonden waren aan den pligt, welke op de vrije onderdanen en meer bijzonder op de leenmannen drukte, om met hun onderhoorigen op des hoogen Heeren ‘vermaan’ ten strijde te varen.

In dat geval was, om van zooveel andere hooge Geestelijken te zwijgen, de Proost van Nivelle, toen hij als Leenman en Landsheer, nevens andere Landsheeren, die met hem Brabants Leenmannen waren, deelnam aan den slag van Woeringen:

‘Die daer oec als baenrots dede;
Want hi hilt leen ende lant,
Daer hi af baniere bant,
Alse heere ende alse vrie.’

Zoo zegt ons Jan van Heelu II, 4547; en verder 8077:

‘Die proefst van Nivele was clere;²
Nochtan ridderlike were
Behoerde hem wel te doene:
Want hi was een diere baroene,³
Die ghelijk enen leeken,
Ten stride voerde een biteken
Op die wapene van Gaesbeke.’

Nog verder, 8143:

‘Hy diende van sinen leene
Eerlyc ende wale’.

1 Zie daarover onder anderen de belangrijke monografie van D^r Schotel ‘de Abdij van Rijnsburg’, bl. 157.

2 Kerkelijk persoon.

3 Leenmannen.

[p. 543]

Maar nevens deze regtens gequalificeerden - die òf hun eigen familiewapen op het vierkante doek ronddroegen, òf die als Overheden van een streek, welke van ouds als terre de bannière (gouw of hooge heerlijkheid) bekend was, er een grooteren roem in stelden de kleuren van dat Land te voeren,¹ als waren zij van het geslacht van de aloude Landsheeren - had de Koning de bevoegdheid ook anderen tot het regt van baniervoering toe te laten. Ieder dappere namelijk, die tien zoo geen vijf en twintig leenmannen - het getal was in alle distrikten niet hetzelfde - onder zich had, en daarbij rijk genoeg was, om zeker bij herkomst bepaald getal ruiters op eigen kosten in het veld te houden, mogt op die gunst hopen.

En teregt!

Want zulk een magtig grondeigenaar, hoewel regtens geen Gezagvoerder, was een man van grooten invloed, die verdiende ontzien te worden. Daar mogt hij nog te meer aanspraak op maken, om de geestkracht, waarmede hij zooveel strijdbare mannen door soldij, of - beter nog - door persoonlijke achting en vriendschap, aan zich had weten te verbinden. Zijn ruiters, bijna allen vrijwilligers, waren zoo al niet talrijker, dan toch stellig veel beter geoefend, dan die van menig hoogen Heer! 't Was dus, waar zulke groote belangen in 't spel waren, niet meer dan billijk, dat de Koning - of zeggen wij liever de Veldheer - de gewone regelen voor een oogenblik ter zijde stelde, en aan den niet ‘hooggeboren’ Gevolgsheer - den ‘Chevalier de fortune’ - gelijken rang in het leger toekende, als die welke naar regt en herkomst toekwam aan al die hooge Heeren.

Zulke begunstigden nu noemde men - in tegenstelling met die hooge Heeren of ‘Baanderheeren’ - ‘Baanderridders’, ‘Chevaliers bannerets’. En die banier, welke zij met eere in het veld

1 ‘Les gentilshommes de France ont pris titre d'honneur de leurs seigneuries: chose que ny les Grecs ny les Romains n'ont faite; ils se sont tant pleu à ce titre, qu'on ne les connait pas par autre nom, et eux mêmes n'en signent point d'autre, voire le prennent ès actes de justice, laissant tout à fait le nom de leurs pères ancestres pour prendre celuy de leurs terres’, etc. Aldus Losé ‘Traité des ordres’, c. 12 n^o. 51: bij Christyns ‘Jurisp. Heroica’, p. 167.

[p. 544]

gevoerd hadden, niets natuurlijker, dan dat zij ook in vredestijd den luister van hun naam verhoogde. Voortaan pronkte nu hun familiewapen op het vierkante doek!

Het spreekt wel van zelve, dat zulke banierheffingen¹, wel het meest geschiedden in oorlogstijd, wanneer het leger tegenover den vijand stond². Dan ‘maakte’ de Veldheer, met zoo weinig omslag mogelijk, maar dan toch met den raad van zijn getrouwen en de toejuiching van al de gewapende vrije lieden, Baanrotsen zoowel als Ridders². Doch was het vrede, zoo ontbrak er niets, wat strekken kon om zulk een rangsverhooging te verheerlijken. Had niet de Koning - of hoe anders de Vorst heeten mogt - van regtswege ten allen tijde het Veldheerschap over al die Welgeborenen, die hem, onder welken titel dan ook, onderhoorig waren?

Wij vinden de plegtigheid van zulk een banierheffing onder anderen beschreven bij Christyns, ‘Jurisprudentia Heroica’, bl. 555, in een voorbeeld van het jaar 1452.

Op een hoogverheven troon, die in een weide nabij Rupelmonde³ is opgerigt, zit de Hertog van Bourgondië, Philips de Goede, teregt - omstuwd van een talrijk gevolg. Daar treedt voor den Vorst een jeugdig Ridder. In zijn hand houdt hij een

1 ‘Lever bannière’.

2 Grimb. Oorl. II 5667, 5720, 5684, 5723. - Melis Stoke IX, 947:

‘Goede knapen, die daer waren,
Comen in des Graves scaren,
Worden Ridders, die 't wesen wonde.’

Ongeacht deze spijtige uitdrukking, was de Ridderschap een hooge persoonlijke onderscheiding. Zij werd verleend met wettelijke woorden en ceremonien: en de godsdienstige voorbereidingen en plegtige eeden, daarmede verbonden, gaven daaraan bijna het karakter van een kerkelijke toewijding, van een soort van Sacrament. Men zie Ducange, Miles, en den Klerk der lage landen, bl. 113. In den regel werd niemand Baanderridder die geen Ridder was. Hier en daar moest dit beginsel uitzondering lijden: want in tijd van nood is iedere hulp aangenaam, al wordt zij aangebragt door een niet gequalificeerde. Maar de vierkante banier van zulk een ‘Banneret’ maakte hem even weinig tot ‘Ridder’, als de vierkante banier van den hoogen Heer dezen tot Ridder maakte. (Christyns p. 353, 358, 360, en Losé en anderen daar geciteerd).

2 Grimb. Oorl. II 5667, 5720, 5684, 5723. - Melis Stoke IX, 947:

‘Goede knapen, die daer waren,
Comen in des Graves scaren,
Worden Ridders, die 't wesen wonde.’

Ongeacht deze spijtige uitdrukking, was de Ridderschap een hooge persoonlijke onderscheiding. Zij werd verleend met wettelijke woorden en ceremonien: en de godsdienstige voorbereidingen en plegtige eeden, daarmede verbonden, gaven daaraan bijna het karakter van een kerkelijke toewijding, van een soort van Sacrament. Men zie Ducange, Miles, en den Klerk der lage landen, bl. 113. In den regel werd niemand Baanderridder die geen Ridder was. Hier en daar moest dit beginsel uitzondering lijden: want in tijd van nood is iedere hulp aangenaam, al wordt zij aangebragt door een niet gequalificeerde. Maar de vierkante banier van zulk een ‘Banneret’ maakte hem even weinig tot ‘Ridder’, als de vierkante banier van den hoogen Heer dezen tot Ridder maakte. (Christyns p. 353, 358, 360, en Losé en anderen daar geciteerd).

3 Hoofdplaats van het Land van Waes (Cost. Waes, Rub. l c. 16.)

[p. 545]

speer, versierd met een wimpel, waarop heraldike teekens geborduurd zijn. En nevens hem staat de Wapenkoning Toison d'Or, die als ‘Taalman’ of Ceremoniemeester het woord voor hem voert:

‘Zie hier, Sire! uwen onderdaan Louis de la Vieuville. Als jongere broeder mag hij de banier van dat geslacht, welke aan zijn oudsten broeder toekomt, niet voeren. Maar hem is bij scheiding toebedeeld de heerlijkheid van Sains, die van ouds terre de bannière was. En daarom, en om den adel van zijn geslacht, en om de vele diensten door zijn voorzaten bewezen, verzoekt hij U, dat het U behagen moge hem tot Baanderridder te maken, en zijn banier op te heffen. Het is om die reden, dat hij voor U verschijnt en, naar herkomste verzeld van vijf en twintig gewapenden, U zijn wimpel komt aanbieden.’

Daarop zegt de Hertog den jongeling vriendelijk welkom, met de aangename betuiging, dat zijn verzoek is inwilligd. En de Wapenkoning neemt het doek in de hand, en biedt den Hertog een mes aan, waarmede deze het uiteinde van den wimpel afsnijdt, zoodat het doek zuiver vierkant wordt. Zoo is dan ‘de banier gemaakt’, en de Wapenkoning geest haar den verzoeker in handen met deze woorden:

‘Edel Ridder, wees erkentelijk voor de eer, welke uw Heer en Vorst u op heden bewijst. Gedraag u als een braaf krijgsman, en voer nog lang banier tot roem van uw geslacht.’

Op dienzelfden dag verkreeg Heer Jacques de Harchies, dat aan zijn ambachtsheerlijkheid Harchies het regt van baniervoering verknocht werd. Een veel grooter gunstbewijs! Want nu kwam voor het eerst de banier in een geslacht, dat nimmer banier gevoerd had - wat men entrer en bannière noemde - terwijl daarentegen de Vieuvilles dat voorregt reeds over lang bezeten hadden, en de gunst aan den jongeren broeder bewezen slechts vooruitliep op de eer der baniervoering, welke hem, bij overlijden zonder mannelijk hoir van zijn ouderen broeder, van regtswege zoude toevallen.

Men ziet, dat het Baanderridderschap, hoewel naar zijn aard

[p. 546]

en oorsprong persoonlijk¹, langzamerhand erfelijk geworden was. Ja niet zelden was het, zoo als hier geschiedde, met het leen verbonden. In zoodanig geval had de Baanderridder het regt, om met den naam en de wapenteekens van het leen op zijn vaan te pronken: wat anders streng verboden was².

Maar - en hier komt het bovenal op aan - zóó zeer hechtte men aan het voeren van het vierkante vaan of banier het denkbeeld van hooge regtmagt, dat - met name in Bretagne - ieder die tot ‘Banneret’ of Baanderridder verheven werd, tevens met de banier ook de hooge justitie verkreeg binnen de grenzen van zijn eigendom. En dat wel zóó, dat hij daarvan met een galg op vier staken vertoon mogt maken³.

In dat opzigt stond de Baanderridder dus gelijk met den Baron: terwijl de Graaf zich op negen, de Hertog op twaalf van die zonderlinge eerezuilen mogt verhoovaardigen⁴!

Zal men zich na dit alles verwonderen, dat toen de Aartshertogen Albert en Isabella in 1616 de destijds verouderde⁵ waardigheid van het Baanderridderschap weder in eere bragten, zeer vele edellieden er den hoogsten prijs op stelden om tot Baanderridders verheven te worden? Niets was meer natuurlijk: want dat Baanderridderschap gaf hun het regt om de ‘tenants’ van hun wapen met vierkante vaandels of banieren⁶ op te luisteren, juist zóó als de hooge Heeren dit deden!

1 Christyns p. 354, 357.

2 Idem p. 357.

3 ‘Banneretis, maxime in Britannia, licitum fuit adversae frontis uti galea, vulgo tarté du front, item supremam exercere jurisdictionem et justitiam quatuor subnixam columnis habere, ut refert Rolandus Peau, Dominus de la Roche, quem cum Dux Britanniae Bannereti titulo decorasset, ei simul jus exercendi quatuor columnis justitiam, et arma vexillo imponendi concessit.’ Idem p. 356.

4 ‘Le Baron a quatre piliers, bannière quarrée et ses armoiries en quarré.’ Daarentegen had de eenvoudige Seigneur Justicier twee, en de Seigneur Châtelain drie staken. Alles ‘d'après la commune observance du Royaume’, zegt Coquille, ‘Cout. du Nivernais’, art. 9.

5 Christyns, p. 353.

6 ‘Bannières,’ of als verkleinwoord daarvan - in tegenstelling met de groote Rijksbanier - ‘bannerets’ (van bannera: banneretta) waarnaar de Baanderridders ‘Bannerets’ genoemd werden. De uitdrukking ‘banderoles’ en het diminutif daarvan ‘bannerolets’ werd daarentegen beschouwd als toepasselijk op de ge wone ridderlijke wimpels. Men zie het gebeurde met den Brabantschen Baanderridder Philippe le Roy, Ambassadeur bij de Vereenigde Provinciën in 1648, aan wien abusivelijk ‘bannerolets’ waren toegestaan, doch later ten gevolge van zijn reclame het regt is verleend de hem vergunde vanen ‘bannières’ of ‘bannerets’ te noemen. (Christyns p. 360). - Zoo is ‘vaandel’, ‘fähnlein’, ‘faeneken’ het verkleinwoord van ‘vaan.’

