Dietsche Warande. Jaargang 5

[p. 370]

S^t Servatius-legenden,
Door M^r G.D. Franquinet.

Men mag het als een gelukkig verschijnsel beschouwen dat de litterarische geest, - in zijne hedendaagsche beweging, - zich niet schaamt de naieve volksoverleveringen van vorige eeuwen op te sporen en te verzamelen. Opsporen, zeg ik; - ja! het wordt thans eene moeitevolle taak die oude Sagen en Legenden, - welke bij het volk een dierbaar kleinood waren, en die in hunne naieve, eenvoudige uitdrukking als het ware deel maakten van het maatschappelijk en godsdienstig leven onzer voorouders, - nog terug te vinden.

Om niet te spreken van de overblijfselen van het oude geloof der Germanen, die men nog meent te erkennen in de huisgeesten, de putduivels, de boschduivels, de waterduivels, de ‘evermannekes’¹ of gelijk ze in Brabant genoemd worden de halvermannekens, kaboutermannekens, enz., - welken rijken schat van christelijke legenden bezat niet het Nederlandsche volk! In vroegere tijden stond op onzen bodem een diepwortelende, frisch groeijende boom, wiens loofrijke takken zich over elke stad, elk dorpjen, hoe klein ook, uitstrekten, en een zachte, zielbetooverende lommer verspreidden. Helaas! de vlaag der philosophische redenering woei over den

1 Dien naam voeren de kleine dwergachtige rotsgeesten te Maastricht en omstreken. In hoe verre echter die dwergmannekens van heidenschen dan wel van christelijken oorsprong zijn, is nog niet beslist. Ik ben sterk genegen om het gevoelen van den heer Grandgagnage van Luik, aan te kleven. Deze vermeent dat de kaboutermannekens, (les hutons ou lutons in het Waalsch) niets anders zijn dan de eerste onbekende missionarissen van de christenleer. Men zie zijne doordachte verhandeling daarover in zijne Wallonnade: Chaudfontaine, gedrukt in het Bulletin de l'Institut archéologique Liegeois, Tom. I, page 261.

[p. t.o. 370]

[p. 371]

boom heen. De wortelen versterven; de meeste takken verdorren; hier en daar, ziet men nog een enkele groenende twijg; - doch ook deze zal, welhaast, zijn treurig einde zien naderen.

En nogtans! wat zijn ze schoon, wat zijn ze poëtisch, wat zijn ze beeldenrijk, in hare eenvoudigheid, die Christelijke legenden! Zij bewijzen niet alleen dat kinderlijk rein vertrouwen, vroeger zóó eigen aan het volk; zij zijn niet alleen de zuivere uitdrukking der godsdienstige begrippen en gevoelens van het algemeen; - maar zij vertoonen eene ware zedenschildering; zij malen, met forsche natuurtrekken, eene zijde van het leven onzer voorouders; zij ademen dus een echt kunstgevoel dat ieder onbevooroordeelde, onpartijdige kenner waardeeren moet. De Christelijke legenden beschouw ik als de kapiteelornementen der Katholieke basiliek.

Te Maastricht waren veel, zeer veel legenden die in den huiselijken kring der ‘poorters’ bij het avondkouten aan de kinderen verhaald werden, en zoo, aan het kinderlijk geloof toevertrouwd, als een godsdienstige schat der volgende generatie werden overgeleverd. Boven allen echter waren onzen poorters lief de stichtelijke legenden van S^t Servaas, den patroon der stad, den eersten bisschop van Maastricht, wiens beenderen, in de prachtige geciseleerde kasse van de XI^e eeuw¹ berustende, niet alleen als heilige reliquien vereerd werden, maar, volgens de vaste overtuiging der Maastrichtenaren, Gods bescherming op de stad deden dalen. Ook, wanneer de nood barnde, - hetzij de oorlog met zijn brand- en moordfakkel gloeide, hetzij de pest in al hare schrikbarende akeligheid regeerde, - dan werd de noodkist (die naam, welke S^t Servaaskasse thans nog te Maastricht draagt, zegt

