Dietsche Warande. Jaargang 5

[p. 119]

Het vaan, als regtsteeken,
Door M^r H.A.A. van Berckel.

Is het u wel eens gebeurd, waarde lezer, dat gij op een stillen zomeravond, eenzaam en verloren ronddwaaldet langs de straten van de vreemde stad? De dag is voorbij met al zijn beslommering: en waar de geest zich ontspannen voelt, daar droomt hij voort, zonder te weten of te willen weten waarheen. Ja, het is hier een goed land, en de menschen zijn dienstvaardig en hartelijk...... Zie, dat is toch een troost: in ons beschaafd Europa, overal waar men den voet aan wal zet, vindt men, met eenig verschil in taal en gelaatstrekken, den mensch terug zoo als wij hem bij ons kennen: met zijn gebreken, dat is waar, maar dan toch over het algemeen geneigd, om aan anderen te gunnen, wat hij voor zich zelve wenscht. En wat is er meer noodig voor het genoegen van het onderling verkeer?

Maar toch, het is alles hier zoo geheel anders in gebruiken en manieren! Welk een onderscheid in mijn levenswijs tusschen nu, en over een half jaar in het vaderland! Ik zou wel eens willen weten, wat mijn vrienden daarginder thans doen met dat overheerlijke weder....

En - zonder dat men het weet - gaat men langzaam voort, die lange straat af, naar de haven. Wat een heerlijk gezigt! Die ondergaande zon, hoe schilderachtig verlicht zij de effen baren, die naauwelijks bewogen worden door eb of vloed! En toch.... anders, maar niet minder schoon is die andere zee, met die jagende wolken, en die telkens wisselende tinten op

[p. 120]

lucht en water! Hoe menig aangenaam uurtje sleten wij daar te zamen op dat hooge duinterras!....

Maar.... hoor ik wel? Daar valt een schot: nog een.... nog meer.... ja, dat komt van dat schip, dat met zooveel zwier de haven binnendraait.... Hoezee! ik zie de kleuren, rood, wit en blaauw!.... En zie: nog een rookwolk aan den helderen hemel!.... Die komt van daarboven, uit dat hooge fort, met zijn standaart in top, dat den moelje bestrijkt. Hoor hoe het knalt en knettert: tot driemalen toe wordt ieder schot door de rotsen teruggekaatst! Een aardig gebruik toch van de zeevarende natiën! Eerst de groet van den zeeman aan de vlag der herbergzame kust: en dan de wedergroet van deze, als een wederkeerig bewijs van achting voor de vlag van Nederland. Dat zij en blijve nog lang in alle havens onder het genot van de zegeningen des vredes!

En met een vrolijk gestemd gemoed gaat men aan boord bij den landgenoot, om in onze eigen taal te spreken en te hooren spreken over het Vaderland, dat ons, sinds wij het verlaten hebben, nog eens zoo lief geworden is.

Maar uwe reis heeft u iets verder heengevoerd: naar die prachtige stranden, waar de Koran het wetboek is, en geen christelijk volkenregt den vreemdeling een broeder noemt, die even als de inboorling regt heeft op de hoede van het openbaar gezag. Dáár geldt nog altijd de oude ruwe wet: die niet met mij is, is tegen mij. ‘Die één of andere¹ vreemde indringer is uit den aard mijn vijand, of althans’, zegt de Oosterling, ‘ik ben hem niets schuldig: zijn zaken en belangen zijn mij vreemd. Wat hij mag te haspelen hebben, daar is zijn Consul voor, die over hem gesteld is door den Vorst van zijn land. Die is zijn Regter en die kan voor hem spreken, als hij iets van mij verlangt: want met hem persoonlijk heb ik niets te maken: dan alleen, dat ik hem straf als hij door moord of oproerigheid de openbare rust verstoort. Maar

1 ὃστὶς, hostis (?).

[p. 121]

dan nog moet ik het, op grond van de oude tractaten, toelaten, dat de Consul teregt of ten onregte voor zijn belang opkomt. Dat noemen zij in het Westen bescherming van vlag en natie; waar die vlag waait is het vreemd grondgebied: die daar schuil en scherm zoekt is onschendbaar: ik mag er hem niet met geweld uithalen: zijn uitlevering moet gevraagd en verkregen worden.’

Er is oorlog tusschen twee groote zeemogendheden. Schepen van allerlei charter worden uitgerust: kaperbrieven worden verleend, om op allerlei wijs den vijand afbreuk te doen. En ach, die vijand is hier niet, zooals men dat bij een oorlog te land pleegt te beschouwen, de Vorst en het leger, dat men bevecht, met sparing, zoo veel dat mogelijk is, van den weerloozen onderdaan. Neen! ter zee is vijand ieder die behoort tot het volk, waarmede men in oorlog is, ieder koopman daar gevestigd, iedere lading of gedeelte van lading, aan wien ook behoorende, dat aan bodems daar uitgerust is toevertrouwd, ieder schip dat onder die gehate vlag vaart¹,

1 Tractaat van Frankrijk met America art. 15, bij Merlin, Rep. Prise Maritime § III art. 1. - Een pikant contrast met het Europesche zeeregt, vooral van vroeger dagen, vindt men in de zoo liberale zeewetten door de Arabische Khalifs aan Sicilië gegeven. Dezen wilden ‘door een zacht en regtvaardig bestuur de Sicilianen, reeds van nature aartsvijanden van het Grieksche Keizerrijk, nog naanwer aan zich verbinden’: en nooit misschien heeft eenig volk van zijne in zeden en godsdienst zoo hemelsbreed verschillende beheerschers wijzer en humaner wetten bekomen. Maar nimmer ook was het eiland zoo rijk en zoo bevolkt als toen! Het meest bragt daartoe bij de vrijheid van verkeer met alle natiën zonder onderscheid: ‘Komt er geld in dat vruchtbaar land, zoo gaat het iedereen wel: de rijke maakt verteering en de arme vindt zijn brood.’ Daarom: was men met eenig volk in oorlog, niet alle schepen van die natie mogten door de Africaansche of Siciliaansche kapers worden prijs gemaakt, maar alleen de zoodanigen, welke ten oorlog waren toegerust: hare koopvaardijschepen mogten in alle 's Rijks havens vrijelijk laden en lossen. En wee den Kaper-kapitein die daartegen handelde! hem moest het hoofd voor den voet worden gelegd, ‘opdat de vreemde natiën niet zouden kunnen zeggen, dat de ‘Khalif de wet had gemaakt, om hen in een strik te lokken’ (Canciani, Barb. Leg. Ant. V, p. 337, 314, 318, 320, 321). En zeer naïef drukt daarbij de Vorst zijn vreugde uit, ‘dat er onder dat door hem beheerscht volk zooveel oordeelkundige mannen waren, die zijn Landvoogd in staat hadden gesteld, zulke heilzame reglementen te ontwerpen en aan den Souverein ter goedkeuring aan te bieden’ (Ib. p. 326, 327).

[p. 122]

al is het ongewapend en weerloos. 't Is alles goede prijs voor wie het nemen wil.

Maar gelukkig ligt er tusschen die oorlogvoerende natiën eene derde, die niet gemengd is in haar twist. Zie hoe haar schepen den afgebroken handel weêr opvatten, hoe vaartuigen groot en klein van en naar de wederzijdsche havens heenvaren, beladen met koopmansgoed, dat elders verbeurd, onder de bescherming van de onzijdige vlag, even onschendbaar is als de bodem die het voert¹.

Want waar die vlag waait op zee, daar is het neutrale grondgebied: daar is een vrije onafhankelijke Staat, die door beide de oorlogvoerende partijen moet worden geëerbiedigd. En daarom is het een grondregel in het zeeregt der beschaafde volken: de vlag dekt de lading.

Zoo is de vlag het zinnebeeld van het vrije volksbestaan, van Stam en Natie, de afgoden van onzen tijd. Hoe zeer is niet, in den loop der eeuwen het individuele leven en streven meer en meer op den achtergrond getreden! De persoonlijke vrijheid, zooals onze hooghartige voorouders die begrepen, hoe is zij in het waterpas der algemeene gelijkheid immer meer weggezonken!² Wat is er na duizend, na zeven honderd, na vijfhonderd jaren overgebleven van die grootsche figuur, den

1 Hetz. Tract. (van 8 Vendemiaire An IX) van Frankrijk met America, art. 14, bij Merlin, Prise Maritime § III, art. 3: Dalloz, eod. n^o 165, 173. Doch verg. de motiven van de tegen Engeland gerigte Decreten van 21 Nov. 1806 en 17 Dec. 1807. Daarin beschuldigt Napoleon I onder anderen de Engelschen, dat zij van de flaauwheid van andere Mogendheden misbruik hebben gemaakt, ‘pour établir l'infâme principe, que le pavillon ne couvre pas la marchandise’. Vandaar die représailles van tijdelijken aard, waarover Dalloz n^o 167, 172.