[p. 547]

En dat geeft ons tevens de afleiding van het Fransche woord flagorner. Kon men een schooner compliment maken aan een Edelman, dan dat men zijn familiewapen versierde met de hoogadelijke, de souvereine banier of vlag, het teeken der Heerlijkheid, van het regten over dood en leven? (slaga ornare)¹.

Zoo komen wij, na dezen uitstap over de Baanderridders, die eigenlijk den overgang uitmaakten tusschen den gewonen Edelman² - dat is den van ouds vrijen ‘welgeboren’ Duitscher - en den hoogen ‘landsheerlijken³’ Adel, op dezen laatste, de Baanderheeren terug.

Dat waren zij - behoeven wij het nog te herinneren? - welke onder de zeer verscheiden namen van Vorst, Hertog, Markgraaf, Burggraaf, Graaf, Baron of Heer regt deden ‘van den hoogste:’ die een district onder zich hadden, 't welk zij ‘distringeerden’: dat is, waar zij ieder stipt aan zijn pligt hielden: een territorium, waar zij, als hoogste Overheid, de schrik der boosdoeners waren: in één woord een grootere of kleinere streek lands, waarvan zij onbepaald en zonder beperkend bijvoegsel de ‘Heeren’ genoemd werden: zooals ieder inwoner, naar regten zoowel als naar het spraakgebruik, hun ‘onderdaan’ was⁴.

Heeren waren zij, de Magt en het Gezag bij uitnemenheid: waarom zij in het Latijn Potestates genoemd werden; hoosden van de vrije mannen, die tot het onder hen staande ‘Land’

1 ‘Iemand vergulden’ zegt men in deze meer materiële eeuw.

2 Gentleman, Gentry.

3 Nobleman, nobility. - Men vergeve mij het Germanisme. Zóó zeer is de oude benaming van ‘Landsheer’ of hooge Heer naar Duitsche begrippen identiek met Souverein, dat wat in Pruissen den Koning, in Baden den Groothertog behoort, ‘landesherrlich’ genoemd wordt.

4 Bort, ‘Tractaat van Hooge en Ambachtsheerlijkheden’, III, 6, 1.

[p. 548]

of ‘Patria’ behoorden, Hoofdelingen of Hovelingen, zooals dat in het Friesch werd uitgedrukt¹, en zeer juist in het Latijn door Capitanei werd vertolkt.

De eerste titel van het eerste Boek der feudale Constitutien van Frederik Barbarossa leert ons, wie met uitsluiting van alle anderen bevoegd waren regtsmagt in leen uit te geven: dat was een Hertog, een Markgraaf, een Graaf: ‘hoedanigen in eigenlijken zin des Rijks of des Duitschen Konings Hoofdelingen “Capitanei” genoemd worden².’

Maar ook de Leenmannen van dezen voerden in het naar Lombardische herkomsten gereglementeerd Italië dienzelsden naam van Capitanei: diegenen namelijk, wier geslacht ten eeuwigen dage met den regtsdwang over eenig ‘Land’, en de aldaar wonende vrije lieden bekleed was. En dat had zijn reden³.

Want ook dezen oesenden een eigen regtsdwang uit: zij waren dezelfden, die men in andere landen Barons noemde; en ook in Italie verkregen zij op den duur dien naam⁴.

1 ‘Hoofscappen’ en ‘Hovelingen’ in Friesland. Divisiechronijk 32, c. 7 en 14. Mieris IV, tusschen 1414 en 1450 passim. - Vandaar ‘aan iemand hoofden’ voor ‘onder iemand staan’, bij Melis Stoke. II, B.v. 535. ‘Kivitein’ en ‘Chieftain’ is hetzelfde als Capitaneus; ook ‘Cataneus’ en het Fransche ‘Chataine’ of ‘Chataigne’. ‘Cuens’ en ‘Prince Chataigne’ in de oude Romanceró's pleonastisch ‘hooge’ Graaf of ‘hooge’ Vorst. (Ducange Cataneus).

2 ‘Dux, Marchio, et Comes feudum dare possunt, qui proprie Regni vel Regis Capitanei dicuntur’. Cons. Feud. L. 1, tit. 1. Maar (oneigenlijk) werden de Leenmannen van dezen, die eigenlijk des Rijks ‘Valvasores’ (Onder-leenmannen of Mans-mannen) waren, ook wel eens Capitanei genoemd. De Leenmannen van dezen heetten ‘minores Valvasores’. Ib. - Een hoofdeloos leger was bij de Friezen, als er geen Hertog of Graaf bij was.

3 ‘Olim vocabatur Capitaneus ille, qui erat investitus de aliqua plebe’ (dat is, die bekleed was met het erfelijk genot van den hoogen regtsdwang over eenigen regtskring van Welgeborenen: namelijk over een Gouw of wat daarmede gelijk staat) ‘et sic de aliqua jurisdictione super illa plebe in feudum perpetua: qui hodie Barones vocantur. - Sed hodie Capitanei sunt illi, qui recipiunt proprie potestatiam a Rege in terris domanii. Et haec potestatia non habetur in feudum, sed in officium: quod habet eandem naturam, sicut est soldata.’ (Matthaeus de Afflictis, ‘de Feudis’, p. 313, n^o 26). - ‘Plebes’, waarvan het Italiaansche ‘Pieve’ en het Spaansche ‘Puebla’, is hetzelfde als Gouw, namelijk een regtskring van Welgeborenen. ‘Potestatia’, het gezag van een ‘Potestas’, ‘Podestà’, anders gezegd hooge regtsdwaug. ‘Soldata’ een bezoldigd ambt. Ook onze Baljuwen hadden behalve hunne veel grootere emolumenten eenig tractement.

4 Op het voorbeeld daarvan werden in Italië de ‘hoofdlieden’, ‘overlieden’ der gilden ‘Capitanei’ genaamd. Zie b.v. bij Warnkönig Gheldolf, II, p. 504, een oorkonde van 1297, afgegeven door Albertonus de Medicis van Milaan, ‘Capitaneus et Rector Universitatis mercatorm Italiae nundinas Campaniae et Franciae frequentantium.’ Wij zouden zeggen ‘Consul van Italie voor Frankrijk en Champagne.’

[p. 549]

Daarentegen begon men aan den naam ‘Capitaneus’ langzamerhand de beteekenis te hechten van een Ambtenaar, die geen eigen, maar een gedelegeerde magt had: zoodat hij zijn hoogen regtsdwang oefende ‘in naam en van wege den Koning’¹. Zoo kenden wij in het Graafschap Holland onze Baljuwen van Rijnland, van Delsland en andere.

Maar zooals in ons land nevens deze Baljuwen van ‘'s Heeren’ dat is des Graven, ‘eigene Landen’, ook andere Baljuwen waren, aangesteld door en regtsprekende - zelfs van den hoogste - in den naam van hun bijzondere plaatselijke Heeren, zoo hadden ook in Italië 's Konings hooge Leenmannen hunne ‘Capitanei’: hooge² Heeren en Criminele Regters, al was hun gezag tijdelijk en opzegbaar³.

Die allen dus - zonder onderscheid of hun regtsgebied een grooten of een kleinen kring omvatte - waren de Hoofdofficieren van Justitie, de Capitanei ad Justitiam: waartegenover op een lager standpunt de Hoosdofficieren ten Oorlog, de Capitanei ad Guerram stonden: als welke alleen over hun onderhoorige manschappen te bevelen hadden³, maar geen regtsdwang hoegenaamd uitoefenden over de plaats, waar zij gelegerd waren: ja zelfs verpligt waren den ‘Kapitein van Justitie’ des gevorderd met den ‘sterken arm’ van hun krijgsvolk te steunen.

En zie nu eens, hoe - ten spijt van de opvolging der eeuwen, en ongeacht die tallooze ervaringen en uitvindingen op staatkundig zoowel als op natuurkundig gebied, welke het beschaafd

1 Zoo vindt men bij Matth. de Aff. p. 663 n^o 12 een ‘Capitaneus Civitatis Neapolitanae’, van wiens regtspraak geappelleerd werd aan de ‘Magna Curia Vicariae’ - op dezelfde wijs als bij ons van de vonnissen van Baljuw en Welgeboren Mannen aan het Hof van Holland geappelleerd werd.

2 ‘Capitaneus vel alius officialis habens merum et mixtum imperium.’ Matt. de Aff. p. 481, n^o 9.

3 Matt. de Aff. d. p. 313, n^o 26.

3 Matt. de Aff. d. p. 313, n^o 26.

[p. 550]

Europa, zou men zeggen, geheel van gedaante veranderd hebben - oude woorden en oude denkbeelden nog altijd in onze Duitsche maatschappij blijven voortleven!

Wij kennen tegenwoordig geen Capitaneus ad Justitiam meer; de Ambtenaar, welke - voor een klein deel slechts - in diens functien getreden is, heet Procureur-Generaal¹: het Hoofd van het Openbaar Ministerie, de Aanklager, die bij een Hoog of Crimineel Geregtshof de doodstraf eischt.

Maar nog altijd kennen wij den Capitaneus ad Bellum.

Niet meer den ‘Kapitein Generaal² en Admiraal’ - dien titel zoo beroemd ten tijde van de Republiek der Vereenigde Nederlanden: den ‘Capitaine’ bij uitnemendheid, den Opperbevelhebber! Ook niet den ‘Hoeftman’, bevelhebber van een vesting - als hoedanig Simon de Bastaart van Leyden, Ridder, door Graaf Willem in 1350 benoemd werd, om Vlaardingen te verdedigen ‘met hulp der goede lieden van Maasland en Vlaardingerambacht’.³ Maar den Kapitein ter Zee⁴, ook van schepen, die tot koopvaardij zijn uitgerust⁵, en den Kapitein van Infanterie of Artillerie. En ofschoon deze allen thans niet anders dan bij uitzondering den hoogen regtsdwang oefenen, zoo is het toch opmerkenswaardig, dat die ter zee varende Kapiteinen, even als de Kapitein van Justitie, van wien zij afkomstig

1 Maar toch is het niet onaardig op te merken, dat bij ons te lande de Ambtenaar van het Openbaar Ministerie bij de Regtbank van het Arrondissement - die als zoodanig aan den Procureur-Generaal bij het Hof, den Capitaneus Justitiae, ondergeschikt is - Officier van Justitie genoemd wordt.

2 Toen Guy de Neelle in 1349 tot ‘Capitaine General et Souverain’ de Saintonge werd aangesteld, verkreeg hij den last, om krijgsvolk aantewerven en aantevoeren, Baljuwen en andere ambtenaren aantestellen, vergiffenis en landwinning te verleenen aan alle misdadigers en ballingen, bij alle Ontvangers gelden te ligten, en al het meerdere te doen, wat tot het ambt van Capitaine General et Souverain behoort. Hij was dus de ‘alter ego’ des Konings in die Provincie. - In 1309 werd de Koning van Arragon genoemd: ‘S. Romanae Ecclesiae Vexillarius, Ammiratus ac Capitaneus Generalis.’ (Ducange Vexillarius.)

3 Handv. Vlaard. p. 386.

4 Men denke aan de aloude cogge, die te water het Gouw vertegenwoordigde.

5 Ieder schip, ook dat ter koopvaardij vaart, is in staat van oorlog, vroeger tegen de Barbarijsche, thans meer tegen de Indische zeeroovers. Vandaar dat in 't Fransch een Scheepsreeder ‘Armateur’ heet: al noemt ons Wetboek van Koophandel den Gezagvoerder zelfs van een driemaster met den algemeenen naam van ‘Schipper’.

[p. 551]

zijn, het vierkante vaandel, de banier, voeren: en dat, zoo als de Capitaneus Justitiae (de opvolger van den Frankischen Graaf) het gezag had over zijne Compagani of Landgenooten, zoo ook bij het leger de Kapitein aan het hoofd staat van zijne Compagnie¹; terwijl de Hoogduitschers dien militairen bevelhebber nog altijd Hauptmann noemen, en de Compagnie aldaar - even als bij ons - van ouds een vaandel, sahnlein, plagt te heeten²

Zoo roept dat woord van ons hedendaagsch krijgswezen een menigte beelden van het ver verleden te voorschijn: 't is

1 Verg. Pact. leg. Sal. antiq. tit. 66. - Κουμπανία vindt men, evenzeer in den zin van eene militaire afdeeling, bij de Byzantijnsche Schrijvers. (Nicet in Alexio, lib. 1, n^o. 1). Dat is trouwens niet vreemd. Want zoo als de Romeinen de stichters en wetgevers van het Oostersche Rijk geweest zijn, zoo waren de Germaansche en andere ‘barbaarsche’ hulptroepen er de steunselen van: en zoo als men te Constantinopel sprak van ἀυϰτώϱιτας τοῦ τουτώϱος en van βὴξιλλα, zoo kende men daar Κονοςταύλους en βάνδους. - Die naam (bandes, benden) werd in Italië en in Frankrijk vooral gegeven aan vrijcorpsen, welke zich verhuurden aan den meestbiedende (‘condottieri’), en welke uit allerlei soort van volk waren zamengesteld: de schrik van burgers en boeren. 't Was de uitbreiding en de verbastering van het Baanderridderschap.