1 De beenderen van S^t Servaas werden onder de bisschoppelijke regeering, van S^t Hubertus, nedergelegd in eene kasse welke Karel Hamerkijn (Charles Martel) aan de Kerk te Maastricht schonk, als een dankbewijs voor de glansrijke overwinning die hij op de Sarracenen, den dag zelven van het feest van S^t Servaas en door dezes bescherming, behaald had. In 1102 werden zij overgebragt in de tegenwoordige kasse, welke zeker een der rijkste, schoonste en prachtigste kunstwerken der middeleeuwen is.

[p. 372]

alles) in processie en onder de gebeden van alle inwoners door de stad rondgedragen; wanneer de stad of S^t Servaaskapittel voor 's Keizers regterstoel daagde of gedaagd werd, bragten de kanonikken hunne kostbare kasse, welke zij zelven droegen, tot voor den Keizer, om het goed regt van stad of kapittel te staven.

Geen wonder dus dat het leven en de daden van S^t Servaas aanleiding tot talrijke legenden gegeven hebben. Velen, ja de meesten, zijn thans reeds uit het geheugen van het volk geraakt; - gelukkig echter zijn er handschriften, en vooral het schoone gedicht van Sintervoes legenden, - dat Prof. Bormans heeft weêrgevonden, en wiens schrijver, Heinrijck van Veldeke¹, hij ons, als een nieuwe en glansrijke ster aan onzen middeleeuwschen letterkundigen hemel, heeft leeren kennen, - welke den rijkdom der Maastrichtsche legenden over den heiligen bisschop bewaard hebben. Van alle die ware kleinooden, zijn er slechts vijf², die thans nog te Maastricht bekend zijn, - en helaas! niet algemeen; want de tegenwoordige beschaving doet met minachting op ‘die beuzelarijen, die kindervertelseltjes’ neêrzien!

Ter opluistering van deze reliquiae, heeft de Heer Cuypers, de gaafrijke en talentvolle limburgsche kunstenaar, de welwillendheid gehad, er een gepolychromeerde teekening van het standbeeld van S^t Servaas, dat fraai XIII-eeuwsch kunstwerk uit de hoofdkerk te Maastricht, bij te voegen. Hij ontvange mijnen innigsten dank daarvoor.

1 Het is voor mij buiten allen twijfel dat Heinrijck van Veldeke, toen hij de legende dichtte, te Maastricht woonde; ik vermoed zelfs dat hij clerk of geestelijk persoon van S^t Servaaskerk moet geweest zijn. Zijn gedicht toch verraadt in woordvormen en klankverandering geheel en al het Maastrichtsche dialekt.

2 Vermeerderd met nog vier, die op S^t Servaas geen betrekking hebben, opgenomen in den ‘Almanak voor Ned. Kath.’ van het loopende jaar.
A.Th.

[p. 373]

I.
S^t Servaassleutel.

In de tweede helst der vierde eeuw verspreidde zich door het westelijk Europa het gerucht dat de Hunnen weldra met eene ontzaggelijke heirmagt Gallia zouden overvallen en alles te vuur en te zwaard zetten. De angst en de benaauwdheid waren ten top gestegen.

In dien tijd bekleedde S^t Servaas den bisschoppelijken stoel van Tongeren.