2 De vrijheid van enkelen is aan de veiligheid van allen ten offer gebragt. Wat Merlin (Armes II, 1^o.) van de wetten der Revolutie zegt, is min of meer waar van alle tijden: ‘Elles n'ont pas rendu communs à tous les Français les priviléges, dont jouissaient certaines classes: elles ont rangé les citoyens de ces classes sous l'empire des lois communes à la masse de la nation. Elles n'ont pas anobli tous les Français: elles ont declaré, que ceux qui avaient été considerés comme nobles ne le seraient plus à l'avenir’. Daarentegen zijn er in Westersch Europa geen ‘lijfeigenen’, geen ‘taillables et corvéables à merci’ meer!

[p. 123]

‘Welgeboren Man’, den ‘Ridder’, gesteund op eigen regt en eigen kracht, zoo fier op wapenrust en schild, het ongeschonden erfdeel van een rei van roemvolle vaderen?

Maar nog altijd ontrolt de vlag haar sierlijke plooijen, en waar die vlag waait, daar is een Volk, een Vaderland!

Want zie, wat in de kindschheid van het Duitsche volksleven schild en pantser was voor den vrijen man, dat is nu nog voor het vrije volk zijn vaandel: de levendige herinnering aan der vaderen deugd, het onderscheidend kenteeken voor vriend en voor vijand, het heiligdom, dat zonder gevaar niet beleedigd, zonder schande niet verlaten wordt! Wie de vlag eert, toont zijn achting voor het vrije volk dat haar voert: en wie haar aanrandt stelt zich tegen die natie in staat van oorlog: hij betwist haar onafhankelijkheid, hij stelt het in twijsel of zij wel in staat zou zijn, die onafhankelijkheid te verdedigen. Zoo moet hare weerbaarheid bewezen worden, en het lot der wapenen beslist. Maar al schijnt alles verloren, de eer blijft, en de natie leeft, zoo lang er nog een arm gevonden wordt, die op vaderlandschen grond het vaderlandsche vaan in de hoogte houdt!

Altijd - zoolang de wereld bestaat - zag men datzelfde schouwspel. Waar menschen bij elkander woonden was strijdig belang en hartstogt: waar volken nevens elkander gezeten waren, duurde het niet lang, of de een ging den ander in den weg staan, 't zij dan uit overmoed of wangunst. In beide gevallen was het oorlog, de urlaw, de oude wet, met den mensch geboren, en die niet dan met den mensch zal zijn uitgedelgd.

Doch langzamerhand en schoorvoetend is, bij twisten tusschen man en man, het maatschappelijk regt tusschen beide getreden, en heeft de oorspronkelijke vrijheid van den Germaan meer en meer tusschen enge grenzen besloten. In plaats

[p. 124]

van de oude ‘veete’ met moord en brand kwam het geregtelijk kampgevecht voor de oogen van heel het verzamelde volk: en in plaats van dit laatste het plegtig door de Overheid uitgesproken ‘oordeel’ van de schare der gelijk beregtigden op ‘tuig, en taal en teeken’!

Maar over vrije en onafhankelijke volken is geen Regter dan God! Willen zij zich niet laten bevredigen door de tusschenspraak van hun gelijken, dan wordt de twist geslecht door de oude natuurwet, door het groote Godsgerigt met blinkend staal onder den blaauwen hemel. En - 't is de nagalm van de kreet des Wapenherauts bij het ridderlijk tournooi - doe ieder zijn best: Gods zegen op de geregte zaak!

Zoo is dan de vlag het teeken der Hoogheid, der Souvereiniteit, der Majesteit.

Want in den grond beteekenen die woorden hetzelfde¹.

Hoog is hij, die niemand boven zich heeft: die binnen de grenzen van zijn gebied alles beveelt en verrigt wat hem behaagt, zonder iemands tegenzeggen. Volheid van regt om het land naar zijn wil te bestieren, om belastingen te hefsen, om munt te slaan en in den handel te brengen, om wetten te maken voor burger en inwoner verbindend, om uitspraak te doen tusschen den man en zijn naaste, en dat vonnis met dwang ten uitvoer te leggen, om aan lijf en goed te straffen

1 Hoogheid is het oude woord: Souvereiniteit (Sovrano van Supremus) het nieuwere: Majesteit van den comparativns major, herinnert aan de ‘Majestas’ (van het later christelijke) ‘Imperii Romani’. Daarom plagt de titel Majesteit in den regel slechts aan christen Vorsten te worden toegekend: terwijl men de niet-christen Mogendheden met den oud-duitschen van Hoogheid bestempelde: S.M. l'Empereur, S.M. le Roi d'Espagne, Sa Hautesse le Sultan. Zelfs de naam van Keizer mogt, meende men, aan de Hoofden van ‘ongeloovige’ natiën niet gegeven worden. Althans Pius V gispte Karel IX, Koning van Frankrijk, dat hij Soliman Keizer der Turken getiteld had (De Falloux, Hist. de Pie V, II, 167). Die titel is aan der Turken Opperhoofd eerst in den loop der 17^e eeuw door het Westersche Europa toegekend. Wat hiervan zijn moge, onze voorouders hadden reeds vroeg de welberekende courtoisie, om den Keizer van Japan met ‘Uwe Majesteit’ te begroeten. Zie b.v. Brief van Prins Maurits (1610) bij M^r van Dijk: ‘Iets over Japan’, bl. 36.

[p. 125]

al wie verrigt wat verboden of nalaat wat geboden is: om - want al het andere vindt men in meerdere of mindere mate in ieder genootschap terug - om te ‘regten van den hoogste’¹: dat is: om de doodstraf te dreigen en toe te passen, zonder tusschenspraak, toestemming of regt van verbod van anderen: en dat niet alleen jegens vreemdelingen en onvrijen, maar tegen de eigen vrije burgers.

Die dat regt heeft, die is Souverein: want die heeft de hoogste magt, die menschen over menschen kunnen uitoefenen; die heeft dan ook binnen zijne grenzen al die mindere regeringsregten: en die is juist daarom naar buiten als magthebbende tegen over andere ‘Mogendheden’ verantwoordelijk voor zijn daden; die is Staat, Volk, Vaderland: die steekt - 't zij dan over een grooter of kleiner gebied - met fierheid zijn vaan in de hoogte!

Zien wij rondom ons.

Ééne is de vlag van al die zoo verschillende landen en gewesten, die het Koningrijk der Nederlanden uitmaken, en één is ook het Gezag, dat in al die landen regt doet. Want ofschoon meerdere Geregtshoven dat regt uitspreken, die uitspraak geschiedt overal in naam en van wege dezelfde Hooge Overheid.

En geen ander dan het geëerbiedigd Hoofd van den Nederlandschen Staat kan - 't zij door het regt van begenadiging of hoe anders - de door den Nederlandschen Regter bevolen voltrekking verhinderen.

Één vlag, één Nederland, één Vaderland!

Maar pas sinds 1795 is ons ‘Vaderland’ zóó groot geworden: en waar nu die ééne vlag waait, daar woeijen, in vroeger en lateren tijd, nevens elkander honderden banieren van allerlei kleur en teeken: schilderachtig vertoon van een leger van evenveel vrije Staatjes en Vaderlandjes, die - regtens al-

1 Daarom wordt de galg, het meest gewone werktuig tot voltrekking der doodstraf, bij uitnemenheid ‘de Magt’ (potence van potentia) genoemd.

[p. 126]

thans - weinig meer met elkander gemeens hadden dan hun bondgenootschap tegen den Vreemde.

Een ‘Staatenbund’ uit weinig minder bestanddeelen bijeengebragt, dan het tegenwoordige Duitschland, waar Oostenrijk, Pruissen, Anhalt, Lichtenstein, Francfort, enz. even zooveel Staten en Vaderlanden zijn, ieder met zijn eigen vlag en eigen wetten, waarvan de inwoners met geestdrift zingen:

‘Das Vaterland soll grösser seyn.’

maar toch dat ééne Vaderland en die ééne vlag - zwart, geel en rood - niet hebben kunnen verkrijgen of althans behouden.