2 Merkwaardig is het daarbij, dat terwijl in de oud-duitsche krijgshierarchie de Graaf of ‘Thyufadus’ den rang van Duizendman (Millenarius) bekleedde, in tegenstelling met den Centenarius of Sculdais, die over honderd man te bevelen had, de regeling der Infanterie door François I, Koning van Frankrijk, in 1534 legions in het leven heeft geroepen, iedere van 6000 man: terwijl aan het hoofd van iedere 1000 man een Capitaine gesteld werd, benoemd door den Koning: de eerste van welke Capitaines den titel van Colonel verkreeg (Curiosités Militaires, p. 250.) Het Gothische ‘Thyufadus’ nu wordt van ‘thuid’, ‘diet’ volk, en van ‘fad’, hoofd, afgeleid. Het is dus een Hoofd des Volks: ‘Capitaneo’, ‘Capo di Pieve’ (Canciani IV, p. 216). - Thans berust het vaan bij den Kolonel¹: en deze zelfde titel wordt bij 's Lands Marine aan den Kapitein ter Zee gegeven. Zoo verloor die schoone naam van Capitaine, Hoofdman, een goed deel van zijn aloud prestige. Minder evenwel dan die van Connétable, welke aanvankelijk den eersten na den Koning, den Opperaanvoerder des legers beteekende, en thans den laagsten in rang der Gezagvoerders, den Agent van Politie (Constable) te kennen geeft.

1 Aan mijn vriend, den Heer J.W. Bergansius, 1ste Luit. der Art. heb ik de kennis te danken van den ‘Dictionnaire de l'armée de terre par le général Bardin, 1850’; waarin ik, vooral op Drapeau en Etendart, zeer veel vind, waardoor mijn beschouwingen bevestigd worden.
Nog in 1645, bij den veldslag van Rocroy, had iedere Compagnie haar eigen vaan. Dat was zóó van ouds bij alle legers, en is nog zeer lang bij enkele in zwang gebleven. Toch had onze Prins Maurits, de eerste veldoverste van zijn tijd, reeds in 1592 de vanen wijsselijk verminderd op één per Bataillon, wat eerst een eeuw later door de Franschen was nagevolgd. Doch ten spijt van de vele wijzigingen, welke plaats vonden bij de Fransche Infanterie - waarvan die van 1831 slechts één vaan per Regiment toelaat - in het ‘Regiment des Gardes Françaises’ en de Fransch-Zwitsersche Regimenten is men tot op hun ontbinding bij het oude stelsel gebleven: ieder Compagnie haar eigen vaan! Bij den aanval werd het aan het hoofd, naast den Kapitein gedragen, en tot op Lodewijk XIV was het met des Kapiteins wapenteekens versierd.

[p. 552]

de kernachtige uitdrukking van dat echt duitsche zoo innige te zamenzijn van Heer en Onderdanen¹ onder één vaandel, 'twelk in het leger de Compagnie tot een éénheid maakte, zooals in vredestijd het Gouw of Pagus de éénheid was!

Een éénheid en zelfstandigheid, die zich nooit verloochende, al was het ook, dat die Banier van het Gouw, van de Cogge of van de Compagnie, nu en dan door de Banier van den Veldheer, den Standert, werd aangevoerd.

Éénheid van belang, éénheid van regtspraak, éénheid van levenswijs, van gewoonten en gebruiken, van oordeel en vooroordeelen; - na dien van het eigen huisgezin, de sterkste band, die menschen met menschen te zaam verbonden houdt!

Dáár was voor den ouden vrijen Duitscher zijn ‘Vaderland’: dáár was zijn ‘te huis’²: dáár was zijn lust en zijn leven, in de schaduw van de banier van zijn eigen Land. Of die banier schitterde van kostbare zijde, dan wel van armelijk doek of lakenstof was zaamgenaaid, of zij een volkrijk en bloeijend Baljuwschap, dan wel het beperkt gebied van eenig bijzonder Heer voorstelde, haar kende hij van zijn kindsche jaren, haar beminde hij met al de kracht van zijn ziel, haar vooral meende hij te volgen, ook dan, wanneer de prachtige standaart van den Opperbevelhebber hem den weg der eere wees!

Welborenschap bij den onderdaan: hooge regtsdwang bij den Heer: een gemeenschappelijk Landregt: vrijheid en vaderland in den oorspronkelijken, den waren en heiligsten zin van die woorden: dat alles beteekent de banier, het regte vierkante vaan van het Duitsche voorgeslacht.

Onverschillig, of, door een zeldzaam toeval, die banier ten spijt van den loop der eeuwen haar oude kleuren ongerept heeft mogen bewaren: of dat het oude landssymbool, door

1 Zoo werd het Parlement van Parijs, waar de Koning regtens het Hoofd - wij zouden zeggen het Openbaar Ministerie - van was, ‘l'illustre Compagnie’ genoemd.

2 ‘Heim’ of ‘home’.

[p. 553]

het krijgsregt verbeurd, heeft moeten wijken voor de samilieteekens van den gelukkigen Leenman, die door den zegevierenden Keizer tot hoogen Heer over dat verwonnen Gouw gesteld was! En - waar naar het voorbeeld van het oude Gouwregt, Stederegt of Hoogheemraadschap is verleend, - onverschillig wederom, of een kasteel, als een teeken van eigen asgezonderde regtsmagt, zich trotsch verhest op de oude landskleuren¹, of dat des Heeren wapen aan het hoofd van het schild geplaatst², de herinnering aan het bewezen gunstbetoon levendig houdt.

Zonder onderscheid eindelijk, of die banier de eenige zij, daar de Heer over te gebieden heeft, dan of meerdere banieren en meerdere Gouwen, in ieder van welke hij zijn hoogheidsregt aan Baljuwen, Vicomtes of andere Stedehouders heeft aanbevolen, aan zijn gezag onderworpen zijn. De zaak blijft dezelfde. Die veelheid van Landen geeft den Heer niet meer regt, zij legt den landzaat van ieder bijzonder Land geen zwaardere pligten op. Of een Welgeborene de onderdaan is van een hoogen Heer, die, als een Vader te midden van zijn kinderen, zijn klein gebied met de ‘hulp’³ van zijn trouwe doch weinig talrijke ‘Mannen’ zelf bestiert - dan of hij, in één van des Keizers, des Hertogen van Brabant of des Graven

1 Het oude zegel ad causas van Delft (bij Bleiswijck bl. 46) vertoont twee kasteelen, ter wederzijde van een stroomend water, welk laatste gemakshalve ook wel door een zwarte paal wordt aangeduid. Denkelijk een toespeling op het oude en nieuwe ‘Delff’, beide genoemd naar het stroompje Delf (liever d'Elf of de Elve, waarnaar de oudste naam ‘Elfnum’, dat is Elveheim) en welke beide in den aanvang met afzonderlijk ‘poirt-’ of stederegt schijnen voorzien te zijn geweest.

2 Rotterdam, zoowel als vroeger het Baljuwschap van Schieland, voert een wapen horizontaal gehalveerd: onderaan ‘'s Lands’ kleuren - die de kleuren van stads vlag zijn - wit met groen ter wederzijden: van boven de leeuwen van het Hollandsch- Henegouwsch Huis. In den Franschen tijd voerde ‘la bonne ville de Rotterdam’ aan het hoofd van dit wapenschild, ter breedte van ⅕ van deszelfs geheele hoogte de bijen van het Keizerlijk familiewapen. Het Hoogheemraadschap van Delfland voert het wapen van het Hollandsch-Beijersch huis zonder meer. De herinnering aan de oude landskleuren was hier moeijelijk: daar dat Hoogheemraadschap zich niet slechts over het oude Delfland, maar ook over een goed deel van Rijnland, immers van Rijnlands Gevolg, uitstrekt. Het eerste was bij 't Hoogheemraadschap bekend onder den naam van ‘de 5 Oost-’, het andere onder dien van ‘de 8 West-ambachten.’

3 ‘Auxilium placiti.’

[p. 554]

van Holland ‘eigene landen’ teregt zit met den Baljuw, den Vicomte of eenig ander gedelegeerd Hoofdeling, - niets anders kent hij en wil hij kennen, dan het regt en de wet van zijn eigen hooge Vierschaar, zijn eigen aangeboren Heer, en de banier van zijn Gouw of Land, waarvan die Heer en niemand anders de wettige voerder is.

De banier, altijd de banier! 't Is het middenpunt van het leven en streven van onze vaderen: 't is de hoofdfiguur in dat altijd wisselend tafereel van hartstogtelijke bedrijvigheid, 'twelk de middeneeuwen ons voorstellen - in dien hardnekkigen strijd tusschen oude en nieuwere denkbeelden, tusschen individuelen moed en kracht, en de overmagt van den sterkere - een strijd, die zóó lang heeft geduurd, tot dat onder het strenge waterpas der Wet alle ‘hoofdigheid’ en daarmede ieder krachtig gevoel van individualiteit ten onder ging.

Dat was de banier voor het Volk. Maar hoeveel grooter nog was haar beteekenis voor den Gezagvoerder! Welk een gewigtige rol speelde zij niet in het leven van haren Heer - hij worde dan Koning of Keizer, Graaf, Baron of enkel Heer genoemd - zij, de getrouwe getuige van alle zijn daden, zoo als zij dit was geweest van die van zijn ridderlijke vaderen.

In den strijd - wij zagen dit reeds - werd zij hem vooruitgedragen: in het legerkamp stond zij naast zijn tent¹: in de veroverde steden boven zijn ‘logies’ of woning; op de wallen, die hij hielp verdedigen, waaide zij van den toren, die nevens de belendende muurvakken aan zijn hoede bevolen was. Zij begeleidde hem op al zijne togten: zij deelde in al zijn lief en leed, juichend met den gelukkige, treurig neêrhangend bij den bedroesde.

Was alles verloren, was de dappere zwaar gewond, den dood

1 De Merovingische Koningen hadden hun legerkamp aan het ‘Lover’, bij de oud-Romeinsche ‘Civitas Parisiorum’. Dat zal wel de reden geweest zijn, waarom, zoo als Fauval, ‘Antiquités de Paris’, II, p. 7 opmerkt, de groote leenen van de ‘Tour du Louvre’, den Standaart van het Rijk, releveerden.

[p. 555]

nabij..... zie, daar ligt hij dan gewikkeld in dat trouwe doek, dat weldra zijn lijk bedekken zal, ‘bed van eer’, dat zijn brave schildknaap voor hem spreidde!.... 't Is een troost zóó te sterven, omringd van al die treffende herinneringen aan vaderland en voorgeslacht, aan onbezweken trouw en erfelijken heldenmoed!....

En werd hij dan met diepen rouw naar zijn laatste rustplaats weggedragen, dan nog verzelde hem zijn banier, omstuwd van even zooveel vanen en wimpelen², als de overledene hooge en ambachts-heerlijkheden bezeten had. Wie naar eer en pligt hem bij zijn leven ‘gevolgd’ had op zoo menigen lustigen togt, moest ook nu met den Heer ‘uitvaren’. Nu voor 't laatst..... Sic transit gloria mundi!