‘Hi was eyn kempe der Heiligher Kerken
Ende was aen sijn ambacht
Reyne, kuyssche en̄ eernftacht.’¹

Vol medelijden over het lot dat zijn Christelijk volk bedreigde, besloot de heilige Servaas naar Rome te gaan om aldaar in de kerk en bij het graf van S^t Pieter de voorspraak van den Prins der Apostelen in te roepen, - ten einde de gramschap van God van 't hoofd zijns volks af te keeren. In de zetelplaats van het Christendom aangekomen, bleef de ootmoedige Bisschop, dagen en nachten, voor het graf van S^t Pieter ‘den waren bode’, geknield liggen, biddende en weenende, zonder aan eten of drinken of slapen te denken. Afgemat door dit aanhoudend waken en vasten, - viel hij eindelijk in slaap; - en in een droom zag hij, omringd van een hemelsch licht, den Prins der Apostelen die hem openbaarde dat zijne gebeden, hoe aangenaam ook bij God, het thans uitgesproken vonnis over zijn volk ‘dat verwaten dyet’ niet konden doen veranderen, dat de Hunnen weldra Tongeren met het omliggende land zouden verwoesten en vernielen; - hij, de goede herder, zoude terugkeeren en zich onmiddelijk met de geestelijke kerksieraden naar Maastricht begeven, alwaar kortelings

1 S^t. Servoeslegende van Heynrick van Veldeke, door J.H. Bormans. vv. 745-747. Uitgegeven in de Annales de la société historique et archéologique de Maestricht. Tom. II. Maestricht. 1856-1858.

[p. 374]

aangekomen, hij zoude van der wereld scheiden en steeds begraven blijven. En ten bewijze dat de voorspelling niet een ijdel uitvloeisel was van droomdenkbeelden, gaf de H. Petrus aan den goeden S^t Servaas een schoonen zilveren sleutel, kunstig bewerkt;

‘Eynen slotel gaf hi hem in dien hant
Van fylver, die seltsem was.
Dien behielt Sinte Servaes
Teynen lyteiken¹ en̄ ghemerke
Van hiemelschen ghewerke,
Dat nye man sulken en sach,
Noch nyemant ghewercken en mach
Mit mensscheliken synnen.’²

S^t Servaas, ontwakende, begaf zich droevig van gemoed, wegens zijne onverhoorde bede - doch gelaten in Gods ondoordringbaren wil, en tevens zalig verheugd over het hemelsche geschenk dat hij medebragt, - naar Tongeren terug, alwaar hij de hem voorspelde gebeurtenissen openbaarde en het volk tot boetvaardigheid aanspoorde. Doch de ongelukkigen, zij lachten er mede, hielden voor leugen het wonder van den sleutel, en dreven zelfs de goddeloosheid hunnen heiligen herder onder schimp en smaadwoorden de stad uit te jagen. S^t Servaas ging naar Maastricht; - de voorspelling werd in alles bewaarheid.

Die sleutel, waarover de legende spreekt, wordt nog in de kerk van S^t Servaas te Maastricht onder de heilige reliquiën bewaard. - Onze geleerde gewestgenoot Henschenius beweert dat die sleutel eigenlijk door den Paus S^t Damasus, die in het jaar 382 tot de pauselijke waardigheid werd verheven, aan S^t Servaas is gegeven geworden. Het was in de eerste tijden, zegt hij, de gewoonte dat de Pausen aan vorsten der Kerk die te Rome kwamen aan het graf van S^t Pieter bedevaart doen, of die eene onderscheiding verdienden, eenen sleutel ten geschenke gaven, waarin een weinig afvijlsel van de ketenen van S^t Pieter besloten was.

1 Bewijs, blijk.

2 S^t Servoeslegende. vv. 1738-1745.

[p. 375]

II.
De fontein van S^t Servaas.

In het schoone Jekerdal, nabij Maastricht, - en niet verre van het lustige en zóó schilderachtig gelegen Agimont, het kasteel van het dorpjen Nedercan,¹ - ontwelt eene bron in wier klare spiegel men de waterbellen uit den grond ziet opborrelen.

Die bron wordt algemeen de fontein van S^t Servaas genoemd.

