Dietsche Warande. Jaargang 4

[p. 515]

tekstkritische noten

V. 9, 1512: ‘comfoert’. - V. 10, 1512: ‘engels’. - V. 17, 1512: ‘bloyende’. - V. 18, 1512: ‘vlies heere’. - V. 22, 1478: ‘D.d. herte lyeve K. bidt’; 1512: ‘biddest’. - V. 25, 1512: ‘coninginne’, rijmend op ‘minnen’.

Van die seven Vruechden onser liever vrouwen.

Van die erste vruechde.

Gaude, Maria, Goods moeder, vruechden rijc!
Dijnre vruechden en wert nie vreuchde ghelijc,
Al is dat veel dijnre vruechden waren
Doch so wil icker seven eren.
⁺ Die eerfte was van wonder groet,
Doe dy God bi finen enghel ontboet
Dat hy dy hadde wtvercoren,
En̄ vandi woude fijn gheboren;
Doe dijn fiel gaf volboert
⁺ Tottes engel Gabriel woert,
Wert ontfaen aen dijn heilige liehaem
Jhefus Criftus, dat waer Goods lam.
Daer om is dat kuysche lichaem dijn
Van fethijn, dat vergulden scrijn.
⁺ Ende dijn fiele, van goude roet,
Daer in lach dat manna, dat hemelsche broet.
Du biste die blueiende roede Aârons,
Ende dat vluys heers Gedeons,
Dat in eenre droegher ouwe
⁺ Nat wert vanden hemelscen douwe.

Bider eerfter vruechde vermaen ic dy,

Dattu dijn Kint bidt voer mi.
Verblyde my tot mijnre lester noet,
Bewaer my voer den ewighen doot!

+ 5

+ 10

+ 15

+ 20

Van die anderde vruechde.

⁺ Gaude, Maria, hemelsche sonne,
Vol alre vruechde ende alre wonnen.
Dijn ander vruechde lach daer an,

+ 25

[p. 516]

 

Doe dat kynt, Sunte Johan,

 

In sijnre moeder lichaem van vruechden spranc.

 

⁺ Ende du songhefte love fanc

 

Van inwendigher vruechden: Magnificat!

 

Daarom bistu dat balfem vat,

 

Daer God den dueren balsem in goet,

 

Die van ons verdreef den ewighen doot.

 

⁺ Da biste den bosch onverbrant

 

Die Moyses doch vol vuers vant;

 

Du byste die besloten gaerde

 

Die de Heere selver bewaerde;

 

Du bifte des waren conincs Davidis

 

⁺ Die scoen Abifac Sunamitis.

 

Dat was een wtvercoren ioncfrou,

 

An welcker die coninc had betrou.

 

Also rufte in dijn huus

 

Wel .ix. maenden die heere Jhesus.

 

⁺ Bider ander vruechde vermaen ic dy,

 

Vrouwe, keert dijn ghenade tot mi,

 

Ende helpt mi alre joncvrouwen vrouwe,

 

Dat ic God ewelic moet bescouwen.

+ 30

+ 35

+ 40

+ 45

Die derde vruechde.

Gaude, Maria, Heer Jeffe bloeyende rijs,
⁺ Du biste alre vruechden een paradijs.
Dijn derde vruechde en can niemant volgronden,
Die di anstont te vrolicken stonden.
Doe du gebaerst den heilighen Christ,
Wes dochter ende moeder du bist.
⁺ Du bist die poerte heer Ezeciels,
Du bist oec die berch heer Daniels.
God quam doer der poerten selver gaen,
Also dat sy nie en wert op ghedaen.
Vanden berch wert ghehouwen een steen,
⁺ Sonder mans hant, ende anders gheen.
Alsoe wert fonder mans konne

+ 50

+ 55

+ 60

[p. 517]

 

Van di gheboren die waer sonne,

 

Als die sonne sceem gaet door dat glas

 

Daer nie gheen broke aen en was.

 

⁺ O roefe bloem, wat vruechde was dijn,

 

Dattu schouwedes fijn godlic aenscijn!

 

Hi lach te dinen borsten, wel te moe,

 

Du brachste hem menich cussen toe.

 

Bi der derder vruechden vermaen ic di,

 

⁺ Keert dijn barmharticheit tot mi.

 

En̄ helpt mi, dat ic, lieve vrouwe,

 

Dat godlike aenficht mach bescouwen!

+ 65

+ 70

Die vierde vruechde.