Doch oneindig veel treuriger was de plegtigheid, wanneer met den overledene ook zijn adelijk stamhuis was te niet gegaan. Dan spreekt de Wapenheraut, in zijn ambtsgewaad getooid, eenige woorden uit van een overoud ijskoud formulier, maar die diep doordringen in de ziel van iederen omstander: en met straffen ernstigen blik, schoon zijn handen beven, laat hij des overledenen samiliewapen en het roemrijk vaan¹,

2 Dat ook het vaan begraven werd, hiervan kan ik geen ander bewijs vinden, dan een citaat uit Gryphiander de Weichb. Sax. c. 68 § 3, bij Alkemade Begr. bl. 203: ‘cui etiam in exsequiis vexillum praefertur, et si ultimus sit suae familiae, cum ipso sepelitur.’ Van het begraven van het wapenschild vinden wij een treffende beschrijving bij Christyns, bl. 128, als nog in 1657 in de kerk van het dorp Berg, door Jan de Launay, heer van Montigny en Ridder der Christusorde, als Wapenheraut van Z.M. den Koning van Spanje gedaan zijnde. Toen het lijk begraven was en vóórdat de verwanten en verdere genoodigden zich van de nog geopende groeve verwijderd hadden, sprak de Wapenheraut aldus: ‘Aangezien Heer Maximiliaan Hinckaert, laatstelijk mannelijk hoir en hoofd van den naam en wapenen van dat edele geslacht van het leven tot den dood vergaan is, zal ik Jan de Launay enz. naar herkomst de wapens van dat nu uitgestorven geslacht ter aarde bestellen. Ik verklaar het hier voor deze edele vergadering: heeft iemand daartegen regt of belang, hij spreke! Dat zeg ik eenmaal, andermaal en ten derden male. Is er niemand, die daartegen acht, zoo doe ik mijn pligt naar herkomst.’ En daarop nam hij een koperen schild, waarop aan de ééne zijde het familiewapen, en aan de keerzijde dit opschrift gegraveerd was: ‘Heden den 21 Aug. 1657 is dit wapen van het edel geslacht van Hinckaert begraven: zijnde dit laatste uitgestorven door het overlijden van den Heer Maximiliaan Hinckaert, hoofd van den naam en wapenen en laatsten mannelijken hoir van dat geslacht; dewelke op den 20 Julij 1657 ongelukkig om het leven kwam. Bid God voor de ziele:’ en liet het in den grafkelder vallen; waarna hij driemaal aarde daarop wierp, met de woorden: ‘In den naam des Vaders, en des Zoons en des Heiligen Geestes. God zij den Overledene en zijnen Voorzaten genadig!’ En werd daarvan aan de Verwanten procesverbaal in forma afgegeven. - Gelijke plegtigheid vond in 1679 plaats in de kerk van Vianen bij de begrafenis van Walraven van Brederode. - In Duitschland heette dat ‘mit Schild und Helm begraben’, en in het Fransch, ‘enterré avec ses armes.’ Was de overledene een hooge Heer, zoo waren ook diens onderdanen daarbij tegenwoordig, en zongen bij het wapenschild, dat ten onderste boven in de kerk was opgehangen, treurzangen ter eere van den goeden Heer en Beschermer, die hun ontvallen was. Zoo althans in Zweden (Christyns bl. 126.)

1 Alkemade Begr. p. 113. ‘Zoo vele standaarden met hunne vanen en cornetten, als zij bijzondere landschappen en heerlijkheden bezaten.’ Men ziet dit in de keurige afbeelding van den lijkstoet van onzen Prins Fredrik Hendrik, waar men de banieren van bijna al de hooge Heeren, die zooveel eeuwen vroeger in den Grimbergschen oorlog tegen Brabant overstonden, terugvindt.

[p. 556]

daar dat wapen op staat afgebeeld, in de groeve nedervallen.

Maar weg met die sombere gedachten!

De Heer heeft zijn Mannen na behaalde zege weêr in 't Land teruggevoerd: en ieder rept zich naar huis en hof, om te zaaijen of te oogsten, en om in den kring van zijn gezin die zalige rust te genieten, die na zooveel uitgestaan leed en vermoeijenis dubbel welkom mag heeten.

Daar pronkt nu weêr de banier op den hoogsten top van den voorvaderlijken burg¹: voor vriend en voor vijand ten teeken, dat de hooge Heer, 's Lands Regent en Opperregter dáár tegenwoordig is, om den landvrede te doen eerbiedigen, en zijn onderdanen tegen allen overlast, hij kome van buiten of van binnen, te beschermen!

En dan, op iederen toren van het ‘hooge Huis’, ja op iedere eenigzins uitstekende punt van het spitse leijen dak, dat u reeds van verre tegenschittert, daar draaijen in den wind die ver-

1 Alleen de hooge Heer mogt zich die eer geven. Dat mogt geen Ambachtsheer of gewoon Edelman; hoe rijk en hooggeplaatst, geen vliegend vaan op zijn Huis! Wilde hij zich als eigenaar doen kennen, zoo mogt hij zijn familiewapen op de windwijzers doen afbeelden. Meer was hem, volgens Petrus a S. Juliano ‘de l'origine des Bourguignons’ niet geoorloofd. - Iets dergelijks bestond ook in onze Hollandsche steden. Lantaarnen aan den voorgevel schijnen ten tijde der aristoeratische regering een voorregt geweest te zijn voor de huizen der Regeringsleden.

[p. 557]

gulde wiretten, vierkant zooals de banier, en versierd met dezelfde wapenteekens, die - ook wanneer bij afwezigheid van den Heer diens banier niet wappert, - aan den voorbij trekkenden vreemdeling den rang en het geslacht van den ‘hoogmogenden’ bezitter kenbaar maken.

Maar ga dan het ‘voorwerk,’ door, de valbrug over, dóór de voorpoort, over het woelige ‘Buitenhof’ of ‘Basse-Cour.’ Treed dan voort over die tweede meer versierde valbrug, dóór de ‘eerepoort’, tot dat gij komt op het ‘Binnenhof,’ de ‘Cour d'honneur.’ Dáár hebt gij dan vlak voor u het eigenlijk kasteel, de woning van den Heer, en des Heeren hooge ‘zale’. En boven den hoofdingang van dat statig gebouw, te midden van een tal van arabesken, die van de weelderige verbeeldingskracht des onbekenden kunstenaars getuigenis geven, zie, daar prijkt in hoog verheven beeldhouwwerk het alom bekend familiewapen. Het zij dan, dat het achtbaar wapenschild naar oude herkomst wordt vastgehouden door één, of naar nieuweren stijl door twee¹ ‘houders’ of ‘tenanten’ - levensgroote beelden van menschen of dieren, natuurlijk of fantastisch voorgesteld in vorm en beweging - altijd, daar kunt gij zeker van zijn, is dat wapen opgeluisterd door de hooggeschatte banier, welke door die tenanten, als waren zij vaandeldragers, ter eere van den Heer, wiens persoon dat schild verbeeldt, in de hoogte wordt gehouden.

En - zoo gij dit kunt - ontcijfer dan die oude schrijfteekens,

1 Datzelfde geschiedde met het wapen der Baanderridders. ‘Equites bannereti vocantur ex quadratae figurae vexilli etymo, quod initio solum juxta insignia fixerunt: vertente deinde tempore et alterum ei associarunt’. Christyns p. 353. Verg. denzelfden Schrijver p. 369, waar hij met scherpe woorden zich beklaagt, dat ten zijnen tijde ieder Edelman zich de eer van dubbelde tenanten aanmatigde: wat vroeger bij uitsluiting het regt was van ‘Roys, Princes et grands Seigneurs.’ - Mag ik wederom een gissing wagen, dan beteekenen die twee tenanten, ieder met zijn banier, de beide banieren, welke voor iederen ‘Vorst,’ hij heete dan Koning, Hertog, Graaf of hoe anders - dat is voor hem, die 't zij als Leenheer of als eigen Heer meerdere hooge Heerlijkheden onder zich heeft - werden vooruitgedragen: namelijk die, welke hij als Erfveldheer over al die Landen, en die, welke hij voerde als Heer van de hooge Heerlijkheid, waarvan zijn stam afkomstig was.

[p. 558]

die daar staan onder dat wapenschild! 't Is het ‘cry’, de wapenkreet van den hoogen Heer¹, de legende of verklaring van de banier!

Want banier en cry zijn in den grond hetzelfde! Zooals de banier tot de oogen sprak, zoo sprak het cry tot het oor!

Men denke hier niet aan die menigvuldige willekeurig gekozen devizen of spreuken² van latere vinding: min of meer geestige toespelingen op den naam of op de teekens van ieder die maar wapens droeg. Het echte cry of wapengeroep was, even als de banier, een eigenaardig gevolg van den hoogen regtsdwang³; zoodanig dat - zelfs in de hoogste rangen van den Adel - alleen de vader, en bij diens overlijden de oudste broeder, als Hoofd van het geslacht en wettige Heer over de onderdanen, dat voorvaderlijk cry onder zijn wapen stellen mogt.

‘L'aisné,’ zegt Loisel, Inst Cout. L. IV, tit. III. 64, ‘doit avoir le nom, le cry et les armes pleines.’⁴

't Zijn alle teekenen van den regtsdwang, die uit zijn aard ondeelbaar is!

Daarom: de zaak verdient wel nader te worden besproken.

Dat kwam hem toe, om dezelfde reden, als waarom hem,

1 In Bretagne, waar de Hertog met alle kracht vrijwilligers trachtte aan te lokken, en daarom, door het verleenen van hoogen regtsdwang, van de Baanderridders een soort van Barons (leenpligtige hooge Heeren) maakte, was het consequent, dat hun ook de wapenkreet, het ‘cry’ verleend werd; waarvan Christyns op bl. 354 melding maakt, als van een bijzonderheid aan de Bretonsche Bannerets eigen.

2 B.v. bij Christyns, p. 116, het devies der familie Hinckaert: ‘Recht gaet Hinckaert.’

3 ‘Il semble, que chaque seigneurie avait cry’, zegt Pithou op tit. II art. 14 der Coutumes de Champagne: en hij haalt daarbij aan Froissart, vol. II, ch. 116: ‘Et quant ils viendront, nous crierons nos cryz, chascun son cry ou le cry de son Seigneur, jà soit que tous les Seigneurs ne soyent pas icy. Par icelles voix nous les esbahirons, et puys frapperons en eulx de grande volonté’. - Zoo werd, bij de verheffing van Ignatius de Clerque tot Vicomte van zijn hooge heerlijkheid de Clerque Wissock, die Edelman verheven en ‘dignité, titre, nom, cry et preéminence de Vicomte.’ (Christyns p. 352.)

4 ‘Les armes pleines et le nom de la maison appartiennent à l'aisné; et les puynés y doivent mettre quelque différence, comme d'une barre au travers ou autre marque: et les filles mariées miparties seulement.’ (Buridan ‘Cout. de Rheims’, p. 101.) De oudste zoon heeft ook regt op de familiepapieren en op het patronaatregt van de kapel van het ‘manoir principal’. (Ib.)

[p. 559]

bij zijns vaders overlijden, de ‘maalberg’ - ‘la motte du Seigneur’¹ - met den boom onder wiens schaduw het regt gesproken werd², boven en behalve zijn geregt aandeel in de vaderlijke nalatenschap werd toegewezen, en waarom het aloude, ‘ongebroken’ familiewapen, bij hem alleen in gebruik, als zegel diende voor alle geregtelijke stukken.³

Wie regt heeft banier op te steken, wie onderdanen heeft, daar hij Heer over is, die alleen mag aanspraak maken op die openbare en luidruchtige hulde door het verzameld volk aan zijn persoon en aan zijn vlag bewezen! Wee hem, die zonder de hooge Heer des ‘Lands’ te zijn, zich dat veelbeteekenend eerbewijs laat welgevallen! Hij verstoort den landvrede, hij is òf dwaas òf hoogstmisdadig!

Dat was de eer en het voorregt van iedere Landsbanier! Maar zeker niet minder die van het groote Vaan, den Standert van den Vorst en Veldheer!⁴ - of, wat hetzelfde zegt, van iederen Suzerein, die hooge Heeren tot zijn Leenmannen had, en juist daarom hunne Landsbanieren alle te zamen onder zijn Veldheersbanier met zich te velde bragt.

Zoo werd iedere vlag begroet met den kreet, die haar

1 De eenigzins hoogere plek, waar men van overoude tijden gewoon was regt te plegen, ‘mons placiti’ ‘'s Heeren moete’.

2 De bekende ‘schaeuwboom’ der Vlaamsche Coutumes.

3 Pithou, l.c. p. 64.

4 Bekend is het ‘Montjoye S. Denys’ van de Franschen, het ‘Passavant lou meillour’ van de Champagners, het ‘Diex aie’ (Dieu aide) van de Normandiers, enz. Toen Witte van Haemstede, te midden van het door de Vlamingen bezette Holland zijns vaders banier of standert met den rooden Hollandschen Leeuw ontrolde, was er ‘te Delft een man, met name Ockenberghen, die creegh’ (haalde) ‘der stede banier, en riep het cry van Hollant’ (Klerk der lage landen, bl. 190). In de hitte van den strijd riep men meestal den naam van de hooge heerlijkheid, waartoe men behoorde: ‘Clamans titulum sui Comitatus, scilicet Loz’. Ducange, Titulus. Talrijke voorbeelden hiervan in het meermalen aangehaalde gedicht over den Grimbergschen oorlog.

[p. 560]

eigen was. Voor de gewone Landsbanier het gejuich der Landgenooten, voor den Standert, de banier van den Leenheer¹ of van den Opperbevelhebber, de toejuiching van allen, die streden onder diens aanvoering!