Toen de heilige Servaas, de groote geloossprediker dezer gewesten, de bisschoppelijke stad Tongeren verliet, - welke door hare goddeloosheid en verregaande onliefde jegens haren herder weldra aan de woede der aannaderende Hunnen zou worden prijs gegeven, - volgden hem alléén eenige geestelijken naar Maastricht, waarheen hij den zetel van het Bisdom verplaatste. Zwak en vermoeid door eene voetreis van drie lange uren, - de heilige man was reeds hoog van jaren, - rustte hij zich een oogenblik, kort aan de stad, op het grasrijke veld dat naar hem S^t Servaasbroek genoemd werd. Hij en zijne volgelingen leden veel aan dorst, want de hitte was dien dag uitputtend; de Jeker, in wiens nabijheid zij zich bevonden, was uitgedroogd, en de streek was - in dien tijde - geheel verlaten en onbewoond. Geen aardsch middel was er dus om den ondragelijken dorst te lesschen.

S^t Servaas nam zijne toevlugt tot God, en na een kort en vurig gebed, sloeg hij, - nieuwe Mozes in de woestijn, - met zijnen bisschopstaf op den grond, en de bron ontwelde².

1 Dit kasteel is in verzen beschreven geworden door François Halma onder den titel: Het kasteel van Aigermont en d'omleggende landtstreken in de heerlijkheit van Nederkan, nevens de stad Maastricht, in heldendicht afgeschetst door François Halma. Leeuwarden, 1715. De Heer Alberdingk Thijm heeft op de over-een-komst van den naam dezer heerlijkheid gewezen met het kasteel des trouwloozen zwagers van ‘Coninc Caerle’: Karol. Verhalen, bl. 360.

2 De S^t Servoeslegende, vv. 2017-2125, verhaalt insgelijks het wonder van de bron, doch plaatst die fontein in het bisdom Spier, waardoor S^t Servaas op zijne terugreis van Rome trok.

[p. 376]

Gelaafd en gesterkt, bereikten de vlugtelingen weldra Maastricht.

In vorige eeuwen was de toeloop van het volk tot die bron zeer groot; zieken en gebrekkigen kwamen van heinde en verre hunne genezing in dat bronwater zoeken. Het kapittel van S^t Servaaskerk en de regering der stad Maastricht, - begeerig dien grooten toeloop van geloovigen in de stad zelve te houden, - bouwden te midden van het Vrijthof eene kom, waarin door onderaardsche buizen het water van de hooger gelegene S^t Servaasbron werd gevoerd. In het midden van die kom stond een standbeeld van den heiligen patroon met het volgend opschrift:

Fontem hune vides, viator,
Sed et venerare, sacer enim
Est et seu te sitis urit seu
Febris, bibe, vive, vale. Hoc te
D. Servati nomen et omen

monent.

Die waterleiding echter noodzaakte herhaalde herstellingen, die nog al kostbaar waren, daar de buizen onder de huizen der stad geleid waren. Dit was dan ook de reden, - als ook het meer en meer verminderend geloof aan de wonderkracht van dat bronwater, - welke het onderhoud van den waterloop deed verallen en eindelijk de fontein van het Vrijthof op het einde der 17^e eeuw toewerpen.

Het volk ging in de laatste jaren nog water halen aan de bron voor de oogziekten. Doch de spekulatiegeest onzer eeuw zocht ook dit gebruik te ontwortelen. Het S^t Servaasbroek, eigendom der gemeente Oud-Vroenhoven, werd verkocht; de nieuwe eigenaar maakte er ploegland van, en zonder eerbied voor de overleveringen onzer voorouders, verborg hij de bron achter een dikken mergelmuur, zoodat de toegang geheel onmogelijk is geworden.

[p. 377]

III.
De duivel en S^t Servaaskerk.

Bij de oprigting van groote kerken laat de legende gewoonlijk den duivel eene niet geringe rol spelen. Te Maastricht schrijft het volksgeloof hem eene daad toe, welke de goddelijke bescherming, die het graf van den heiligen Servaas beveiligde, deed uitschijnen.