Een dergelijke toestand, maar met oneindig meer verbrokkeling, was die van het oude Keizerrijk van Joseph II, van Karel V, ja van Karlemagne: en niet minder de gesteldheid van ieder van de deelen die vroeger of later daartoe behoord hebben: het Hertogdom Brabant en dat van Gelre, het Sticht van Utrecht en het Graafschap Holland. Overal ‘Landen’ en ‘Steden’: overal kleine Staten, door een sterkeren of zwakkeren band aan elkander vastgeknoopt: allen, 't zij dan door leenpligt of krachtens eenig ander verdrag aan het Veldheerschap¹ van een magtige, oorspronkelijk den eerste onder zijn gelijken, onderworpen: maar in de hoofdzaak - in vredestijd - vrij en onafhankelijk. ‘In pace nullus communis magistratus!’ Eigen wetten, eigen regtspraak, eigen vlag.

Een vlag voor ieder Land of District, een vlag voor iedere Stad: kleinere vaandels voor dorpen en ambachtsheerlijkheden. Want zie! Eeuwen en eeuwen waren er verloopen sedert

1 Reeds Caesar (B.G. VI, c. 23) schetst ons dien Veldheer, alvermogend in den oorlog, maar in vredestijd krachteloos. ‘Quum bellum civitas aut illatum defendit, aut infert, magistratus, qui ei bello praesint, ut vitae necisque habeant potestatem, deliguntur. In pace nullus communis magistratus, sed principes regionum atque pagorum inter suos jus dicunt, controversiasque minuunt.’ Zulk een algemeen Legerhoofd over verbondene Staten, het afbeeldsel van den Griekschen Agamemnon - 't zij dan het commando personeel of erfelijk was - werd in later tijd meestal Constabularius of Capitaneus genoemd (van waar in ons land de zoo bekende titel van Kapitein-generaal bij de Vorsten van het Huis van Oranje). Zoo schrijft Marsilius Patavinus in ‘Defensore Pacis’ I, c. 9; die hetzelfde als Caesar zegt: ‘Hie exercitus dux de nullo se intromittebat judicio tempore pacis: exercitu tamen militante, dominus erat occidendi aut aliter puniendi transgressores’.

[p. 127]

den tijd, toen de woorden Hundred en Gouw tot de gesproken taal behoorden. En toch - wat ook verloren ging - dat oorspronkelijk stelsel, waar heel het Duitsche regts- en regeringswezen op steunt, gewijzigd was het in den loop der tijden, maar vernietigd of onkenbaar gemaakt was het niet.

En eerst voor onze dagen is het bewaard de overblijfselen van dat oude nog zoo hechte gebouw te zien sloopen, onder den invloed meer nog van de moderne denkbeelden van practisch nut en bezuiniging, dan van de theoretische begrippen, welke de laatste helft der vorige eeuw ons heeft achtergelaten.

Zie daarginder, zooals Hofdijk u dit zoo treffend afmaalt, op die bruine heideplek, iets hooger dan het vruchtbaar land dat de beek omzoomt, die vrije Duitsche mannen bijeenverzameld: hoe zij daar, op die van ouds geheiligde plaats, onder de leiding van den ‘Heer’, hun eigengekozen hoofd, besluiten maken over oorlog en vrede, over bondgenootschap en heertogten, over dijken en grensscheidingen, over ‘erfzaken’ en over ‘schuld en schade’: maar hoe zij ook op wettige aanklagt, ‘naar de getuigenis van hun vijf zinnen’, de doodstraf uitspreken en ten uitvoer leggen tegen den welgeboren Germaan, hun gelijke en medestander, die zich naar regt en herkomst des doods heeft schuldig gemaakt.

Niet van verre zijn zij bijeen gekomen. Want klein is het Gouw, een gezegende oase te midden van de digtbegroeide wildernis¹, van de onwaadbare veenen en poelen, die haar

1 Wat Tacitus (‘De Mor. Germ.’ Cap. 5,) van Germanië in het algemeen zegt: ‘Terra et si aliquanto specie differt, in universum tamen aut silvis horrida, aut paludibus foeda’, gold voornamelijk ook ten aanzien van ons land. Dat blijkt uit meerdere plaatsen, zoo van dien auteur zelven, als van Julius Caesar, en het wordt bevestigd door de berigten der latere schrijvers, en bovenal door de onloochenbare getuigenis van plaatselijke benamingen en oorkonden, versterkt voor de bevindingen der geologische wetenschap. Veel is daarover te lezen in Acker Stratingh, ‘Aloude Geschiedenis des Vaderlands’, in Van den Bergh, ‘Middelnederlandsche Geographie’ en in het onlangs uitgekomen werk van wijlen den Brusselschen Oudheidkenner Schayes ‘la Belgique et les Pays-Bas avant et pendant la domination Romaine’.

[p. 128]

van de naburige Gouwen afscheiden. Maar zoo veel te sterker is de band tusschen al die Welgeborenen, door zamenwoning en gemeenschappelijk belang niet minder dan door verwantschap met elkander vertrouwd en bevriend. Hoe naauw vereenigd in lief en leed! Hoe staan zij, tegenover den vreemdeling zoowel als tegen de ongunst van het lot, als één eenig man: in nood en dood verbonden, zoodat de sterke den zwakke, de rijke den arme ten steun is! Ja, honderdmaal meer dan die grootere regtskringen van later tijd, was het kleine Gouw voor onze vroegste voorouders de Staat, het ‘Land’, het ‘Vaderland’¹. Alleen dat Vaderland, alleen die groote en algemeene vergadering van al de vrije mannen des lands kon het regt bebben een verdorven lid uit den kring der vrienden en broeders uit te werpen, hem bij plegtig vonnis van zijn gelijken te ‘verdoemen’² en te ‘verbannen’ als der eer of des levens onwaardig. Dat mogt geen onder-

1 Daarom is patria met pagus, pays, land of gouw, gelijkluidend. Capit. Pipp. anni 752 c. 6 en 14: ‘Siqui propter vindictam (faidam) fugiunt in alias patrias’ - ‘Episcopi ambulantes per patrias’. Capit. Sax. anni 797, c. 4. ‘Qualiscunque causa infra patriam cum propriis vicinantibus pacificata fuerit, ibi solito more ipsi pagenses pro districtione recipiant, etc. Si autem in praesentia Missorum regalium’ etc.- Ook later: ‘Ut de qualibet bona villa duos homines et de qualibet patria tres homines nobiles de potentioribus villarum et patriarum ad nos in Angliam venire procurent’. (Brief van den Koning van Engeland aan die van Holland en Zeeland, 1296, bij Mieris I, bl. 573). In een Leydsch Diploom van 1266 bij Kluit C.D. N^o CCLVIII, heet het gemeene landregt van Rijaland, in tegenstelling met het regt der stad, de ‘communis lex patrioe’; en het vonnis der Assise of hooge vierschaar werd bona pciria genoemd, zooals de Franschen nog zeggen le jugement du pays. Tegenover ieder bijzonder Land of vereeniging van Welgeborenen, stoud het bondgenootschap van al die Landen, die denzelfden ‘Heer’ hadden, al Hollant, al Brabant, al Engeland. ‘Electis igitur de singulis totius patriae cominatibus viris duodecim’ (Houard, ‘Lois Anglo-Norm.’ I, p. 159; bij Raepsaet, II, p. 77).
Een voorbeeld van het gebruik van dat woord in nagenoeg dezelfde beteekenis bij de Romeinen, vindt men in een wet van Valens en Valentinianus anni 365 (Cod. Lib. X, tit. XXXI de Decurionibus l. 26) waar die Keizers zich beklagen, dat velen om den (toenmaals ondragelijken) last van het stedelijk bestuur te ontgaan, onder schijn van vroomheid zich bij de monniken (monazontes) voegden: ‘hos’ zeiden zij, ‘erui latebris mandamus, atque ad municipia patriarum subeunda revocari’.

2 De ‘doem’ of het vonnis is het regt der Gemeente, de ‘ban’ of het gebod dat der Overheid. ‘Bi Grewa ban and Aesga dome’, zeiden onze Friesche voorouders, omdat de Azig de woordvoerder der Gemeente was.

[p. 129]

deel, dat mogten geen gilden of vereenigingen. Maar allerminst mogten dit die Hoven en Corporatiën van onvrijen en hoorigen, of zelss - op oud-romeinschen bodem - de Curiën der vrije Romeinen, wien bij de verovering hun burgerlijk regt gelaten was¹, maar het regtspreken over dood en leven uit den aard der zaak niet kon worden toegestaan. Achtten zij zich door hun eigen regters gekrenkt, zij mogten de hulp inroepen van hunne Heeren, de vrije Duitschers, en zich wenden tot den souvereinen Landdag, de bron van alle regt, zoo ver 's Landsgrenzen reikten!