Maar zoo is het ook begrijpelijk, dat het volk in zijn levendige en schilderachtige taal er al spoedig toe kwam, om banier en wapenkreet, als één en dezelfde zaak, met hetzelfde woord uittedrukken. ‘Signum’² en ‘vexillum’³ in het Latijn, ‘enseigne’⁴ in het Fransch, en in onze eigene taal het woord ‘teeken’⁵, geven immers niet alleen de banier, maar ook het eigenaardig geroep te kennen, dat, zoowel bij het opsteken van de banier, als bij andere plegtige gelegenheden, tot 's Heeren eer werd aangeheven!

Was niet de banierdrager de man, die in oorlogstijd vóór alle anderen 's Heeren kreet met luider stem weêrgalmen deed?

Dat heraldische cry of teeken, dat aan ieder hoogen Heer ‘toehoorde in allen rechte’, wat is het in den grond der zaak anders, dan het ‘cor et cry’, het ‘hue⁶ and cry’, met an-

1 ‘Et ibi super turrim castri novi, et super turres et portalia aliorum locorum, jure majoris dominü, fecit ascendere vexillum seu banniéram Comitis Tolosani, et ex parte illius ter praeconizari, et clamari alta voce signum dicti Comitis’. Ducange, Vexilli erectio.

2 ‘Alemanni, sua signa fortiter inclamantes’. Chron. Senon. 1. 3, c. 16 bij Ducange, Signum.

3 ‘Castrum cum illis, nescio cujus vexillum intonans, ingressus est’. Nang. in Chron. ann. 1253, bij Ducange, Vexillum.

4

‘François escrient Monjoie S. Denis,
Et Viennois l'anseigne S. Moris,
Et Hernaux crie Biaulande et Ay,
Genèvres crie Olivier li gentis’
‘A grant voix crient, Diex aïe,
L'anseigne au Duc de Normandie’

(Ducange, Signum).

5 Grimb. Oorl. I. 4705:

‘Men riep dus lude in schine

Menighe roep, menigh teyken,
Die Grave Diederic riep Viane.....
Ende elc sijn teyken, dat hem
Toehoirde in allen rechte’.

6 Ducange, Huesium.

‘Quant si furent entretenus

Le cri levèrent et le hu’.

In de grootste felheid van den strijd: (Grimb. Oorl. I, 3757.)

‘Her Wouter gaf enen hu,
Ende sloech enen, datti hem cloofde
Die meeste heeft van den hoofde.’

Beteekent ‘hu’ hetzelfde als horengeschal, zoo als Ducange meent? ‘Cor et hue’ komt, voor zoo ver mij bekend is, nergens voor. Maar in de Schotsche Wetten, Reg. Maj. IV, c. 23, leest men: ‘Siquis latronem in damno suo invenerit cum furto, clamorem super illum statim levare debet cum cornu, vel cum ore, si cornu non habeat, cum alio clamore in vicinia.’ Knygton anno 1326: ‘Omnes, qui poterant cornu sufflare vel vocem hutesii emittere’. Ik geloof dat ‘huer’ in het algemeen rumoermaken beteekent, ‘clamor inconditus’, 't zij dan met geschreeuw, 't zij met den horen of hoe anders.

‘Ende riep toen met enen huwe
Al in walsche toe, tuwe, tuwe
Chi chevalier die Wesemale’

(van Heelu, II, 7977).

Waarvan, zoo ik mij niet vergis, het bekende ‘Montjoye S. Denis’ der Franschen, en het minder algemeen bekende ‘Montjoye S. André’ der Bourgondiers afkomstig is: Fransche verplooijingen van het echt-Duitsche ‘muntsgoy’, letterlijk mondsjouw, of mondsgalm ter eere van S. Denis of van S. Andries. Van dat gouwen, jouwen, schreeuwen, hebben wij in edele beteekenis ons toejuichen en in verachtelijken zin ons uitjouwen: even als bij de Franschen huer oorspronkelijk in het algemeen schreeuwen beteekent: ‘chat-huant’, letterlijk huilende kat, ‘kat-uil’: doch tegenwoordig als bespotting geldt: ‘huer quelqu'un’ - Het thans nog gebruikelijke cohue, woelende volksmenigte, beteekende vroeger de plaats, waar het volk zich in grooten getale vereenigde, de Beurs, de Hallen, de Markt- ja soms de Regtszaal, dewijl oudtijds ieder Welgeborene tot de regtspraak mogt medewerken. Van daar cohuagium, marktgeld. - Sjouw zegt men bij ons nog wel voor een wilde pretmakerij.

[p. 561]

dere woorden, dan het krijgsgeschreeuw of wapengeroep der aloude regtsherkomsten?

Zoo als het vaan, of - wat daarmede gelijk stond - het opsteken van een noodteeken of ‘noetscijn’, het oprigten van bakens met of zonder licht (fanali, fanaux, letterlijk vaanstokken) iedereen, waar het noodig was, te wapen riep, zoo werd datzelfde doel gelijktijdig bereikt door een luidruchtig geschreeuw, door horengeschal¹ en bekkenslag, en door het gelui der klokken.

1 Daarom hing er een vlaggetje aan de bazuin (‘buccina’) of groote hoorn (Willems, oude Vlaamsche Liederen, uitg. door Snellaert, Inl. IX). En wederkeerig - tengevolge van datzelfde naauwe verband tusschen de zigtbare en hoorbare gezagsteekens - werd het woord cornet op vlaggen toegepast. Ieder Ridder, ja ieder Welgeborene, had in het oudste regt, 'twelk in het ceremoniele is blijven voortleven, het regt van ‘veete,’ ‘faida’, en dien ten gevolge de bevoegdheid om door een eigen heraut of trompetter ‘opzegging van vriendschap’ te doen. Dat die heraut aan zijn hoorn of trompet de wapens droeg van hem, wiens boodschap hij overbragt, dat dit aan den hoorn gehechte vlaggetje ‘cornet’ genoemd werd, en dat ‘pennon’ en ‘cornet’ alzoo één en hetzelfde beteekenden, namelijk: persoon en geslacht met of zonder ‘landsheerlijkheid’ - dat alles ligt in de reden. En zoo meenen wij een uitlegging te vinden voor iets, 'twelk den geleerden Père Daniel duister was, hoe namelijk ‘het Pennon Royal’ der Fransche Koningen langzamerhand den naam van de ‘Cornette Royale’ verkregen heeft.

[p. 562]

Werd een misdadiger op heeterdaad betrapt, of vermat een ‘balling’ zich ‘binnen 's lands’ te komen, dan moest alle man den vlugteling volgen, en den vermetelen balling helpen ‘berijden’, ten einde hem te leveren in de handen van den Heer, om voor zijn gelijken en ‘keurbroeders’ teregt te staan, of om den Heer en de Genooten voldoening te geven voor de wederspannigheid¹, waarmede hij zich aan het geregt oordeel van 's Lands hooge Vierschaar had durven onttrekken. En indien zulk een ‘overhoorige’ schuil zocht in zijn versterkte woning, dan was

1 Een herinnering aan dat oude woord (‘wederspannig,’ ‘zamenspannen,’ ‘de bank spannen’) en aan dat oude regt vindt men in art. 280 van ons Wetb. van Strafv. ‘Beschuldigden’ wegens ‘misdaden’ of zware strafzaken, worden niet ten principale gevonnist, maar ‘wederspannig aan de wet’ verklaard: terwijl daarentegen de ‘beklaagden’ ten correctionele, dat is in kleine strafzaken, wanneer zij wegblijven, eenvoudig, even als de ‘gedaagden’ ten civile, ‘bij verstek’, of ‘defaut’ veroordeeld worden. In een ander opzigt geven art. 465 en volg. van het Fransche Code d'Instruction Criminelle ons het beeld terug van den oud-duitschen ‘balling’, den gebannene, ‘banditto,’ den ‘bij regt en hooge vierschaar balling 's lands gelegden,’ den ‘vredeloozen, wetteloozen man,’ (outlaw, utlagus, hors de la loi, zooals men het in Frankrijk onder het Schrikbewind noemde) den overhoorigen zwerveling, (dichterlijk, den ‘weêrwolf’). Daarbij moet de indaging', ‘met trompetgeschal of trommelslag,’ zooals die ten tweedenmale, volgens het Fransche regt, gedaan moet worden, niet over het hoofd worden gezien. - En inderdaad! De onderscheiding tusschen ‘crimes’ en ‘délits’ is zoo oud als de Duitsche, ja misschien als de menschelijke beschaving. Crime, ‘criem’, ‘mesdaet’, ‘felony’, is bovenal vergrijp tegen de maatschappij, tegen den ‘landvrede’ of openbare veiligheid, die door allen beschermd moet worden: délit, ‘mesuse’, ‘schade’, is vergrijp tegen den bijzonderen persoon. Daarom werden en worden de crimes door het souvereine Hof of hooge Vierschaar, vertegenwoordigster van geheel het Volk: de délits, even als de civile zaken, waartoe zij oudtijds gerekend werden te behooren (civilitas tegenover criminalitas), door lagere vierscharen of regtbanken beregt. Wat is de Fransche ‘jury’ anders dan een herstel van het alleroudste Duitsche regt, volgens hetwelk een beschuldigde niet geoordeeld moet worden door Ambtenaren, mannen van het Gezag, ‘Ministeriales’: maar door mannen uit het Volk, en alzoo door zijn genooten of gelijken, ‘Pares’? Maar juist daarom heet degene, die zich aan de hoogste souvereine regtsmagt van geheel het Volk, ‘le jugement du pays,’ de ‘lex patriae’, onttrekt, ‘overhoorig’, ‘ongehoorzaam’, ‘contumax’ (van ‘contemnere,’ verachten) terwijl hij, die van een plaatselijke lagere bank wegblijft, slechts in verzuim, slechts ‘defaillant’ is.

[p. 563]

het pligt, die woning omver te halen¹, of in brand² te steken, ja somtijds, om hem na het ‘staande voets’ gewezen vonnis (‘standregt’) dadelijk ter dood te brengen³.

Dat was oud regt, dat was overal regt.

Vóór alles moet de ‘landvrede’ in stand worden gehouden; dat is het regt van de Genooten, dat is hun pligt; dat is bovenal de pligt van den Heer⁴!

Wordt die vrede gestoord door vijanden van buiten of door binnenlandsche woestelingen, door moord of brandstichting, door roof van tilbare have of gewelddadige in bezit neming van huis en erf, 't is niet alleen een krenking van het regt van den beschadigde, maar 't is een ‘laagheid’, die aan al diens Genooten is aangedaan: 't is een nog grover beleediging voor den Heer, den geboren Bewaarder van de rust des Lands! ‘Hue and cry’⁵ moet daarover gehouden worden door dengene, die er door beschadigd is! Doch, waar niet een zaak, maar een persoon wordt aangerand, daar is geen klagt van de beleedigde partij noodig: daar ‘schreeuwt’, volgens de dichterlijke volkstaal, ‘het onregt zelve ten Hemel’. Daar mag ieder, die de euveldaad ziet plegen, haar klagen aan den Heer, den Straffer van het kwaad, den hoogen Vertegenwoordiger van Gods Regtvaardigheid.

1 Zie onder anderen Ducange, Condemnere.

2 Het droit d'arsin in het Noorden van Frankrijk, met name te Rijssel.

3 De ‘Lynchwet’ bij de in America gevestigde Engelsche en Hoogduitsche Germanen is geen nieuw uitvindsel, maar oud regt tegenover bannelingen en zware misdadigers, die op heeter daad betrapt worden. Men zie de Capitularien en Beaumanoir op de Coutume van Beauvais c. 67. Daarom moesten de lagere Regters, die geen Vierschaar hielden, evenwel galgen hebben.

4 Reeds de overoude Salische wet wijst op dien pligt van den Heer, c. 75, 40 (bij Canc. V, 407). Vond men het lijk van een vermoorde op des Heeren weg, en de moordenaar was niet bekend, zoo moest de Graaf (hooge Regter of Heer) van het ‘Land’ zich daarheen begeven, en op den horen blazen, om het lijk te doen herkennen, en den bloedverwanten gelegenheid te geven tot uitoefening van hun geregte en verpligte bloedwraak. - Verpligte, ja: een voorbeeld uit duizend van veel later tijd in een Priv. van 1244 bij Warnkönig. Gheldolf III, 274: ‘Propriis guerris nostris vel amicorum nostrorum, quibus de jure deesse non possumus’. Onze Hollandsche landman noemt zijn bloedverwanten in de wandeling nog altijd ‘zijn vrienden’.

5 Statuut van Winton, onder Eduard I, bij Hallam, ‘l'Europe au moyenâge’ III, 343.

[p. 564]

Dat is die zoo beroemde ‘cri de haro’¹ van de Normandische Coutumes: letterlijk, de noodkreet tot den Heer.