Niet lang na den dood van Sint Servaas, die in het jaar 383 voorviel, bouwden de inwoners der stad eene kerk op de plaats waar hun afgestorvene bisschop begraven lag. Die nieuwe kerk was hoogst noodig; - want de houten kapel, door S^t Maternus gebouwd en aan S^t Pieter gewijd, was te klein geworden om de menigte der geloovigen, die van alle streken het graf van den heiligen geloofsprediker kwamen bezoeken, te kunnen bevatten.

De duivel werd jaloursch op die eenstemmigheid, waarmede de nagedachtenis van den ‘goeden Sinte Servaes’ geëerd werd, en besloot de voleinding der nieuwe kerk tegen te werken. Hij riep den woesten Noorderwind ter zijner hulpe; - zwarte onheildragende wolken verzamelden zich boven het nog onvoltooid gebouw en barstten eensklaps los; - onstuimige windvlagen woeijen en sloegen, huilende, tegen de kerkmuren: - verschrikkelijke hagelbuijen vielen met pletterende kracht; - de zon verduisterde, en het scheen midden in den nacht te zijn; - het orkaan, met zijne helsche schrikakkoorden, loeide vervaarlijk. Een barre angst vervulde de harten van Maastricht's inwoners, bij het gevaar dat hunne kerk bedreigde.

Door de bescherming Gods weêrstond echter het gebouw die felle aanvallen, van den vijand der menschen. Al het satansche geweld kon geen steen uit zijn verband rukken. Doch de wille Gods - Wiens geheimen eu oogmerken niet te doordringen zijn - liet toe dat het dak, losgerukt en verbrijzeld door eene hevige windvlaag, in alle stukken wegvloog

[p. 378]

Satan lachte, en het grijnzend geluid van dien helschen lach weêrgalmde door de geheele stad. Allen schrikten; - clerken en leeken stortten neêr in gebeden voor de redding hunner dierbre kerk, die zij meenden nu ter ganscher vernieling gedoemd te zijn. Zijne overwinning nabij denkende, vernieuwde de duivel met dolle hoop zijne tempeestaanvallen. Doch te vergeefs; zijn triomf was ten einde. God, om te toonen de hooge gunst waarin bij Hem ‘die kempe der Heiligher Kerken’ stond, liet het volgende wonder geschieden.

Terwijl, rondom de kerk, hagel en regen met ongeloofelijke kracht neêrkletterde, bleef het binnenste der kerk, - hoewel door geen dak meer beveiligd, - geheel bevrijd. Niet een hagelkorrel, niet een regendrop van het helsch tempeest bezoedelde de rustplaats van den heiligen patroon. En toen, te midden van het woest orkaan, de booze geest de hagelbuijen en regenschooren met verblindende sneeuwvlagen verwisselde, en de sneeuw rondom de kerk tot manshoogte ophoopte, scheen in de kerk en op het graf de zon met verwarmende stralen, zonder dat een sneeuwvlokje op den gewijden bodem viel.

Satan erkende de hand Gods, - en moest, knarsende van spijt, zijne wraak laten varen¹.

De Sintervoes-legende verhaalt dit eenigzins anders. Hij spreekt niet van den storm, wiens geweld het dak wegrukte, en doet veronderstellen, dat het wonder van den sneeuw op een ander tijdstip dan het invallen van het dak geschied is. Zie hier zijne vaerzen (B. II, vv. 331-334, 361-364, 372-380, 384-402):

Dat die goede Sinte Servaes
Aldus seer gheeert was,
Dat benijde der boefe gheyst,
Die des quaets sich vrouwet² meyst;

1 De heilige Agricolaus, opvolger van S^t Servaas, herstelde weder het dak op de kerk. - ‘S. Servatio successit S. Agricolaus qui traditur tectum Sepulcri Sti Servatii, ventorum violentiâ dejectum, restaurasse’. Acta Sanct. tom. III, pag. 214.

2 Verheugt.

[p. 379]

 

Hij woude Sinte Servaese schaden;

 

Des en woude God nyet ghestaden,

 

Anders dan hij dat dack

 

Van Sinte Servaes monster brack

 

 

 

Scone teyken men dae sach

 

Op Sinte Servaes graff;

 

Al was dat daeck ghevallen aff,

 

God bescermet daer boven.