Alzoo de Souvereiniteit bij het Gouw, en juist daarom het vaan.

Waar de verbondene Gouwen strijdvaardig bijeen stonden, daar moest ook het teeken wezen, dat aan ieder der ‘landgenooten’ zijn stand aanwees bij den aanvang, zijn verzamelplaats in de hitte van het gevecht. Voor den Opperbevelhebber, of, zoo als hij destijds beette ‘den Hertog’, den aanvoerder van den ‘Heirtogt’ der verbondene Gouwen, werd de groote standert voorgedragen. Maar ieder Gouw stond geschaard onder zijn eigen Overheid of Heer, in de schaduw van zijn eigene banier. En als men dan die lange reijen overzag, was men zeker, dat - zooals ieder schildvoerend krijger, omstuwd van zijne ligtgewapende onvrije onderdanen, een welgeboren Duitscher, een ‘Weerman’² was, zoo ook iedere banier een vrije Duitsche Staat verbeeldde: een kleine Mogendheid, tijdelijk met andere Mogendheden baars gelijken verbonden, maar die na afloop van den bedongen tijd het regt had dat bondgenootschap op te zeggen en met een ander te verwisselen.

1 Chlotarii Const. Gen. anni 560: ‘Inter Romanos negotia causarum Romanis legibus praecipimus terminari’.

2 Weerman of Heerman, de welgeboren Man, de ‘volvrije’ Duitscher: bij de Lombarden ‘arimannus’ en ‘homo exercitalis’. Het Edictum Rotharis tot het op schrift stellen der oude herkomsten, zegt hetzelfde: ‘pari consensu cum primatibus judicibus, cunctoque felicissimo exercitu augente constituimus.’ Dat is: overlegd met de Hoofdschepenen, onder toejuiching (de ‘armorum applausus’ van Tacitus) van de Weermannen of Welgeborenen, die allen te zamen het vrije volk uitmaken (Haulleville, ‘Histoire des Communes Lombardes’, p. 61, 146). Zoo werden later de Ridders in het Latijn bij uitnemendheid ‘Milites’ genoemd.

[p. 130]

Maar niet altijd is het wapenschouw: niet altijd staat het leger tegenover den vijand.

De ‘banier’, die als zigtbaar teeken van den ‘ban’, dat is van het gebod der Overheid den fieren krijgsman op het slagtveld had gevoerd, brengt hem nu weêr terug in zijn woonplaats, onder de leiding van den ‘Heer’, die in vredestijd de eenige is tot wien hij heeft op te zien.

Daar, op het ‘huldtoneel’, de hoofdplaats van het Gouw, geschiedt dan met groote plegtigheid de ‘heirslis’, het ontbinden van het leger. De banier wordt geveld, en juichend gaat ieder naar zijn woning terug, om de veertigdagige rust te genieten, die naar herkomst van iederen wel volbragten veldtogt het loon is¹: maar overigens bereid, om, als dan later het vaan weêr wordt opgestoken, dadelijk te volgen.

En niet lang wordt op die gelegenheid gewacht. Want de ‘Weerman²’ - wij zagen het reeds - is tevens ‘Dingman’: en zooals ieder vrij man de krijgsdienst aan zijn kleine Vaderland schuldig is, zoo kan dat zelfde Vaderland ook de ‘hofdienst’² van hem vorderen. De vrede naar buiten is hersteld, maar ook den vrede naar binnen te verzekeren, is de pligt van den Vaderlander. Veeten te verzoenen, roovers te straffen, twisten te slechten, dijken en wegen te onderhouden, dat alles is voor 's Lands veiligheid even noodzakelijk, als het afweeren van buitenlandsch geweld. Waar nood en pligt spreken, laat de Heer zijn gebod uitgaan; hij gaat vóór, en de Gemeente volgt. Waar de Heer de Gemeente tot een ordelijke vergadering ‘gebannen’ heeft: waar Overheid en

1 ‘Postquam Comes et pagenses de qualibet expeditione hostili reversi fuerint super XL noctes bannum eis rescissum sit; quod in lingua Theodisca herisliz, id est armorum depositio, vocatur’ (Leg. Loth. I c. 56, bij Canc. I p. 201).

2 Servitium curioe of placiti. Zelfs lang nadat de geregelde Schepensbanken waren opgerigt, moest ieder vrij man des gevorderd zijn hulp tot de regtspraak leenen: wat ‘hofsterckinge’ genoemd werd. Zoo leest men bij voorbeeld in de Keur van Kuilenburg van 1318: ‘Wie den Rechter ende de Schepene niet en holpe, als hem des vermaent wert om 't gericht te stercken, die waers op 3 pond te keur.’ - Een overblijfsel van dat oude regt is art. 118 van het Fransche Code de Proc.

2 Servitium curioe of placiti. Zelfs lang nadat de geregelde Schepensbanken waren opgerigt, moest ieder vrij man des gevorderd zijn hulp tot de regtspraak leenen: wat ‘hofsterckinge’ genoemd werd. Zoo leest men bij voorbeeld in de Keur van Kuilenburg van 1318: ‘Wie den Rechter ende de Schepene niet en holpe, als hem des vermaent wert om 't gericht te stercken, die waers op 3 pond te keur.’ - Een overblijfsel van dat oude regt is art. 118 van het Fransche Code de Proc.

[p. 131]

Volk te zaam vereenigd zijn, daar, en daar alleen is ‘regt en wet!’ Daar ontrolt te midden van de gewapende menigte¹ de banier haar schitterende verwen. Waar de Natie is, daar is haar Vaan!

Zoo was het in den oudsten tijd van het Duitsche volksleven; en hoe menige grondtrek van het beeld, dat Caesar en Tacitus ons voor oogen stellen, is tot op de laatste tijden bewaard gebleven.

1 Regtspraak, port d'armes, en het jagen op de niet afgesloten gronden van het ‘Land’ was het regt van den vrijen Duitscher. - Wapentake heette in sommige streken van Engeland het Hundred. En zeer zeker werden de teregt. zittingen door de Welgeboren Mannen in wapenrusting bijgewoond. Tacitus merkte dit op: ‘considunt armati’, en tot nog zeer laat zijn van dat oud gebruik hier en daar sporen overgebleven. Zoo zegt b.v. de in 1615 op schrift gestelde Coutume van Broucburg in Vlaanderen, Rub. I, cap. 5. ‘Vermoghen van alle oude tijden de Welgeboren Mannen hasen jaghen ende vanghen, ende rapieren draghen in ghebannen Vierschaer ende Camer van justitie’. En volgens het Starkenburger ‘Jurisdictionnalbuch’ verschenen bij de ten uitvoer legging van doodvonnissen, ‘alle Heimbürger aus jedem Ort mit Spiessen’ (Grimm. p. 884). - In Frankrijk hadden tot op het eind der vorige eeuw, de gentilshommes et officiers de la justice du Roi (en wel bij uitsluiting) het port d'armes en het jagtregt. In Holland bekleedden de Welgeboren Mannen de hooge vierschaar van hun ‘Land’; en de familiewapens, waarmede zij hunne handteekening bevestigden, getuigen van het oude regt om gewapend te gaan: zoo als hun jagtregt bij Plaecaat van Karel V in 1544 is erkend (van Loon ‘Al. Regeerw.’ IV, bl. 101). - De Wet van 1814 vergunde het genoegen der jagt (op de gronden die niet afgesloten, of tegen registratie en afpaling, van het algemeene jagtregt waren afgekocht) aan allen, mits betalende de jagtacte. Maar de kosten van die acte waren voor de Edelen en militaire Officieren, als gequalificeerden, geringer dan voor de overigen. - Op denzelfden grondslag rust het jus gladii van de Juris Doctores. ‘Quia scientia legalis dicitur sapientia sanctissima, ideo doctoratus in hae sapientia dicitur nobilissimus in superlativo gradu, et antecellit omnes nobiles.’ Zoo zegt Matthaeus de Afflictis, p. 310, n^o 8: ‘ten blijke waarvan’, zegt hij verder, ‘Ulpianus in de l. 4 Pand. de Excusat. nobilissimus genoemd wordt, en de l. 7 Cod. de Postul. van nobilissimi in foro spreekt.’ (!) Ik zou anders den oorsprong van die nobilitas togata, noblesse de robe liever zoeken in den diepen eerbied, dien de Germaansche volksstammen ten allen tijde aan het heilig Regt en zijn bedienaars bewezen hebben. Zeker is het, dat in Duitschland en elders de Regtsgeleerden ten allen tijde ontheven waren van alle lasten en verpligtingen, die niet op den Adel drukten (Rosenthal, ‘Tract. Jur. Feud.’ V, concl. 72, n^o 2) en dat b.v. van de ‘huishoenders’, die telken schrikkeljare aan den Baljuw werden opgebragt, behalve de Welgeboren Mannen, naar overoude herkomst ook waren vrij gesteld de Schepenen en ‘de gemeene bueren, die haer vijf dingen volstaen hadden’: dat is, die vijf maal hadden helpen regten (Kennem. 1291).