Tot den Heer! 't zij deze Heer de Hertog van Normandië is, of eenig ander bijzonder ‘Landsheer’, die in of buiten Normandië² hoogen regtsdwang heeft.

En waar die kreet weêrgalmde, daar moest ieder, die tot zijn jaren gekomen is³, bij nacht zoowel als bij dag ijlings

1 Volgens de Fransche Regtsgeleerden zoude het woord haro (eigenlijk in de oude taal hareu) de verkorting zijn van ‘Hà Raoul’, een populaire invocatie van den eersten Hertog van Normandie, onder wiens beheer - wat in dien tijd zeldzaam was - personen en eigendommen volkomen zeker waren. Maar de Nooren zijn Duitschers en dus onze stamgenooten, en voor den Hollander, die niet onbekend is met zijn eigen taal, zooals ze gesproken wordt door het volk, is hare hetzelfde als here: waarom hij het harahus der Ripuarische wet dood eenvoudig verklaartals ‘des Heeren huis’, het huisder Overheid, het ‘Regthuis’, zooals men nog zegt op onze dorpen. Trouwens ‘Hare’ vóór een eigennaam in plaats van ‘Here,’ (Dominus of Don) is in oude stukken niet vreemd. -Dat de ‘clameur de haro’ den Hertog van Normandie, niet als ‘Vorst’ over heel Normandie, maar als bijzonder ‘Heer’ van zijn eigen bijzondere ‘Landen’ toekwam, blijkt daaruit, dat ook andere hooge Heeren datzelfde regt hadden. Men zie daarover Merlin, Rep. Clameur de Haro, en Ducange Haro, Feudum de Haro; waar hij zegt, dat regtsdwang over den haro niets anders is dan hooge regtsdwang. Dat overoud regtsmiddel was in Merlins (l.c.) tijden in Normandie nog gebruikelijk ‘pour maléfices de corps’, en om zich in het bezit te doen handhaven, niet om bezit te herkrijgen. Ook vrouwen, minderjarigen, enz. konden, zonder de anders verpligte assistentie, tot den Heer klagen. (Dit was, zou ik meenen, het gevolg van het natuurlijk regt van tegenweer tegen dadelijke aanranding: in de plaats waarvan nu trad het inroepen van 's Heeren hulp). In criminele zaken mogten ook derden haro roepen, en ook dan moest iedereen volgen. Hij, tegen wien haro geroepen was, werd van dat oogenblik af de gevangene van den hoogen Heer der plaats, die alleen bevoegd was hem te vonnissen, al werd hij ook elders achterhaald en gegrepen. De klagt moest binnen een jaar vervolgd worden: waartoe beide partijen cautie stelden, zonder dat de zaak in der minne mogt worden afgemaakt.

2 Van daar dat, met name in Arragon, Clamor hetzelfde beteekent als District of hooge Heerlijkheid. Ducange in voce.

3 ‘Au cri de hareu doivent issir tous eeus qui l'oïrent, et se il voient meffet où il y aet péril de vie, ou de mort ou de larrecin, par quoi le malfeteur doit perdre vie ou membre, il le doivent prendre et retenir et criez hareu après lui: autrement seront il tenus à amender le au Prince, ou à desrenier ceu que il n'avoien pas oï le cri. Se ils ont pris et retenu le malfeteur, ils sont tenus à le rendre à la justice: car il ne le doivent garder que une nuit etc. Sequela clamoris, secta hutesii. Daartoe waren in Engeland - even zooals, blijkens den Saxenspiegel, in Saxen - allen verpligt die ouder waren dan 15 jaren (dat is alle meerderjarigen) en zij verbonden zich daartoe bij eede: ‘quia sunt quidam, qui statim fugiunt post feloniam’ (hier ieder schelmstuk, waardoor de landvrede verstoord wordt) ‘et capi non possunt, statim post illos levetur hutesium, et fiat post eos secta de villa in villam, quousque capiantur. Alioquin tota villata in misericordia Regis remanebit.’ Dat is: zoodanig ambacht staat dan ter ‘arbitraire correctie’ van 's Konings Vierschaar; 'twelk onder anderen met de stad Londen heeft plaats gehad, ‘quia cives non levaverunt hutesium et clamorem post mortem Guidonis de Aretio et aliorum interfectorum.’

[p. 565]

naar buiten¹ komen, om den misdadiger na te jagen. Van huis tot huis, van dorp tot dorp volgde hem dat onmeêdoogend, dat onverpoosde wraakgeschreeuw, tot dat hij eindelijk - ten zij hij zoo gelukkig was de grenzen van het Land van een anderen hoogen Heer te bereiken - in de diepste uitputting door zijn vervolgers gegrepen en op staanden voet werd teregt gesteld.

Maar daarom ook - niemand doe zich zelve regt! Niemand wage het, om, zoo hij daartoe niet genoodzaakt is tot verdediging van zijn eigen of eens anders leven, de hand baldadig uit te strekken, en den misdadiger, al is hij op heeter daad betrapt, in stilte en zonder kreet - dat is op eigen, en niet op 's Heeren gezag - ter dood te brengen!

Zóó magtig was des Heeren naam, ook dáár, waar de Heer niet tegenwoordig was. Maar strenger nog was de pligt van den onderdaan, om waar hij door den Heer zelve of namens Hem door diens Beambte werd opgevorderd, hulp te verleenen tot datgene, wat de Heer als Overheid en Opperregter te ‘verrigten’² had. Dan vooral klonk, als teeken van het hoog gebod, bij het opsteken van de banier, 's Heeren wapenkreet en - wat verder reikte - het hoorn³ en bazuingeschal, de trommel- of de bekkenslag, en het gelui der klokken.

Wee hem, die zonder dringenden nood of wettige oorzaak, op eigen gezag de Gemeente op de been brengt⁴: of die,

1 Daarom heette dat wraakgeschreeuw in het Provençaalsch criafora. Bij Ducange in voce een vonnis van den Dauphin van Grenoble van 1334: ‘Siquis eum viderit vel sciverit infra jurisdictionem, ipsum debet capere vivum vel mortuum, et Curiae nostrae praesentare. Et si capere non poterit, vel ad eum capiendum imbecillem se putaverit, roydam’ (berijding?) ‘seu criaforas faciat, et moveat patriam contra eum pro eo capiendo.’

2 Dat is in den eigenlijken, thans weinig meer gebruikelijken zin, ‘regt doen’.

3 ‘Teneatur cridari facere per trombetam in civitate aliis locis consuetis’. Stat. Mant. Reg. p. 21 bij Ducange Trombeta.

4 ‘Quiconque crie hareu sans péril apert et manifeste, il le doit amender au Prince. Et se il nie, que il ne le cria pas, le Prince en puet enquerre par les plus prochains voisins du lieu, où le hareu fu criez. Et se l'enqueste le met en non savoir, cil qui en est accusé, s'en puet desrenier et se il en est ataint, il l'amendera (de hutesiis levatis injuste: vel si juste, tunc non prosecutis.)

[p. 566]

als een ijdele rumoermaker, den moed niet heeft om den ‘kreet tot den Heer’ dien hij slaakte, naar wet en regt te ‘vervolgen’: dat is, om zijn aanklagt over te brengen waar zij behoort, ter plaatse waar de Heer met de Genooten teregt zit!

Maar wee ook hem, die zijn burgerpligt en den eerbied voor 's Heeren naam zóó zeer veronachtzaamt, dat hij weigert te ‘volgen’ en zijn ‘sterken arm’ te leenen, waar hem die, of door den Heer, of namens Hem met ‘'s Heeren kreet’ gevraagd wordt!

En driewerf wee den ongelukkige, wien het ten eenemale is vergeten, wat hij aan den Heer en aan den landvrede schuldig is: die misdadig of onvoorzigtig genoeg is, om zonder des Heeren verlof, den kreet van een ander Heer te slaken, of de trom te roeren en de klokken te trekken voor een ander Heer, dan voor den Heer des Lands!

De klokken - ja, en als daarvan gesproken wordt, dan wordt gemeenlijk bedoeld de groote klok van het burgerlijke klokkehuis of belfroyt: de ‘banklok’ of ‘stormklok’ of, zoo als men die in Engeland heette, de ‘motbel’.

Reeds van ouds had ieder Gouw of Land in zijn hoofdplaats zijn eigen klokkehuis, 'twelk, zooals alle openbare gebouwen, ten dienste was van de Gemeente en ten gebode van den Heer.

Toen die hoofdplaats, wat bij vele het geval was, stederegten verkreeg, en alzoo in meerdere of mindere mate van het Gouw werd afgescheiden, bleef die toestand dezelfde¹: dan alleen, dat van toen af het belang van het ‘Gemeene-

1 ‘Het clockhuys te Leyden an den blauwen steen’ (regtsteen, regtsplaats) ‘op den hoek van de Maarsemansstecch’ werd nog in 1433 door den Graaf als een erfleen aan Adriana Jansdochter van Rijswijk verleend. (Mieris Handv. Leyden, bl. 500.)

[p. 567]

land’ meer en meer door dat van de Stad vertegenwoordigd¹ werd.

Is niet nog langen tijd, ja in sommige Landen tot de laatste tijden toe, de stad in veel opzigten een deel gebleven van het Land, daar zij van afkomstig was: en was het niet dezelfde ‘Heer’, die de stedelingen, zoowel als de landgenooten tot zijn onderdanen had? Geen magt of gezag, dat niet van Hem voortkomt, en daarom is zoo magtig veel van hetgeen men stederegt pleegt te noemen, inderdaad slechts het gevolg van het regt van den Heer.

Werd een burger aangerand door een vreemdeling, zoo luidde² men de banklok³, en wie aan die stem van de Overheid niet dadelijk voldeed en gewapend verscheen ter gewone verzamelplaats, die verviel in de zware boeten bij de keuren bepaald⁴.

‘Soo wanneer de Heere de klocke doet trecken oft stormen’, zegt art. 428 van de Costume van Deurne, dat een ‘yegelijck manspersoon die huys houdt, kommen sal met sijne wapenen ende gheweer aan de kercke, ende vandaar niet te scheyden, vóórdat hem by den Heere sal worden gheconsenteert.’

Waar in eenig Baljuwschap⁵ oproer of ander onverwacht onheil was opgekomen, daar moesten, volgens de aloude wetten van Eduard den Belijder, de Aldermans overal die welbekende klok laten luiden, welke men - zoo leest men aldaar - gewoon was de ‘motbel’ te noemen, omdat daarmede het ‘solcmote,’ dat is de verpligte zamenkomst van ‘allen en een iegelijk’ werd aangekondigd.

Desgelijks bij brand, bij watersnood of ander gevaar.

1 Om niet te zeggen geabsorbeerd.

2 Middelburg, 1216: Mieris I. 171.

3 Van ‘ban’, bevel der Overheid. Ook ‘stormklok’, omdat zij den ‘landstorm’, dat is alleman die tot het ‘Land’ (of toen de steden zelfstandig geworden waren, de Stad) behoorde, in 't geweer bijeenriep.

4 Westcapelle; 1223.

5 Leg. Ed. Conf. c. 35. ‘Cum aliud inopinatum, vel dubium, vel malum contra regnum, vel contra coronam Regis forte in Balliviis emerserit, debent Aldermanni statim pulsatis campanis (quod Anglice sonat motbel) convocare omnes et universos; quod Anglice dicunt folcmote, id est vocatio et congregatio gentium omnium. Quia ibi omnes convenire debent.’ Canc. IV, p. 341.

[p. 568]

Toen men zich in 1427 voor een inval der Engelschen op de Hollandsche kust bevreesd maakte, werd van wege den Graaf op al de Westlandsche dorpen ‘clockeslach, beckenslach ende waken’ bevolen¹.

Toch waren op die dorpen geen belfroyten. Geen andere klok dan die van de dorpskerk kon dáár voor ‘'s Heeren clockeslach’ haar diensten leenen. En zij deed het gaarne, zooals zij naar herkomst daartoe verpligt was. Waarom zou de Kerk achterblijven, waar het Vaderland in nood is?

De leer, die Kerk en Staat als twee eenzelvige en van elkander afgescheiden genootschappen beschouwt, was voor de eenvoudigheid van vroeger eeuwen niet begrijpelijk. Voor den christelijken Germaan was de maatschappij één en ondeelbaar. Kerk en Staat waren vereenigd, zooals ziel en ligchaam, liever nog zooals echtelingen te zaam vereenigd zijn, ieder levende zijn eigen leven, maar toch onafscheidelijk met elkander verbonden. Zooals de Kerk de meesteres der zeden was, zoo voerde de burgerlijke Overheid den staf en het zwaard, teekens van oppermagt en bescherming juist dáárom, omdat zij de werktuigen zijn tot bestraffing der boozen. Was de Kerk in haar leer en tucht volkomen vrij, haar gebouwen stonden ter beschikking van het openbaar gezag voor alle die einden, welke niet ten eenemale onbestaanbaar waren met het godsdienstig doel, waartoe zij waren opgerigt.