 

Des is Hij wale te loven,

 

Dat hijs soe goede waer nam,

 

Dat daer ynne nyet en quam

 

Des reghens eynich traen.

 

Des liet ment onghedeckt staen.

 

 

 

Des ghinck die nyemaer

 

Achter lande verre en̄ wijde.

 

Doen viel inden selven tijde

 

Eyn znee eyselijck en̄ groot,

 

Des menghen armen man verdroet.

 

Hi lach meer dan knyes hoe¹,

 

Doen bescheermde God alsoe

 

Sinte Servaes sijn graff,

 

Daer hij dat liecht over gaff:

 

Daer op en viell des snees nyet.

 

Dat woude God, diet beriet,

 

Dat men des morghens wale sach

 

Wie hoghe dat der snee lach

 

Inden lande over all,

 

Over berch ende over dall,

 

Sonder ane die stat alleyne

 

Daer der Busscop reyne

 

Ter eerden beftaet was,

 

Die salighe Sinte Servaes.²

1 Een knie hoog.

2 Gregorius Turonensis, aangehaald bij Henschenius, pag. 217, meldt het wonder van de sneeuw in de volgende woorden: ‘Circa cujus (sc. Servatii) sepulcrum, quamvis nix defluxisset numquam tamen marmor quod super erat positum humectabat, et cum loca illa nimii frigoris gelu ligentur et nix usque in trium et quatuor pedum trassitudinem terram operiat, tumulum ullatenus non attingit.’

[p. 380]

IV.
De twee doode bisschoppen¹.

De heiligen Monulphus en Gondulphus waren, in leven zijnde, Bisschoppen der stad Maastricht. Hun levenswandel, - in navolging van dien des goddelijken Meesters, - geheel aan liefde, erbarming en medelijden jegens de nog in hun bisdom rondverspreide Heidenen gewijd, was zeer aangenaam in de oogen des Allerhoogsten geweest, die hen dan ook in Zijne hemelsche glorie opnam. Bemind door het volk, wiens geestelijke belangen zij met den meesten en vroomsten ijver hadden behartigd, waren zij der wereld afgescheiden, in rust en vrede, en bragten aan den voet des Opperwezens de vurige gebeden der zielen, welke zij door hunne liesderijke aanmaningen en hun troostend woord tot het ware Geloof hadden gebragt. Het Kruis, dat symbool der eeuwige verlossing, hadden zij verheerlijkt - in de oogen der menschen - door het bouwen der grootsche, prachtige basiliek van S^t. Servaas te Maastricht, op de plaats waar het graf van hun heiligen voorganger stond. Monulphus begon het werk, zijn opvolger Gondulphus voltooide het.

Bijna twee honderd en vijftig jaren waren reeds verloopen sedert dat de beenderen dier beide heilige mannen in de Kerk van S^t. Servaas rustten, toen de groote Keizer Karel van zijnen veldtogt tegen de heidensche Saksen in Aken terugkeerde. Het Munster was voltooid, niet alleen in uiterlijke bouwpracht, maar ook in binnenrijkdom en kostbare kerksieraden. Verheugt over de glansrijke overwinningen, wilde de vrome Keizer de inwijding der Munsterkerk met de meeste kerkelijke plegtigheid in een buitengewone feestviering doen geschieden, als

1 J.W. Wolff, in zijne Niederländische Sagen, N^o. 70, spreekt van drie bisschoppen. De legende, zooals hij ze verhaalt, is getrokken uit het Oude Goutsche Chronijcxken van Hollandt, en niet uit den mond des volks opgeteekend. Geen wonder dus dat het haar aan naauwkeurigheid hapert.

[p. 381]

een offer van dankbaarheid voor de bescherming die God hem had betoond in alle Zijne ondernemingen voor het Geloof.