[p. 132]

Maar toch - hoe veel verandering in den loop der eeuwen!

Reeds veel jaren waren verloopen sinds de Germanen zich als veroveraars op vreemden bodem hadden overgeplant. Het aantal der verwonnelingen was aanmerkelijk grooter dan dat van de veroveraars. Zoodanig zelfs, dat dezen, met name in Normandië en in het Zuiden van Europa, hun moedertaal verleerden, om hun lippen te plooijen naar het slechte met allerlei provincialismen vermengde boerenlatijn, de spraak van hun onderdanen.

Zij deden die volkstaal nog verder aswijken van zijn oorsprong. Doch tevens verrijkten zij die met een schat van woorden, aan hun eigen volksleven, maar vooral aan hun regtsgebruiken ontleend. Want, wat zij ook afleerden en afstonden, die laatsten hielden zij vast, als een deel van hun persoonlijkheid. Laat de verwonnen Romeinen hun belastingen heffen en opbrengen op de wijze zoo als zij dat van ouds gewoon zijn: laat de kerken en al wat aan de Kerk behoort zich regelen naar Canons en Decretaliën! Maar wat Regtswezen is en Regering, dat is Duitsch, en moet Duitsch blijven, zoo lang de Duitsche stam leven heeft!

Een vreemd verschijnsel! Zelfs daar, waar men dit het minste wachten zoude, in Italië, zijn de instellingen veel meer Duitsch dan Romeinsch! En dat niet alleen ten platten lande, maar ook in de steden. Ja in Rome, dat vroeger de hoofdstad was van het magtige Keizerrijk, vindt men heden ten dage meer sporen van de Germaansche overheerschers, dan van het eeuwenheugend bestuur der Consuls en Imperatoren. Het is zoo vasthoudend, dat Duitsche stelsel! Hoe de stroom des tijds en de groote bewegingen der XVI^e en XIX^e Eeuw menigen scherpen kant hebben afgeslepen, en menigen vorm onkenbaar hebben gemaakt, de geest, welke die vormen eenmaal bezielde, leeft nog altijd voort. Duitsche woorden en Duitsche regtsbegrippen beheerschen heel het beschaafd Europa! En waar, in de woestijnen van Noord- of van Zuid-Afrika of in het verre Westen, de toestand dezelfde is als die der Vaderen, daar ziet men weêr denzelfden moed en volharding, datzelfde krachtige volksleven terug, dat aan het Germaansche volken-

[p. 133]

ras, 't zij dan zuiver of met Latijnsche bestanddeelen vermengd, de opperheerschappij over alle landen en zeeën van ons wereldrond schijnt te verzekeren.

Zoo is dan, ten spijt van alle verstoringen en vreemden invloed, het Gouwsysteem tot op onze tijden toe, op den bodem der Duitsche maatschappij staande gebleven.

Doch daarnevens staat iets anders, dat reeds in Tacitus tijden bij sommige stammen als bij uitzondering ingevoerd, regel worden moest bij allen, die den grond van het Romeinsche Keizerrijk betraden, en regel blijven moest, wilde men de verkregen heerschappij bestendigen. Sinds lang was de voor den oorlog gekozen Veldoverste, de ‘Hertog’, tot ‘Koning’ geworden, om ook in vredestijd beter beleid te hebben over die zaken, waarbij voor alle de tegenover den gemeenschappelijken vijand verbondene Gouwen het belang het zelfde is. Langzamerhand, hier vroeger, daar later, was het bestuur levenslang geworden, was op de zonen, later ook op de dochters overgegaan. Maar met dat alles hield de verpligte inhuldiging in ieder Gouw (waarvan wij hier te lande nog in onzen tijd de laatste sporen gezien hebben), het oorspronkelijk regt van het vrije volk, om zelf zijne Overheden te kiezen, in levendige herinnering.

Daarbij hadden die immer durende oorlogen, waaraan ieder vrije Germaan deel moest nemen, het aantal der Gouwgenooten aanmerkelijk verminderd, en spoedig ontbrak op veel plaatsen de kracht om ‘den landsvrede te bewaren’: dat is, om krijgsdienst en hofdienst naar behooren waar te nemen. Wie kon daar, bij zulk een magteloosheid, het vaan van het Gouw met eer in de hoogte houden?

Maar wat nood! Die zich zelf niet helpen kan, moet hulp zoeken bij een ander: en zoo werd in vroeger en later tijd - vooral ook daar, waar de Heer dezelfde was - bij eervol verdrag, menig krank Gouw bij zijn buurman inge-

[p. 134]

smolten: waardoor een ontelbare menigte banieren sporeloos verdwenen zijn¹.

Van een anderen kant moest, vooral op Romeinschen bodem, de meerdere centralisatie van het gezag voor de zelfstandigheid der Gouwen doodelijk wezen. In plaats van hun vroegere hoofden, de naar niemand opziende vrije Heeren en Overheden, hadden zij nu ‘Graven’, dat is Regters en Regeerders in naam en van wege den Duitschen Koning, den Keizer der Romeinen.

Dat ambt, oorspronkelijk tot wederopzegging verleend, werd spoedig een levenslang beneficie; en eindelijk, overal waar het leenstelsel overheerschend werd, een erfelijke bediening op hulde en trouw jegens den Koning als Leenheer. Doch in de Friesche landen bleven de oude vormen langer bewaard, en, waar men dit kon, werden zij met voorliefde hersteld. Die daar het Gouwding leidde, men gaf hem weêr spoedig den ouden naam van ‘Heer’². Geen leenband, maar alleen ontzag jegens den hoogere bond hem aan den Duitschen Koning. Toch was het naar regte deze, die - in den persoon van zijn ambtenaar - in ieder Friesch Gouw met de Welgeborenen teregt zat: en de Bijzitters of Schepenen van die hooge Vierschaar droegen daarom den karakteristiken naam van 's Konings Orkenen³.

Maar of men Graaf heette op zijn Frankisch, of Heer naar Friesche spreekwijs: of men strenger of minder streng gebonden was aan den Oppervorst, tegenover de bevolking was

1 Nog een aanwijzing hoe de oude banieren der Gouwen in vergetelheid zijn geraakt. Wittekind voerde de ‘communia signa Saxonum’ tegen Karel den Groote aan: dewelke, nadat deze de overwinning behaald had, ‘una cum libertate Saxonica periere.’ (Suff. Petr. p. 541.)

2 De ‘Heeren’ van Amstel, van Woerden enz., waren als Landvorsten de gelijken van den ‘Graaf’ van Holland. Zij hadden dit boven dezen vooruit, dat zij geen Leenmannen, maar alleen onderdanen van den Keizer waren. Die verhouding is natuurlijk veranderd toen hunne landen leenen van Holland geworden zijn. Maar ook daar zeide men liever ‘de Heer’, dan ‘de Graaf’. Een voorbeeld uit duizend in een Leydsche Keur van 1360 in het Dienstboek van Jan van Hout, bl. 38 .... ‘souden si verbeuren X ponden: dair of die Here’ (de Graaf) ‘die helft, die Burchgrave een vierendeel, die Stede een vierendeel’ - De autoriteit die het volk het best kent, de Commissaris van Politie, heet thans nog in de volkstaal per excellentiam ‘Mijnheer’.

3 Men zie daarover M^r D. Fockema, ‘Schetsen van de Friesche geschiedenis’, II, bl. 110, 325, 328.

[p. 135]

de betrekking dezelfde: hoogste waardigheidsbekleeder in het grooter of kleiner District, waarover men gesteld was, Openbaar Ministerie in en buiten de hooge vergadering der vrijen (of - zoo als men ze ter onderscheiding van de vrije Romeinen en vrijgelaten hoorigen begon te noemen - der Welgeborenen) van het Land of Gouw. En waar de Koning, de natuurlijke Overheid in ieder Gouw of Land, meerdere van deze districten aan denzelsden¹ Graaf had toevertrouwd, daar was wel onderdanigheid jegens denzelfden Heer: maar toch bleef iedere Corporatie op zich zelve: ieder Graafschap behield zijn zelfstandig volksleven, zijn eigen Welgeborenen, zijn eigen halsregt, zijn eigen vlag.