Gaude, Maria, vrolike ley sterre,
Dijn vierde vruechde wil ic eren gherne,
⁺ Die du ontfinghes tot den tiden
Doe die drie coninghen quamen gheriden,
Ende offerden dinen kynde thout
Wierook, mirre ende gout.
Die wierooc die priefter te offeren plach;
⁺ Daer bi men wel bedencken mach
Dat dat ghebenedide kynt dijn
Hogheste priester soude sijn,
Die hem selven offeren conde
Voer alder werlt groete funde;
⁺ Die bitter mirre beteikent sijn doot,
Die ons verlost heeft wt alre noot;
Dat gout bediedt boven alle dinc
Dat dijn kynt is een machtich coninc.
Daer om bistu dat elpen been troen

+ 73

+ 80

+ 85

[p. 518]

 

Du biste een tortelduve fonder galle,

 

Du biste een croen der heilichen alle.

 

Bi der vierder vruechden vermaen ic di,

 

Bidt dijn lieven Soen voer mi,

 

Ick en moet sijn hulde verwerven!

Die vijfde vruechde.

Gaude, Maria, roes sonder doern,
Van conincs David stamme wtvercoren.
Dine vijfte vruechde was doe,
Als du wtginghes van Betlehem
Ten tempel van Jherusalem,
Ende brocht daer dat Kindekijn
Ende offerdet den vader sijn.
Die hadde vanden heilighen gheest verstaen,
Dat hi niet en soude sceiden van defer eerden
Dat kint en soude hem te siene werden.
Doet in sijn armen hem wert gegheven,
Daer quam oec vrouwe Anna, prophetisse;
Si begonden daer eerst dat vrolick lichtmisse:
Si ghebenediden dat lieve kint:
Want voer dien tide, nochte sint
Anders so waer die werlt verloren.

Bider vijfter vruechden vermaen ik di,

Bydt dijn herte lieve kynt voer mi,
Verblijt mi in mynre lefter noot,

Die seste vruechde.

Gaude, Maria, scoen morghen root,

[p. 519]

 

Dijn seste vruechde was wel groet,

 

Die du ontfinghes tot den stonden,

 

Doe dijn kint wert weder ghevonden,

 

⁺ Dattu, lelye bloem wtvercoren,

 

Haddeste drie daghen verloren.

 

Op nyewe wert hi di onderdaen.

 

Dijn kuischeit heeft dat eenhoern ghevaen.

 

Du heefste gemaket vanden leewe een lam,

 

⁺ Ende den wilden aern tam;

 

Du heefste ghebonden den sterken Sampson,

 

Du heefste verwonnen den wifen Salomon;

 

Du heefste den pellicaen ghevaen;

 

Die salamander is tot di wten vuer ghegaen.

 

⁺ Du heefste versuenet den grymmenden pantier,

 

Du heefste verwonnen dat elpendier.

 

In die wert die oude fenix ionck,

 

Doe Yditum spranck den hoghen spronc

 

Vanden hemel totter eerden:

 

⁺ Doe God in di een kint woude werden.

 

Bi der sester vruechden vermaen ic di,

 

Keert dijn bermherticheit tot mi,

 

Ende dat ic ghenade vinde

 

An dinen herte lieven kinde!

+ 125

+ 130

+ 135

+ 140

Die sevenste vruechde.

⁺ Gaude, Maria, hemelsche coninghinne,
Dijn sevenste vruechde trect boven allen finne
Die hemelsche coninc in sinen troen
Die croende di mitter ewigher croen.
Dáer om bistu Abigael,
⁺ Die den coninc David beviel soe wel:
Doer die cloeckicheit hoerre sinnen
Nam hise tot eenre coninghinnen.
Du biste vrou Esther, die cleyne borne,
Die Assuerus had wtvercoren.
⁺ Die cleyne born wies in een grote vloet:

+ 145

+ 150

+ 155

[p. 520]

 

Sy wert coninginne over al sijn goet.

 

Also heeft dy heere bi dy ghedaen,

 

Ende di tot eenre coninghinne ontfaen.

 

Oeck liet die wife Salomoen

 

⁺ Tot sijnre rechter hant setten een troen,

 

Daer hy sijn moeder mede ontfinc;

 

So dede die hemelsche coninc;

 

Hi ontfinck di metter engelen scaer

 

Tot sijnre rechter hant aldaer.

 

Bider sevender vruechden vermaen ic di,

 

⁺ Bidt den hemelscen coninc voer mi,

 

Dat hi mi brenghe totten troen,

 

Ende verleen mi die ewighe croen! Amen.

+ 160

+ 165

Aanteekeningen op het tweede gedicht.

⁺ Daerom is dat kuyfche lichaem dijn
Van sethijn, dat vergulden serijn.

In het meesterstuk onzer middelnederlandsche literatuur leest men:

Dat hout, daer dat glas in stont,
Was licht ende vast, ende heet cetijn.