Paus Leo III kwamen zelf te Aken om de inwijding te doen; ook stroomden van alle oorden des lands de grooten van het Rijk, - Vorsten, Hertogen, Graven, Bisschoppen, Prelaten, Abten, Abdissen, Stiftvrouwen, - en eene ontelbare menigte volks naar de Keizerstad. Doch de wensch van Keizer Karel om, ter begeleiding van den Paus, aan het inwijdingsfeest, 365 Bisschoppen, zooveel als dagen in het jaar zijn, te zien deel nemen, scheen niet te kunnen vervuld worden. 's Avonds voor den feestdag waren er slechts 363 aanwezig; twee ontbraken nog. De Keizer was bedroefd. Inmiddels wilde God zijnen dienaar Karel een volle vreugde in dien aangenamen dag geven, - en het volgende wonder geschiedde.

In den nacht vóór de inwijding der Munsterkerk daalde door de gewelven van de S^t Servaaskerk te Maastricht een Engel neêr, en riep met luider stemme:

Monulphus, Gondulphus, staat op en vaart;
Wijdt te Aken het Munster, - zegt God, - en gepaard.

En de beide Bisschoppen stonden op uit hunne graven en gingen onmiddellijk in volle bisschoppelijk gewaad, zoo als zij, ter tijde, in het gras waren nedergelegd, langs de groote heerbaan naar Aken. Aldaar aangekomen, gingen zij op de twee eerste der zitplaatsen voor de 365 bisschoppen bestemd, neêrzitten. De verwondering der aanwezigen en de blijdschap des Keizers waren groot, toen zij buiten alle verwachting het getal der dagen in het jaar door even veel Bisschoppen vertegen woordigd zagen. Na de inwijding die pracht- en glansvol door Paus Leo geschiedde, verlieten de twee heilige afgestorvenen hunne zitbanken en keerden terug langs denzelfden weg naar hunne rustplaats in S^t Servaas kerk, alwaar zij den volgenden nacht hunner tijdelijke verrijsenis neergleden.

De herinnering aan deze wondervolle gebeurtenis is langen tijd bewaard gebleven door de beeldtenis van een Engel die in het gewelf der kerk van S^t Servaas te Maastricht was ge-

[p. 382]

schilderd, houdende in eene hand een bord met het volgenden opschrift:

Monulphe, Gondulphe staet ober, vaert,
Wijt Aken dat Munster, seyt God, en gepaert.

En op de plaats waar vroeger het graf van de twee heiligen stond, in het midden van het schip, was in de vorige eeuw nog op eene in den vloer gemetselde koperen plaat het volgend verwrongen Latijnsch vers te lezen:

Exitus hac arcâ, Monulphus, Aquisque recepto
Gondulphus templo se reddit uterque Hierarcha.

Te Aken is deze legende ook bekend. Aldaar voegt men er nog bij dat toen de twee heiligen in den nacht tot bij het Munster genaderd waren, hunne beenderen van vreugde ratelden (klapperten in het platduitsch). Dit geluid door verschillende menschen gehoord, heeft aan die straat, waar zij het vernomen hebben, den naam van Klappergassen gegeven

V.
De Noordmannen.

In het jaar 881 overvielen de Noordmannen ons land, gelijk een woedende stroom. Brand, moord, vernieling, volgden hunne schreden. Hoewel de geschiedenis de ware oorzaak dier invallen niet verklaart, meenen wij dat ze niet anders waren dan de laatste stuiptrekkingen van het zieltogende Heidendom, eene laatste worsteling van het somber geloof der Germanen tegen het helderschijnend licht van het Christendom.