Nog een wijziging in den oorspronkelijken toestand.

Bij de veelvuldige krijgs- en administrative bemoeijingen aan die Graven opgelegd, moest hun al spoedig de tijd ontbreken, om in ieder van hunne Gouwen of Graafschappen de teregtzittingen persoonlijk te leiden, ja zelfs om de plegtige opening² te doen van het ‘Jaargeding’, den zetel en bron van het regt van ieder bijzonder ‘Land’. Zoo stelden zij dan in ieder van die kleine Graasschappen hun plaatsvervanger of Baljuw, die daar in 's Graven naam met de Welgeboren Mannen - 't zij zelve, of meestentijds in den persoon van zijn Stedehouder - teregt zat, als gewoon Regtsvorderaar in alle zaken van ‘Landregt’: dat is in alles wat noch tot het kerkelijk, noch tot het leenregt, thijnsregt of dergelijken behoorde.

1 Het Graafschap Holland, het Hertogdom Brabant, ja geheel het Keizerrijk was een aggregaat van Gouwen, in ieder van welke - altijd buiten de geënclaveerde hooge heerlijkheden, groot of klein, van iederen naam en gehalte - de Graaf, Hertog of Keizer Regtsvorderaar was. Van daar de formulen ‘alle landen van Hollandt,’ ‘Graaf over al Hollandt’ ‘Dat sy varen moghen thollevry binnen alle onse landen van Hollant en Zeelant’ (1326. Handv. Vlaard. bl. 17). Nog in 1618 waren er in het Land van Aelst niet minder dan 16 plaatsen, waar ‘Sonveraine Waerheden’, dat is Gouwdingen, gehouden werden.

2 ‘Ende als wy dat Graefdinge sullen hebben begonnen, so moghen wi setten in onser stadt’ (in onze plaats) ‘eenen vrijen edelen man, die Ridder is, (om) dat Graefdinge uyt te dingene.’ (Kennemerland, 1291).

[p. 136]

En naast die Baljuwschappen zag men, met gelijke bevoegdheid wat de eigenlijke regtszaken betrest, hier en daar bijzondere hooge heerlijkheden - 't zij dan vrije heerlijkheden¹, overblijfsels van een vroeger staatsstelsel, door een gelukkig toeval aan den drang der tijden ontsnapt: 't zij leenroerige, ten gunste van dezen of genen door den Keizer van één of ander Graafschap afgesplit² en ontnomen.

Alle die hooge heerlijkheden, leenroerig of niet, van oudere of jongere stichting hadden, zooals hun naam dit aanwijst, halsregt, en juist daarom, even zoo goed als de Baljuwschappen of Landen, haar eigen landsvaan of banier; wat niet het geval was met de ambachten of dorpen, wier herkenningsteeken ontleend was aan het familiewapen van den Ambachtsheer, zooals in den oud-frankischen tijd het houden van lagere vierschaar door het schild van den Nederregter werd aangewezen. Leg. Sal. tit. 46. ‘Tunginus aut Centenarius mallum indicet, et in ipso mallo scutum habere debet.’ Ambachten toch waren geen zelfstandige Corporatiën: zij konden zelve geen schild voeren: dus geen eigen wapenteeken hebben: veel minder een banier, den ‘Banner’, het geheiligd teeken van het regt om de vrije mannen te ‘bannen’ en op te roepen ter souvereine vergadering, waar over dood en leven gerigt werd!

En zie nu, welk een belangrijke rol de banier bij zulk een teregtzitting speelde.

Werd iemand aangeklaagd wegens een zaak, ‘die aan lid of

1 Zoo als Papendrecht, volgens handvest van 1283, een oude vrije hooge heerlijkheid van het huis van Brederode was: en toen eerst tot een leen van Holland geworden is (Mieris, I, bl. 431). Zoo was het ook met Putten en Strijen, en met het Vrouweregt, de hooge heerlijkheid der Abdis van Rijnsburg: alle welke vrije Staatjes zelfs tot des Graafschaps landsverdediging niet verpligt waren mede te werken, en bij den Engelschen oorlog in 1436 ‘alleen uit gratie, maar niet uit regt’ geldelijk hebben bijgedragen (Mieris, IV, bl. 1078, 1079). Voor zoo verre zij niet onder den Graaf van Holland, maar onmiddelijk onder het Rijk stonden, waren zij het evenbeeld van de Fransche francs alleux nobles: ‘seigneuries’, volgens Coquille, ‘qui ne reconnoissent que la souveraineté de la Couronne’ (‘Cout. Nivern.’ art. 9).

2 ‘Spleten’, ‘esclêches’.

[p. 137]

leven ging’, dadelijk na dat de aanklagt gedaan was, werd de banier opgerold en in den grond gestoken. In dien lijdelijken toestand bleef zij, zoolang het verhoor duurde en zoolang er werd geraadpleegd over aanklagt en verdediging. Maar zoodra wordt niet der Mannen vonnis over schuld of onschuld door den Graaf of diens Baljuw voor het verzamelde volk uitgesproken, of het vaan wordt in de hoogte geheven en vrolijk ontplooit zich weer het kleurige doek¹. Het regt, dat een oogenblik scheen te slapen, is ontwaakt! Helder schittert het weêr voor ieders oogen!

Daarom kon het niet anders, of de middeneeuwsche dichter van der ‘Leken spieghel’ moest bij de voorstelling van Pilatus vierschaar aan vanen denken.

‘Mi dunct also in minen sinne,
Dat daer lieden stonden ane,
Die elc hielden ene vane,
Daer een teycken inne stoet.
Dat peinsic in minen moet,
Dat men doen plach aldus,
Daer dingen’ (regt spreken) ‘soude Pylatus’².

Doch niet bij halszaken alleen: overal waar de hooge heer teregtzat, werd het vaan opgerigt.

‘Als een lijkweg, die naar het godshuis’ (de kerk)’ leidt, aan ‘wanwerk is’ (door een daartoe verpligten niet naar behooren is onderhouden) ‘dat is een dringende nood: want langs dien weg moet iedereen het godshuis bezoeken, de heidenen en de christenen, de zondigen en de zaligen’.

Zoo spraken de wetten van onze Friesche voorouders. Het godshuis, en wat daarbij behoort, is de zaak van het Gouw, en daarom staat het verpligt onderhoud ter judicatuur van de gezamentlijke Gouwgenooten.

Vijf regtsdagen zijn den gebrekige vergund: zoo nogtans, dat hij bij ieder verstek in de boete veroordeeld wordt. Met

1 Grimm, bl. 161.

2 B. II c. 36, v. 134. Uitg. van Prof. de Vries bl. 170.

[p. 138]

dit merkwaardig onderscheid evenwel, dat zoo hij in regte verschijnt vóór dat het vaan is opgerigt, dag en borgen hem worden toegestaan. Maar is hij in verzuim tot na het oprigten van het vaan, zoo is zijn regt op uitstel tegen borgtogt verbeurd. Hij moet zijn boeten ‘met de eene hand beloven, en met de andere betalen’¹.

Vooral ook bij dijkschouwing. Wie na vierdagige aanmaning in gebreke is gebleven zijn hoesslag aan den dijk te maken, over denzulken worden de brandteekens ontstoken, en hij wordt veroordeeld in boete en ‘hoofdlossing’ (ten principale tot schadevergoeding). Verklaart hij, vóórdat het vaan is opgerigt, dat hij, met betaling der beloopen boete, aan zijn dijk wil gaan, zoo wordt hem daartoe dag en borgstelling vergund. Maar is eenmaal ter vijfder teregtzitting het vaan opgerigt, er helpt geen bidden toe, met de ééne hand moet hij beloven, met de andere betalen².

Waar in een openbare veete, met een opgerigt vaan op klaar lichten dag de tegenpartij in het open veld wordt aangetast,

1 ‘Oude Friesche wetten,’ Deel IX, n^o 11. - Wat hier in Friesland het vaan was, dat was in de Frankische landen de waskaars. Trouwens, wij zullen later zien, dat bakens, fakkels en andere vuurteekens hetzelfde denkbeeld als het vaan uitdrukken. Wanneer er ‘Voechtghedinghe’ te Herentals gehouden werd en de vierschaar was gebannen, dan deed de Schouteth gebieden, ‘dat elck kome en sta voor zijn recht; want die beklaeght wordt eer die ghewone keerse ontstoken wordt,’ die moest borg stellen vóór het uitgaan van de kaars, op straffe van ‘verricht’ (van regt verstoken; zooals het volk nog zegt verrekt) te zijn: en die ‘met berrender keerse’ aangesproken werd, moest op dezelfde straf den volgenden dag vóór den middag borg stellen (Coust. van Herentals, art. 2). Van dat oud gebruik geeft art. 707 van het Fransche Code de Procédure herinnering.