Zóó hadden de oprigters, de vrije Duitschers, gedacht: ook daarvoor bragten zij hun tienden op aan de parochiekerk; en wèl begrepen, was die opvatting volkomen juist. Want de handhaving van de maatschappelijke orde en van het heilig regt is geen krenking van den eerbied, dien men verschuldigd was aan het Huis van Hem², die vóór alles een God des vredes is.

Vandaar, dat de Heer, of ‘van 's Heeren wege’ diens hooge Vertegenwoordiger, de Baljuw of de Dijkgraaf, in alle volks- of

1 Mieris IV, 728.

2 ‘Godshuis’, ‘Maison-Dieu’, was het gewone woord voor kerken en kloosters.

[p. 569]

parochiekerken zijn ‘kerkgeboden’ deed, 't zij dan naar ouder herkomst door den Schout en twee Schepenen of Buren, 't zij naar nieuweren stijl door den Pastoor, staande aan den voet van 't altaar. Van daar, dat in diezelfde kerken de geheel wereldsche ceremonie van het plegtig ‘bannen van het gerigt’ plaats vond: dat aldaar, of liever nog op het bijgelegen kerkhof - hoewel dit laatste ten spijt van 't kanoniekverbod - volksvergaderingen of zoogenaamde ‘gedingen’ gehouden werden: ja dat daar binnen de geregtelijke eeden werden gezworen en de ordaliën werden toegediend! Was niet voor den nog weinig beschaafden natuurmensch de ‘plebs-’ of volkskerk¹ de erfgenaam van dat vóórchristelijk heiligdom, 't welk eeuwenlang het middenpunt was geweest van alle maatschappelijk verkeer, naar die oorspronkelijke inrigting der menschelijke zamenleving, toen de handhaving van het regt met de Godsvereering in één liep!

Maar vandaar dan ook de hulde, welke de kerken en de kerkelijke gestichten schuldig waren, en met zooveel liefde bewezen aan den Heer des Lands. Niet slechts de klokken van het Stedelijk of, beter gezegd, van het Gemeenelands-belfroyt, ook die van de volkskerken² en van de kloosters verwelkomden den Landsheer bij diens ‘blijde inkomst’ met hun vrolijke toonen: en statig gedoscht in het kerkelijk plegtgewaad trad de Geestelijkheid Hem te gemoet met lofzangen en gebeden; terwijl de vreemde Gezagvoerder, al ware hij nog zoo magtig en om bewezen diensten der Kerke dierbaar, met een eerbiedig stilzwijgen bejegend werd.

Zoo zag men dan ook, en zoo ziet men nog, ter eere van den Heer en van Hem alleen, 's Heeren vlag bij feestelijke gelegenheden, van de kerkelijke³ zoowel als van de burgerlijke gebouwen wapperen!

1 ‘Gasteric,’ Gouwkerk, zeiden onze Friesche voorouders.

2 Ducange, Campanarum pulsatio, merkt het op: het luiden der klokken van kerken en kloosters is een teeken van hoogen regtsdwang (‘dominium’). Daarom werden er voor Keizer Karel IV, toen hij in 1378 in Frankrijk kwam, geen klokken geluid: en bleef de almede voor den Koning gebruikelijke processiesgewijze inleiding door de Geestelijkheid evenzeer achterwege.

3 Ook als noodsein. Alb. Arg. anno 1342: ‘Carolus Rex hoc audito, statim bannerium suum, quod dicitur sturmfan super turres ecclesiae Spirensis constituit.’

[p. 570]

‘De Heer en het Land: het Land en zijn Heer’: dat is het lied, waarin al de klokken van de kerkelijke zoowel als van de burgerlijke gebouwen harmonisch¹ zamenstemden: hoe ook de toonen van dat lied gewijzigd werden naar de verschillende omstandigheden van lief en leed, van huldebewijs en noodgeschrei! Nog in het Selwerder Landregt van 1529² vinden wij een herinnering van die oude zeden en van dat oude regt. ‘Soo wie den anderen ontsecht syn lyff, und guedt entwerct by nachte ofte by dage, ofte geweltlick nempt ofte moort-brant doet, die heft syn hals verbueret, und den sal men vervolgen mit den clockenslach, und die dan niet volget, die sal breken 15 mare’.

Juist zoo als de misdadigers en ballingen vervolgd werden met des Heeren kreet of wraakgeschreeuw.

Maar ook bij minder gewigtige omstandigheden, bij voorbeeld, als de Mannen naar herkomst en vonnis geboden waren panding te doen bij de nalatige belastingschuldigen, werd de klok getrokken³. Want ook dat ‘vervolg’ geschiedde op 's Heeren gebod en tot nut van het gemeeneland.

Zoo verkreeg het woord ‘clockeslach’ in de landtaal de beteekenis van ‘heervaart’ ‘berijding’ of ‘reize’², en het woord ‘gemeen clockeslach’ die van ‘landweer’.

Volgens den Klerk der lage landen, bladz. 201, deed ‘die Heer van Culenborch rechtevaert een clockeslach in den synen: ende quam aldus haestelic met synen vrienden ende ondersaten, daer Jan van Renesse mit syne vrienden stont’.

De ‘clockeslach van Catz’. waarvan zoo menigmaal in oude stukken melding wordt gemaakt, was niets anders dan het opontbieden van al de manschap van Zeeland Beoosterschelde naar die van ouds bekende verzamelplaats in Beveland⁴. En al was het, dat de Hagenaars, als leveranciers van des Graven hofhouding, zich

1 In den zedelijken ja, maar ook in den muzijkalen zin van dat woord.

2 Uitg. Gron. Gen. pro exc. jure patrio, p. 20: Zulke ‘berijdingen’. ‘chevauchées’. ‘cavalcate’ heetten in het Groninger dialect, ‘reizen’. Gron. Stedeb. l. VII, c. 24. ‘Hevet de Stad ene reize ghehad mit enen klocslaghe’ enz.

3 ‘Chevauchée’. ‘cavalcata’. ‘equitatio’. ‘equitare bannitos’. ballingen ‘berijden’ zeide men; waarvan in de volkstaat nog is overgebleven ‘iemand oprijden’. die ons geld schuldig is, en in een anderen zin, ‘tegen iemand uitvaren.’

2 Uitg. Gron. Gen. pro exc. jure patrio, p. 20: Zulke ‘berijdingen’. ‘chevauchées’. ‘cavalcate’ heetten in het Groninger dialect, ‘reizen’. Gron. Stedeb. l. VII, c. 24. ‘Hevet de Stad ene reize ghehad mit enen klocslaghe’ enz.

4 1407, 1424. Mieris III, 753, IV, 728.

[p. 571]

van het beleg van Schoonhoven en andere ‘berijdingen’ wisten te doen verschoonen, was er ‘gemeen clockeslach in onsen lande’. dat is, werd alle man opgeroepen tot 's lands verdediging, zoo moesten, nevens de anderen, ook de Hagenaars in het gelid komen.

Maar ook - waar het volk verzameld werd tot de werken des vredes, om Schepenen en Burgemeesters te benoemen¹, om belastingen toe te stemmen, om keuren vast te stellen², om regt te spreken en regt te doen³ van den hoogsten - in al die gevallen, waarbij het minder op daad, dan op raad aankwam, riep die zelfde stem uit de hoogte en uit de verte ieder tot zijn pligt. Vooral op dien plegtigen Gouwdag, het ‘jaarding’. van waar niemand mogt wegblijven, en waar iedereen zeggen mogt en zeggen moest, wat hij op zijn hart had; daar werd de klok geluid - langzaam en statig - met drie poozen⁴, eenmaal, andermaal en dan weêr ten derdenmale: ten blijke, dat de hooge Heer zelve die Souvereine Vergadering bijeenverzamelde.

Want dat klokgelui, die wapenkreet en dat horengeschal, drie verschillende uitdrukkingen voor dezelfde zaak, het stond - behoeft dit nogmaals te worden herinnerd? - even als vaan en noodteeken in het gebod van den hoogen Heer, die alleen regt had van ‘gadering’ en ‘landvolge’. Al wat ten openbaren nutte gedaan werd - in de kleinste zaken zoowel als in de grootste - dat geschiedde niet anders, dan op het gebod en onder de leiding van den hoogen Heer, of althans in zijn naam en van

1 Pisa 1081. Nec Marchionem aliquem in Tuscia mittemus sine laudatione hominum XII electorum in colloquio facto sonantibus campanis (Haulleville I, p. 218).

2 Op veel plaatsen wordt thans nog de klok geluid, om aan te kondigen dat de kleuren van de ‘puije’ (poggio, appoggio, het leunvenster, de ‘bretesque’ of het bordesken, bordesje) van het stadhuis zullen worden afgelezen.

3 Het luiden der klok tot aankondiging van de ten uitvoerlegging van doodvonnissen is evenzeer tot heden toe in gebruik gebleven. Het nieuw ontworpen Wetboek van Strafregt schrijft dit bepaald voor, om aan het volk te verkondigen, dat binnen de muren der gevangenis een doodvonnis zal voltrokken worden.

4 ‘Aux quels plaix l'on frappe la cloche par trois posées, en signifiance, que ce sont les plaix généraux de l'Empereur, nostre Sire’ (dat is, onze eigene Landsheer) ‘à cause de sa Duché de Brabant.’ (Hanut in Walsch Brabant. c. 3) ‘De klocke wort geluydt op elcken dach van jaergedinghe van 's Heeren weghen (Landen c. 3.)

[p. 572]

zijnentwege. De lagere Regter zou het niet gewaagd hebben, op eigen gezag de hulp der vrije gemeente in te roepen. Waar onze Hollandsche dorpschouten - om welke zaak dan ook - vierschaar te houden hadden, daar ‘banden’ zij die ‘van 's Graven wege’; en 't was maar schoorvoetend, dat zij er bijvoegden ‘en van des Baljuwswege en van mijzelfswege als Schout.’

Dat klinkt alles zeer ernstig.

Maar toch liep er onder dat ‘vaan varen’ heel wat, dat onzen goeden voorouders stof tot vrolijkheid gaf.

Zie daar heeft - nadat de goede gemeente sinds eenigen tijd fluisterend en mompelend de hoofden bij elkander had gestoken - de Heer een voordragt gedaan, welke na een beraadslaging van wel twee uren lang is aangenomen. Welgeboren Mannen hebben gewezen voor regt¹, dat een zekere balling, die den overmoed heeft binnen 's lands te komen, onverwijld zal worden ‘bereden’. Dan zijn er drie van de rijksten van het land, die door hun slecht voorbeeld anderen aanstoken, om de schildtalen niet te geven, welke binnen veertien dagen aan den Graaf moeten worden verantwoord. Deze moeten bij diezelfde gelegenheid tot hun pligt worden gebragt. Aan al de eischen van regt en herkomst is - zoo als bij het vonnis erkend is - voldaan, maar die ‘ongehoorzamen’ denken, dat men hen niet aandurft. Dat zullen zij wel anders zien, als zij gepand worden, en hun vee voor hun oogen uit den stal wordt weg gehaald!

De Mannen, die den Heer op deze ‘reize’ volgen moeten,

1 Na afloop van het eigenlijk Gouwding kwamen al de Schouten en Ambachtsheeren voor Hoofdschepenen ter hooge Vierschaar, waar de Graaf of zijn Stedehouder, Castellanus, Baljuw (een ‘edele vrije man, die Ridder is,’ zegt de Keur van Kennemerland) bij dat ‘Graafgeding’ voorzat, en bragten daar schriftelijk hun bezwaren in, zoo over de bannelingen als over de bevolen ordaliën, en de giften ad pios usus door stervenden gedaan. Dat waren de ‘communia placita Comitum ad distringendos latrones et caeteras justitias faciendas’ der Capitularien (L. III, c. 87 - ‘latrones’ en ‘banditti’. bannelingen, is hetzelfde). Over die bannelingen moest allereerst besloten worden, en deze mogten niet worden ‘bereden’ dan door den Graaf zelve of diens Stedehouder. Maar bovendien mogt naar oude herkomst de Graaf zijn berijdingen houden, zoo dikwijls daartoe een aanleiding bestond: ‘quandocumque opus est et infortunium evenerit’. (Vrije van Brugge, 1323.)

[p. 573]

zijn door den ‘Heervaart’ en de Gemeente gekozen, en de Heer heeft het bevel tot den aftogt gegeven.

Daar rijden zij nu in den vroegen voormorgen, met des Heeren Stadhouder aan het hoofd. Het vaan vliegt, en lustig schettert de trompet de welbekende toonen van des Heeren vaan-varenslied¹, zoo geschikt om moed te geven aan paarden en menschen. En er zijn er onder die laatsten, van wie men zeggen zoude, dat zij zulk eene opwekking hard noodig hebben.