In genoemd jaar kwamen de Noordmannen met een magtig heir in ontelbare schepen de Maas opgevaren, en legerden zich in ons Limburg waar hunne voornaamste vesting was het Ascaloh der oude oorkonden, het huidige Elsloo. Onder de leiding van hunne legerhoofden Godfried, Rollo en Siegfried,

[p. 383]

verwoestten zij onmeedogentlijk het geheele land; hun haat en vernielingszucht hadden het voornamelijk gemunt op de kerken en kloosters welke, - geen van allen, - aan hunne woede konden ontsnappen. Zoo spreken de chronieken, en melden ter loops, dat Maastricht, - gelijk andere naburige steden, - zonder weerstand te bieden, geplunderd, uitgemoord en met alle hare kerken en kloosters verbrand werd.

Te Maastricht echter bestaat nog steeds de overlevering dat de kerk van S^t Servaas, door de bescherming van haren heiligen patroon, gespaard bleef. Wel werd zij met eene groote hevigheid door de grimmige krijgers aangevallen; doch hunne woede, ten uiterste gestegen, vermogt niets tegen de bovennatuurlijke magt waarmede S^t Servaas zijne kerk beschutte. Te vergeefs werden dan ook door de woeste Noordmannen ladders tegen het gebouw aangesteld en beklommen, te vergeefs beukten de stormtuigen tegen de kerkmuren; - door eene onzichtbare hand afgeweerd, vielen de ladders, met de aanvallers die er op klauterden, omver, en deden de stormtuigen niet het minste kwaad. Te vergeefs nog omringden zij kerk en abdij met hooge stapelen hout, welke zij in brand staken; - de vlammen, als door hoogeren wil bestuurd, sloegen van het gebouw af dat ongehinderd bleef en verbrandden integendeel de heidensche brandstichters.¹ Afgeschrikt door deze wonderen, verlieten de Noordmannen de plaats, en gingen in verdere streken hunne verwoestingen aanrigten.

Ook deze legende heeft Heinrijck van Veldeke, in zijn Sint Servoes, op de volgende wijze herdacht (B. II, vv. 1019-1032:

Doen sij (dat Deensche dyet) te Triecht quamen,
Daer die goede Synte Servaes
Verhaven ende gheeert was,
Ende dat werde heylichdome,
Dat doen was in sijnen doeme,
Dat wouden sij int vuyr verbernen,

1 Henschenius, in de Acta Sanct., tom. III. pag. 219, verhaalt ook de legende der Noordmannen, die hij getrokken heeft uit de handschriften van S^t Servaas kerk.

[p. 384]

 

Daer Sinte Servaes was bynnen,

 

Die sich wale heerlijck wrack.

 

Mit ledderen clommen sy opt daeck;

 

Sij ontstaken die kerke

 

Mit vuyre ende mit werke,

 

Mit droeghen houte en̄ mit ftroe.

 

Des woerden sij voele onvroe;

 

Want die somighe woerden verbrant,

 

Sij selven, ende haer ghewant,

 

Van haers selfs vuyre.

 

Sij becochtent herde duyre

 

Dat sij die kerke ane staken:

 

Den hals die fomighe braken,

 

Die onsachte sneefden;

 

Aen den muer die somighe cleefden,

 

Die men qualijck fach ghebaren,

 

Als off sij onghehuer waren:

 

Dat dede God der levende.

 

Die somighe bleven clevende

 

Aen dat daeck mitten handen

 

Tot dat fij sich bekanden.

 

Die alsoe waren beraden

 

Dat sij God ghenade baden

 

Ende Sanctus Servacium:

 

Dien hij ghenade wolde doen,

 

Denen vergaff hij sijnen toren;

 

Dander bleven alle verloren.

 

Alsoe wrack sich Sinte Servaes.

Voorheen bezat de kerk van S^t Servaas eene schilderij, welke deze wondervolle gebeurtenis aan de oogen der geloovigen voorstelde. Men zag er de Noordmannen op ladders, trachtende met toortsen de kerk in brand te steken, en op het voorplan eenige geestelijken, biddende voor de redding hunner kerk. Onder stond:

Normanni invidia moti delubra cremare
Nituntur, sed in hos urens se flamma retorsit.

Die schilderij is verloren geraakt.