2 Ibid n^o 19. - Over het algemeen behoorden alle geschillen over ‘landzake’ oorspronkelijk tot de kennisneming van de hooge Landsvierschaar: even zeer als die over den burgerlijken staat der personen: ‘Omnis controversia coram Centenario definiri potest, excepta redditione terroe et mancipiorum, quae non nisi coram Comite fieri potest’ (Capit. L. IV, c. 26). Zelfs de Koning was voor zijn onder het ressort gelegen vast goed aldaar justiciabel; hij pleitte zijne questïons de propriété bij de jugeurs de la Chastellerie du lieu (Baljuwschap van Amiens 1315. Ord. R. de F. p. 563). En toen de onderhoorige Arabieren den Koning van Jerusalem verzochten, om naar eigen herkomst door een eigen Raya en eigen Gezworens gevonnist te worden, werd hun dit toegestaan, met uitzondering alleen van de geschillen over lijf en lid, en over onroerende goederen (Ass. de Jer. c. 4, Canciani V. p. 144).

[p. 139]

of waar, op het vonnis van de hooge Landsvergadering, de daartoe door de Overheid geboden Mannen een versterkt huis of kasteel moeten omver halen: 't zij dan om wederspannigheid tegen de wet¹, of als straf voor gepleegde wandaden, al wat bij zulk een gelegenheid voorvalt aan dooden of gekwetsten, of aan toegebragte schade, daarvoor is geen verhaal.

Maar wee hem, die het waagt om op eigen gezag, en ‘zonder des Volks besluit en des Heeren gebod’ met zijn vaandel op te trekken en zijns vijands huis aan te tasten! Al wat daar valt moet hij dubbel vergoeden, en den aangevallene is het onverlet afbreuk te doen aan die woeste rooverbende. Want wat anders is, volgens het vaderlandsche regt, ‘zulk een hoofdeloos leger, daar geen wettig gezagvoerder, geen Hertog of Graaf bij is?’²

Ook pandingen of inbeslagnemingen zijn souvereine daden. Het heilig regt van eigendom wijkt alleen voor de Wet, die den eigendom erkent en beschermt. En evenzeer is de onschendbaarheid van den huisselijken drempel een natuurlijk regt van den Duitscher, dat naar herkomst alleen bij vonnis van zijn genooten kan worden opgeschort. Wie geld te vorderen heeft van een ander, die vordere dit op drie achtereenvolgende

1 Zoo zijn Edam en Monnikendam in 1423 ter heervaart gelast, om het slot van Gerrit van Zijl, die met regt en vonnis ‘balling 's lands gelegd was’, af te breken (Mieris IV bl. 683). Zoo vinden wij in c. 122 van de Leges Burgorum Scotiae: ‘wie der Gemeente wederspannig is, diens huis moet op openbaar gezag worden afgebroken,’ en in het Gebod aan de Baljuwen van Vlaanderen van 1178, § 8. ‘Domus diruenda judicio scabinorum, post quindenam a scabinis indultam, quandocunque Comes praeceperit aut Baillivus ejus, diruetur a Communia villae, campana pulsata per scabinos.’ Volgens het ‘Capitulare Saxonum’, c. 8, was in dergelijk geval het verbranden van het huis aldaar gebruikelijk, ‘condicto communi placito, simul ipsi pagenses veniant; et si unanimiter consenserint, ut pro districtione illius casa incendatur, tune in ipso placito commune consilio sacto, secundum eorum euva fiat peractum.’ Stemden dus al de Welgeborenen toe, dan werd het huis naar de regelen der ‘eeuwen’ oude herkomst in brand gestoken.

2 ‘Oude Friesche wetten’, 17 Petitio en 12 Constitutio, bij de Haan Hettema, bl. 6 en 12. - ‘Thet is en havedlas hiri, sa hwer sa nen Grewa, ni neu Hertoga, mithi nis’ (Rustr. Regt 5^o, bij denzelfden auteur bl. 129).

[p. 140]

zitdagen, eenmaal, andermaal, ten derdenmale! En is hem dan nog geen regt geschied, zoo eischt hij ten vierdenmale aan de Hooge Vierschaar: en deze geest hem vonnis, dat hij het hem verschuldigde of de waarde van dien door den sterken arm zal mogen wegnemen¹. En dat helpt meestal: want het moet wel een zeer slechte debiteur wezen, van wien niets te vaandelen is!

Te vaandelen: ja, zoo spreekt ons Hollandsch volk nog in zijn echt Duitsche, Oud-Duitsche taal, en geeft daardoor getuigenis van het overoud, thans vergeten gebruik van het vaan bij geregtelijke uitwinningen.

Wat anders dan wimpel beduidt het oud Lombardisch woord ‘Wiffa’, ‘Guiffa’ of ‘Wippe’, door onzen Hugo de Groot in zijn ‘Glossariolum nominum barbarorum’² vertolkt als een ‘signum ex panno.’ En zie nu eens! Waar in Lombardie de kerkelijke tienden niet werden voldaan, daar moest na herhaald verstek de ‘Minister Reipublicoe’ van het ‘District’ (wij zouden zeggen de Baljuw van het Land) het huis of de hut³ van den onwilligen tiendpligtige in beslag nemen en houden tot dat het verschuldigde gekweten was. En tot teeken van die geregtelijke inbezitname⁴ werd daarop een wimpel geplaatst, die wel geen andere dan 's Lands kleuren zal gevoerd hebben.

Het laat zich echter gereedelijk verklaren, dat waar de in-

1 Van dat ‘nemen’ namus, namium voor pand in de Engelsche en Schotsche wetten. ‘Non capiat quis namium, usque dum ter rectum petierit (regt gevraagd heeft) in Hundredo aut in Comitatu. Et si ad tertiam vicem rectum non potest habere, eat ad Comitatum, et Comitatus praefigat ei diem quartum, et si ipse defecerit de quibus ipse postulat (en als de gedaagde niet compareert) tunclicentiam accipiat namium capere’ (Leg. Guil. Reg. Angl. c. 42, Canciani IV, p. 357). Van dat namium het fransche ‘nantir, nantissement’, en ons anders zoo Grieksch klinkend woord ‘naumptiseren’

2 Bij Canciani, I, p. 294 en 296 - Hier en daar vindt men watermolens, van ouds wipmolens genaamd; zijn dit soms vroeger sein- of vlagmolens geweest? - Van denzelfden radix komt misschien ons wapperen.

3 Si iterum contentores existant, tunc per publicam auctoritatem domus vel casae eorum wifentur, quousque pro ipsa decima satisfaciant (Leg. Lod. Pii, cap. 34, bij Canciani I, p. 191).

4 Zoo gold het ook bij particulieren voor inbezitname, als men zijn eigen wimpel op eens anders goed stelde: dit stond volkomen gelijk met het slaan van palen in eens anders grond. ‘Siquis sua auctoritate terram alienam sine publico jussu guiffaverit, dicendo, quod sua debeat esse et postea non potuerit probare, componat VI sol., quomodo qui palum in terra aliena pigit’ (Leg. Reg. Long. lib. VI, c. 95, en Form. XXXIX, bij Canciani I, p. 137 en II, p. 471).
Het Romeinsche regt had dergelijke bepalingen: en ofschoon de oorsprong van de Duitsche regtsgebruiken zeker niet bij de Romeinen moet gezocht worden, is het aardig te zien, hoe ook daar vaandels of wimpels, 't zij van den Keizer (vela regia, signacula imperatoria, effigies insigniaque imperatoria), 't zij zelfs van particulieren een belangrijke rol speelden in regtszaken. Het was verboden zijne eigendommen onder den naam of 't wapen van een aanzienlijke te plaatsen, om daardoor een vervolgend crediteur af te schrikken (Lib. II Cod. tit. XV), veel meer nog om des Keizers velum of vexillum daarvoor te gebruiken. Dat laatste of zijn eigen wapenbord mogt men ook niet stellen op goed, dat een ander onder zich heeft, al was deze daarvan ten onregte houder, en al had men daarop eigendom of hypotheek. Immers niet dan na regterlijk vonnis (1. 2, tit. XVI: 1. 1 & 2, tit. XVII, eod.) 's Keizers naam en wapen, ‘tabulae quae nostram appellationem continent vel effigies insigniaque imperatoria’, mogten alleen gesteld worden op 's Keizers eigen bezittingen, niet op de goederen van particulieren, al was de Keizer medeëigenaar, tenzij die goederen in 's Keizers domein geïncorporeerd werden. Zulk eene ‘signatio fiscalis tituli’, ‘publica tituli propositio’ was b.v. de straf van dengene, die het water der openbare waterleiding naar zijn grond deed vloeijen, en had ook plaats bij vacante goederen. (Tib. Imp. de Divinis Domibus Constitutio, praef. cap. l, 3, 4: l. 2, Cod. de Aquaeductu: l. 3, Cod. de Bon. Vac.). En niet alleen de belanghebbende, maar iedereen, de onvrijen zoowel als de vrije lieden, mogt de ten onregte gestelde vela straffeloos afrukken. (Tib. Imp. Const. c. 4: l. 2, d. tit. XVI: l. 1, d. tit. XVII, Cod.).