(Reinaert de Vos, v. 5596)

De lofdichter op Maria zinspeelt hier op het hout, waar uit de tafel bij het tabernakel staande was samengesteld, dat Maerlant in dezer voege beschrijft in den Rijmbible.

An die nordside dar ieghen recht
Stont ene tafle van houte cetin,
Dair ic oec wel feker ave bin
Dat lichtste oud eist datmen vint,
Ende verrot niet en twint.

Zie Reinaert de Vos, uitgeg. door Willems, bl. 213.

[V. 17. ‘Du biste die blueiende roede Aarons.

Aarons dorre roede bloeyde binnen eender nacht van Gods woerden boven der natueren aert. Alfo bloyde Maria doe si haer kint ontfine van Gods woerden, sonder man.’

De glossa in ‘Der sielen troost’.

V. 18. Ende dat vluys heers Gideons.

‘Gedeon leyde een scaepsvel op een drogen acker en̄ bat Gode dat hi hem een teyken gave dat den dauwe quam inden velle en̄ foude dat nat maken en̄ alle dat aertrijc daer om foude droech bliven.... Dats een ghelikenisse’ - en beteekent; dat Maria maagd bleef, gelijk het aardrijk droog, en toch vruchtbaar was.

+ V. 13, 14.

[p. 521]

V. 49. ....Heer Jesse bloeyende rijs.

‘Yesse was coninc Davids vader. Van Davids gheslachte quam een bloeyende rijs, dat was Maria. Dat rijs bracht wt een edel bloem, dat was Ihūs Xp̄s. Een bloem gaet uten rijs en̄ scadet den rijfe niet. alfo wort Ihūs van Maria gheboren ende dat scade haren maechdom niet.’

V. 55. Da biste die poerte heer Ezechiels.

Zie onze ‘H. Linie’, bl. 22, 50, 125-6.

V. 56. ....die berch heer Daniels.

‘Coninc Nabugodonofor [in Daniels boeck], sach in een droom een beelde voer hem staen, dat wat feer groot. dien was dat hoeft ende den hals van gout. ende die borsten ende armen van silver ende die buyck was van metalen ende die beenen en scenen waren van yfer ende die voeten waren half van yfer ende half van aerde. Dat beelt sach hi staen bi eenen hoghen berghe. daer af wert [sonder handen] gehouden een steen.... Die steen sloech dat beelt ende maectet te nyet. Bi dat beelt is betekent die werelt die was gulden ende goet int eerste. daer na wert si arch, dat was dat silver. daerna wert si noch argher. dat is metael. Nu is si yferen. Noch sal sy argher werden. dat is die aerde. Die groten berch was Maria. van den groten berch werd [fonder hant] afgehouden een steen.... dat was Xp̄s die wert geboren van Maria fonder mans toe doen. Die steen scoerde dat beelt. dat is Xp̄s sal ten ioncsten daghe verstoeren alle de ghene die die werelt ghedient hebben.’

A.Th.]

⁺ Alsoe wert sonder mans konne
Van di gheboren die ware sonne,
Als die sonne scijn gaet door dat glas
Daer nie gheen broke aen en was.

Deze niet onaardige vergelijking is meermaals aangewend geweeft, onder andere in een Kerslied, voorkomende in Willems liederen, bl. 419:

Duur lijt

Nam God der creatueren,
Alfo ter menegher hueren
Duer dueren van glase wel
De sonne scient, sonder ghequel,

Naer Gods bevel

Zeer snel.

In welk couplet het punctum achter 't vierde vers geplaatst den zin verstoort, en het slotrijm ontbreekt.

Willems wist niet, althans de uitgever der laatste afleveringen des werks, van waar dit lied voortkwam. Wij kunnen deswege inlichtingen geven: het staat geschreven in een ‘Pachtboek van verscheydene goederen competeerende 't godshuys van S^t Jacobs binnen Gent, alsmede behelzende de rekeninge des ontfancs der yckinge van de Scheppenen’ zijnde van den jare 1440 en berustende ten stadsarchieve van Gent.

[De schoone vergelijking, die wel van patristische herkomst zal zijn, vonden wij zuiver uitgedrukt in het XIII^e-eeuwsche lied:

Ut vitrum non leditur
Sole penetrante,
Sic illefa creditur
Virgo post et ante.

of

Post partum et ante.
Gheliic dat niet en quetst dat glas
Daer die sonne sciint dore,
Geloven wi datfi maghet was
Na der dracht als vore.

Zie overigens onze ‘H. Linie’, bl. 125.

A.Th.]

+ V. 61.