't Is juist geen wonder!

Een doffe mist - of, om juister te spreken - een aanhoudende ijskoude motregen slaat u vlak in het aangezigt. En dan - die lange onafzienbare dijk, die altijd regelregt doorgaat, met zijn taaije natgeregende klei, daar de arme dieren stap voor stap met moeite doorkomen! 't Is een nare dag voor zulk een expeditie²! En was er dan maar eer bij te behalen! Maar die balling, die toch eigenlijk aan niemand kwaad doet, zit hoog

1 Van waar anders het zoo bekende krijgshaftige ‘fanfare’? Het is meer dan waarschijnlijk, dat ieder Heer evenzeer zijn eigen fanfare, als zijn eigen cry had, en wanneer wij in den Klerk der lage landen bl. 55 lezen, dat de Hollanders in 1076 naar Ysselmonde oprukten ‘met blenckende teyckenen’ (vanen) ‘heerlijck geluyt slaende’ dan mogen wij in dit ‘geluid van den Heer’ gerust de krijgsmelodie van het gebruikelijk fanfare erkennen^*. - Dat trompetgeblaas kan ‘blazo’. ‘blazoen’ genoemd wezen: en bij de groote verwantschap, die er tusschen de onderscheidene ‘teekens’ van 's Heeren gezag bestond, kan men er toe gekomen zijn, om het woord blazoen eerst op het cry (niet het devies) vervolgens op het daarboven uitgebeeld wapen toe te passen. Verg. echter van Lennep op Vondel, bl. 136, v. 385.

* Even juist als dichterlijk is dat ‘volkslied’ van de hooge Heerlijkheid ‘Avenel’ in verband met haar banler bijgebragt in de lieve opêra la Dame Blanche, waar de toonen van het fanfare, die onverwachts zijn oor treffen, bij den armen Luitenant de lang vergeten herinneringen van het voorvaderlijk kasteel opwekken. Choeur ‘Chantez joyeux ménestrel ‘Refrain d'amour et de guerre, ‘Voici venir la bannière, ‘Des chevaliers d'Avenel. Georges ‘Quel est donc ce refrain. Choeur ‘C'est le chant ordinaire ‘De la tribu d'Avenel. George ‘Où donc al-je entendu cet air, qui malgré mol ‘De mes yeux fait couler des larmes?.....

2 ‘Expeditionem facere’ is het gewone woord voor zulk een berijding in tegenstelling met ‘in hostem’ of ‘in exercitum ire’. ‘L'host et la chevauchée’ zeiden de Franschen. Onze voorvaders noemden de eerste de ‘heervaart van den Heer’ en de laatste de ‘heervaart van den Baljuw’. Champagne: ‘Homines villae ibunt in expeditionem et exercitum.’ Hoofdkerk van Parijs: ‘Condonamus iis ne ulterius in hostes nostros vel expeditiones ire compellantur.’

[p. 574]

en droog op het kasteel van zijn nees, en deze er is zeer zeker de man niet naar, om ten genoege van wien dan ook, een bloedverwant uit te leveren. En dan die pandingen......, waarlijk, om iemands goed uit zijn huis te halen, dat gaat ook zoo gemakkelijk niet! Was ik voor dat hatelijk werk niet geboden op zware boete, geloof mij vrij, men zou mij hier niet zien.

Zoo redeneert er meer dan één, die, zonder dat hij het voor zich zelf wil weten, eigenlijk gansch niet op zijn gemak is over de heldenseiten, welke hij moet helpen volbrengen. Wat zat hij liever bij zijn warmen haard, dan dáár ginder, waar men kloppen zal ja, maar dan ook slagen ontvangen!

En toch - 't loopt beter af, dan die zwaarhoofden denken. De balling, die vrienden genoeg heeft, is gewaarschuwd dat men hem zocht en, juist een uur vóór de aankomst van de cavalcade, de grenzen van het ‘Land’. die niet ver af liggen, weêr uitgereden. Daar ziet gij nog de versche sporen van zijn zwaarbeladen paard. Zoo luidt het eenparig berigt van de bedelaars en de huislieden, die in het verhoor genomen worden. En de neef, bij wien de Stadhouder begrijpt nog eens te moeten aanrijden, is heel wat beleefder, dan men gedacht had. Hij laat, o wonder! den heelen stoet binnen, en verzoekt hen allen een oogenblik af te zitten, en het eenvoudig onthaal, dat hij hun aanbiedt, voor lief te nemen, terwijl hij den aanvoerder lagchend toevoegt: ‘de vogel is gevlogen; dat wist ge immers wel, heer Stedehouder! Maar juist dáárom zijt gij mij welkom, gij en al die brave luî. Gij kunt hier gerust nog wat toeven: want om daarginder te panden, komt gij te laat. Zie daar komen de vrienden uit de stad terugrijden. Zij houden de quitantie in de hoogte, die zij dezen morgen van den ontvanger gekregen hebben.’

Dit laatste berigt wordt door de komst dier mannen, en het vertoon van de quitantiën bevestigd.

‘Dat valt onzen Kapitein niet mede,’ zegt glimlagchend de een tot den andere; en zij vergissen zich niet: want zoo ondankbaar het vervolgen van boosdoeners en ballingen is, zoo voordeelig is het panden.

[p. 575]

Intusschen, de Stedehouder wil daar niets van laten blijken aan zijn spotzieken gastheer; en met een welgemoed: ‘dat haalt ons moeite uit, Mannen!’ beveelt hij weêr op te zitten.

Zoo rijdt men dus weêr terug. Heeft men niet gevochten, men heeft goed gegeten en gedronken: dat is altijd een troost. En dan ten slotte, alles wél beschouwd, is het doel toch bereikt: de wet is in cere gehouden!....

En in vollen draf, met vliegend vaan, met klinkende trompet en vrolijk getier komt de troep weêr op het marktplein, waar honderden van menschen, mannen, vrouwen en kinderen de terugkomst van de helden afwachten.

Een luid hoezee¹, iets later een niet minder luid gelach: daarna een vrolijke bijeenkomst in het bierhuis, die tot laat in den nacht voortduurt; en zoo is die groote dag van het vaan-varen voorbij. De volgende dagen wordt er nog wat over gepraat: en eindelijk, zooals met alles het geval is, raken de bijzonderheden uit het geheugen.

Maar niet bij diegenen, welke dien merkwaardigen togt hebben bijgewoond, en die u tien ja twintig jaren daarna (volstrekt niet om er zich op te beroemen: men heeft slechts zijn pligt gedaan!) met alle kleuren weten te vertellen, hoe die ongelukkige balling is opgeëischt, hoe bij des Slotvoogds halstarrige weigering om hem uit te leveren, de poort met geweld is opengeloopen; hoe toen, na een heet gevecht, het kasteel is ingenomen: maar de balling verdronken is, toen hij wilde ontsnappen, door aan de andere zijde in de slotgracht te springen; althans men had hem na dien tijd nooit meer gezien......

Die veel ‘gereisd’ heeft kan veel vertellen, zegt het spreekwoord. Geen aardiger vertellers, dan zij, die met dat vaanvaren hadden meêgedaan - vooral wanneer zij daarbij een losse Fransche tong tot hun dienst hadden. Wat schaadde het die lustige onbezorgde knapen, dat afgunstige bedillers daarbij ongeloovig meesmuilden, en dat het ondankbare publiek,

1 Wat is dit echt hollandsch woord anders dan de verlenging van het boven reeds besproken ‘hu,’ ‘huz’. waarmede het populaire nog gebruikelijke ‘hossen’. voor rumoer maken, in naauw verband staat.

[p. 576]

'twelk toch zoo menigen avond met open ooren naar hen geluisterd had, zich langzamerhand de vrijheid veroorloofde, om aan het woord fanfaron, vaan-vaander, de beteekenis te hechten van een ijdelen zwetser en comedieheld!

En hiermede sluiten wij¹.

Want - het is waar, na al hetgeen wij hierboven over vanen en banieren gezegd hebben, zou het natuurlijk wezen, dat nu gesproken werd over den persoon en de waardigheid van den Vaandeldrager - een stof, in hooge mate belangrijk, vooral ook daarom, omdat zij ons noopt door te dringen in de diepste geheimen van het alleroudste Duitsche volksleven, waarvan zij ons menigen karaktertrek in herinnering brengt, die thans bijna geheel vergeten is.

Maar dat vordert een breeder ontwikkeling, dan aan het eind van deze bijdrage kan gegeven worden.

Daarom, nog eens, sluiten wij; en wij doen het met een wensch:

Lang leven Standaart, Banier en Pennon!

Niet die teekens, o neen! maar het denkbeeld, dat in die teekens ligt opgesloten!

Ieder blijve bij zijn vaan: ieder, wie hij ook zij, houde de vlag, daar hij onder vaart, in eere!

Hulde en trouw aan den standert van den Vorst, onzen wettigen Leidsheer: ontzag voor de banier van het regt, dat ons veiligheid verschaft bij ons rustig leven en streven: maar ook achting voor ons eigen pennon, voor ons eigen karakter en persoonlijkheid!

Broederlijke hulpvaardigheid voor alle onze medeburgers, die

1 Echter niet zonder een woord van dankzegging aan diegenen, welke mij door nuttige aanwijzingen in de gelegenheid hebben gesteld, om mijne verspreide aanteekeningen over deze schaars behandelde stof hier en daar aan te vullen. Ik denk hierbij vooral aan de Heeren van de Koninklijke Bibliotheek te 's Hage, wier humaniteit als het ware tot een spreekwoord geworden is.

[p. 577]

met ons deelen in dezelfde lusten en lasten: maar hartelijke verkleefdheid aan hen, die door de nog naauwere banden van bloed- en aanverwantschap, van dankbaarheid en vriendschap met ons verbonden zijn!

Opregtheid en eerlijkheid jegens allen!

Laat de stroom der eeuwen dan voortgaan met de slooping van het weinige, dat ons nog van de oude vormen is overgebleven, toch is niet alles verloren van hetgeen in die vormen eenmaal der menschheid tot eere was. Boven die wateren, die onwêerstaanbaar schijnen in hun kracht om het hooge met het lage, het lage met het hooge gelijk te maken, blikt nog altijd ten hemel het edel beeld van den Ridder van weleer, ‘vlekkeloos en zonder schroom’. 't Is het beeld van den waarlijk vrijen man, die, immer rustig en gelijkmoedig, bij alle omstandigheden des levens, en 't zij er veel of weinig aan zijn hoede is toevertrouwd, levendig gevoelt wat hij wil en mag, en wat hij voor God en voor de menschen heeft te verantwoorden!

1 Aan mijn vriend, den Heer J.W. Bergansius, 1ste Luit. der Art. heb ik de kennis te danken van den ‘Dictionnaire de l'armée de terre par le général Bardin, 1850’; waarin ik, vooral op Drapeau en Etendart, zeer veel vind, waardoor mijn beschouwingen bevestigd worden.
Nog in 1645, bij den veldslag van Rocroy, had iedere Compagnie haar eigen vaan. Dat was zóó van ouds bij alle legers, en is nog zeer lang bij enkele in zwang gebleven. Toch had onze Prins Maurits, de eerste veldoverste van zijn tijd, reeds in 1592 de vanen wijsselijk verminderd op één per Bataillon, wat eerst een eeuw later door de Franschen was nagevolgd. Doch ten spijt van de vele wijzigingen, welke plaats vonden bij de Fransche Infanterie - waarvan die van 1831 slechts één vaan per Regiment toelaat - in het ‘Regiment des Gardes Françaises’ en de Fransch-Zwitsersche Regimenten is men tot op hun ontbinding bij het oude stelsel gebleven: ieder Compagnie haar eigen vaan! Bij den aanval werd het aan het hoofd, naast den Kapitein gedragen, en tot op Lodewijk XIV was het met des Kapiteins wapenteekens versierd.

* Even juist als dichterlijk is dat ‘volkslied’ van de hooge Heerlijkheid ‘Avenel’ in verband met haar banler bijgebragt in de lieve opêra la Dame Blanche, waar de toonen van het fanfare, die onverwachts zijn oor treffen, bij den armen Luitenant de lang vergeten herinneringen van het voorvaderlijk kasteel opwekken. Choeur ‘Chantez joyeux ménestrel ‘Refrain d'amour et de guerre, ‘Voici venir la bannière, ‘Des chevaliers d'Avenel. Georges ‘Quel est donc ce refrain. Choeur ‘C'est le chant ordinaire ‘De la tribu d'Avenel. George ‘Où donc al-je entendu cet air, qui malgré mol ‘De mes yeux fait couler des larmes?.....