[p. 141]

beslagneming veldvruchten betrof een eenvoudiger teeken ten bewijze van de in bezitname door het openbaar gezag zal zijn gebezigd geworden.

Welk teeken nu in zoodanig geval meestal gebruikt werd, toonen ons nog heden ten dage die stroowisschen¹ aan lange staken vastgehecht, die men ten tijde van den oogst heel Duitschland door, en ook in onze Zuid-Oostelijke provinciën op het veld ziet staan. En de oude naam is ons bewaard gebleven in het Fransche wetboek van Regtsvordering: saisie-brandon²,

1 Dat ook bij de Romeinen de stroowisch als herkenningsteeken gebruikt werd, blijkt daaruit, dat een afdeeling van nagenoeg 200 man manipulus genoemd werd; welke naam, volgens Plutarchus, daaruit ontstaan is, dat in Romulus tijden iedere van die afdeelingen door een handvol hooi of stroo aan een langen staak vastgebonden onderscheiden werd.

2 Carré op art. 626: ‘on l'appelle saisie-brandon par suite de l'usage de placer sur les champs des faisceaux de paille appellés brandons suspendus à des pieux fichés en terre.... mais en conservant la dénomination le Code n'a pas consacré l'usage.’

[p. 142]

waardoor veldvruchten onder geregtelijke bewaring gebragt, en de aanstaande verkoop wordt voorbereid en aangekondigd.

Brand, brandon was de algemeene naam voor ieder noodteeken, dat in de plaats treden moest van het vaan, waar dit niet voorhanden was of geen nut kon doen. In den nacht was vuur en brand het eenige baken¹, dat men zien konde; en die branden zij dienden niet alleen om 't volk bijeen te roepen tot afweering van den vreemden vijand, maar meestentijds helaas! speelden zij hun rol bij de onderlinge veeten der magtigen. Vandaar de nog gebruikelijke fransche spreekwijs brandon de discorde, zooals wij in diezelfde oud-duitsche beteekenis van ‘fakkels en toortsen der tweedragt’ spreken.

En het bewijs, dat die ‘noodteekens’ slechts als surrogaten van het vaan werden beschouwd, blijkt uit de omstandigheid dat het woord hrandon al spoedig de beteekenis van vaandel, ja in het algemeen van doek² verkreeg: en meer nog daaruit, dat, zooals Brodeau op art. 74 der Coutume van Parijs opmerkt, in vele provinciën de inbeslagneming van veldvruchten niet door eenig landelijk product, als stroo of boomtakken, werd aangeduid, maar door een stuk linnen of laken: duidelijke herinnering aan het vaan, de aloude lands- of volksbanier van het souvereine Gouw of District.

Het schijnt, dat deze meestal tweekleurig was.³ Zoo althans was dit in Holland en omliggende landen: en 't had zijn reden. Geen Gouw zonder een rivier of beek, die het Gouw doorsnijdt, en

1 Bakens: dat was bij ons de naam voor seinvuren, piktonnen. (Noordewier, bl. 53, 95). Erectis bakinis zegt de Zeeuwsche Keur. De gezengde stok, die in het Noorden bij krijgsgevaar werd rondgezonden (Noordewier, bl. 43), wat was die anders, dan een voorstelling van die vuurbakens, welke men, om den vijand geen achterdocht te geven, raadzaam vond niet te ontsteken? Van dien ‘brander’, brandaris (Leg. Burg. Scot. bl. 125) of toorts is het Italiaansche brando (dichterlijk) voor (het blinkend) zwaard, en brandire voor zwaaijen afgeleid. ‘Iemand een uitbrander geven’ is thans nog een bekende spreekwijs.

2 ‘Corpus S. Remigii integrum inventum est, brandeo rubeo involutum.’ (Hincmar. in vita S. Remigii). Ital. brandone, brandello, een lap laken.

3 Zoo ook in Duitschland: zwart en wit Pruissen, blaauw en wit Beijeren, geel en rood Wurtenberg, enz.

[p. 143]

waar de vruchtbare kleibodem zijn oorsprong en juist daarom ook zijn naam aan te danken heeft. Van daar op het wapen of de afbeelding van het Gouw die regtstandige of soms ook wel horizontale verdeeling in drie velden, waarvan het middenveld, van eene andere kleur dan de beide zijvelden, kennelijk het water verbeeldt: de Schie, de Delf, den Rijn. Die onderscheiden kleuren van land en water werden nu zeer natuurlijk de kleuren van het vaan. Zoo was zwart en wit de kleur van Delfland, groen en wit die van Schieland, rood en wit die van Rijnland: en toen de steden aan het land onttrokken werden, en eigen wapens van den Landheer verkregen, behielden zij toch de oude verwen van het ‘Land’ waartoe zij behoord hadden, zoo als het met nieuwe teekens opgesierde stedewapen meestal het oude landswapen in herinnering bragt.¹

En trotsch was men op die voorvaderlijke uitmonstering. Zij pronkte niet alleen, zoo als men thans op veel plaatsen nog zien kan, op weeshuizen en andere publieke gebouwen, en op de ‘blinckende teyckenen’² waarmede men te velde trok, maar op de borst der dapperen: en de rijke burger of welgeboren man droeg op den wapenrok, die zijn harnas bedekte, de kleuren van zijn stad en land met niet minder welgevallen, dan waarmede de man van den hoogsten adel³ ‘'s Graven kleederen’ droeg.

1 Zoo waren de wapens der oude vrije heerlijkheid van Resves in Brabant wit en rood. Zie bij Christyns Jurisp. Her. p. 166. Een dergelijke tweekleurige verdeeling in drie welden, teeken van hoogen ouderdom, ziet men ook op de wapens van het Vrije van Brugge, van de Casselry van Cortrijk, van het Land van Dendermonde, van Bouchaute, van Ostende, van de Casselry van Yperen, van Thienen, van Sichem, van Diest, van Grimbergen, van Vilvoorden, van Lier, enz.

2 Klerk lage landen, op anno 1076.

3 De Heeren van Arkel, van Culenborg, van Egmond ‘en andere Baenrotsen en minder Heeren’ droegen in 1353 de ‘cleding’ of ‘leverije’ van den Graaf. (Klerk lage landen, p. 168 in nota). De Raadsheeren van den Hoogen Raad van Mechelen werden door Karel den Stoute ‘in zijn geleide opgenomen’, en droegen als zijn Pairs en ‘Huisgenooten’ (Domestici) ‘'s Vorsten kleederen’, die hun geleverd, en daarom ‘leverij’, ‘livrée’, ‘liberata’, ‘liberatio’, genoemd werden. Om dezelfde reden gaf de Koning van Engeland aan ieder van de genen, die hij tot den Adelstand verhief, en die alzoo zijne onmiddelijke onderdanen en huisgenooten werden, een pak van ‘zijne kleederen’ ten geschenke. De Franschen noemden dit ‘être aux draps de quelqu'un’ (Ducange drappale, liberata, liberatio). Daarvan weder het meest gebruikelijk woord voor vaan, drapeau. - Op dezelfde wijze zeide men de ‘leverij der stad’, librata civitatis.

[p. 144]

Zoo zag het belegerde Neusz ten jare 1474 eene groote menigte krijgers uit alle oorden van Holland voor zijne muren bijeenverzameld, ‘allen met diversche cleedinghe elck van sijne stede over 't harnas’: wat aan die Overlanders, aan zulk een weelde zoo het schijnt niet gewoon, aanleiding gaf tot de spottende woorden: ‘Zie daar comt de winter, want de bonte crayen comen in 't lant.’¹

1 Divisiechronijk, 30, cap. 63.