[p. 522]

[V. 128. Dijn kuischeit heeft dat eenhoern ghevaen.

‘God is wel gelijc den eenhoren. dat wert onderdanich eenre ioncfrouwen. en leyt hem in haren scoot ende dan wertet ghevangen.’ Gelijke hoedanigheid wordt den elefant toegeschreven, die voor het meest ingetogen dier bekend staat. Of er iets dergelijks van den wezenlijken eenhoorn, den rhinoceros, te zeggen valt, kunnen wij niet beslissen.

V. 133. Dus heeftse den pellicaen ghevaen.

‘dats een vogel die gheeft sijn iongen sijn eyghen bloet ende daer mede maeckt hyfe levendich alsse die slanghe ghedoot heeft. So dede Criftus by ons.’

V. 134. Tot di is die falamander wten vuer, ghegaen.

‘God is oec ghelijc den salamander. dats een dier ende wonet int vuer. Men vindt berghen die altoes barnen van vuer ende en konnen niet gelesschen. In dien vuere woent dye salamander. daer en mach nyemant toe comen. Die ghene die dat vanghen willen die maken een vuer verre van daen. Als die salamander dat vuer siet so loopt hy wt fijn vuer in dat vuer.... Also was Xp̄s inden scoot des hemelschen vaders. daer en conde nyemant tot hem komen. doe maeckte Maria hier neder een ander vuer in aertrijck, dat is vuer der barnender liefte.... Doe onfe here dat vuer sach quam hi uten schoot sijns hemelschen vaders ende liep int reyne lichaem onfer liever Vrouwen Maria. alfo werdt hi gevanghen.’

A.Th.]

V. 136. Du heeffte verwonnen dat elpendier.

In de glosfa staat er: ‘God is oec ghelijck dat elpendier dat is soe groet, dattet een borghe of een ghetimmer op sijn rugghe draghet. daer wel .XL. mannen op sijn: als dat wilt is, foe pleecht ment te vangen mit eenre kuischer maecht,’ enz.

⁺ In die wert die oude fenix jonc
Doe Yditum spranc den hoghen spronc
Van den hemel totter eerden,
Doe God een kint in di wilde werden.

De glosfa zegt: ‘God.... doe hy een kynt wert, vloech van den hemel in dat vuer dat Maria in hoerre fielen hadde, daer om is hy gheheten Yditum, dat is een springher. Daer om singhet men in die hemelvaert ons Heren in eenre Sequencie:

Huic nomen extat conveniens Yditum,
Saltum de celo dedit in virginalem ventrem.

+ V. 137.

V. 32, V.D. ‘biste’. - V. 34, 1512: ‘verloste’. - V. 53, 1512: ‘baerdeste’. - V. 62. De utr. uitgave bemint de verkortingen; in pl. v. waer, heeft de andw: ‘geware’.

V. 63, 1512: ‘der zonnen scijn’. - VV. 65, 66: utr. uitg. O roefe bloem wat was dat, dattu beschouwes sijn godlic aensicht. Andw. uitg. ‘O roofe bloem wat vroechde was dit, dattu schouwes sijn godlic aenficht.’ - VV. 67, 68: In de oude uitgg. rijmt hier ‘ssen’ met rsten’. - V. 77, Utr. uitg.: ‘Ende offerden dijn kynde grote thout’, andw.: ‘Ende offerden dijn kint grote gauen’. In de 1^e lezing is 't woord gaven uitgevallen; in de 2^e heeft men met thout geen weg geweten. Ondertusschen is het duidelijk, dat een Koning ‘grote gaven t'houd offeren’ niet anders is dan wat we thands bij samentrekking zouden noemen: ‘groote gaven toehuldigen’ - ‘te hulde offeren’. Zie een voorb. van houde als kulde aan God in den ‘Leken-spiegel’, B. II, c. 44, v. 482. - V. 83, ed. 1512: ‘soude’ - beter, hoewel soude dan voor scoude zoû moeten wijken. - V. 87: In de uitgg. ‘beteekent’. - V. 88, ed. 1512: ‘gheweldich’.

V. 96. Hier is ‘hulde’ nu gunst. - V. 103, ed. 1512: ‘brachtes’. - V. 112, utr. ed. ‘beginghen’. - V. 118, andw. ed. ‘seer geminde’. Zoû dat herte lieve ook harde lieve (zeer lieve) beteekenen?

90

95

100

105

110

115

120

V. 128 ontbr. in 1512. - V. 130 en volg. heeft 1512, als overal: ‘du hebste’. De H^r v.D. kopieert meest ‘heeftfte’, maar ook ‘heeftfe’ en ‘heefte’. - V. 144: zie V. 118.