Dietsche Warande. Jaargang 4

[p. 303]

Mengelingen.
Berichten, wenken, vragen, briefwisseling.

Het sterfjaar van Jan van Boendale.

Voor vier jaar geleden reeds veroorloofde ik mij een woordtjen in den strijd mede te spreken, die tusschen mijne bekwame en ijverige brabantsche vrienden, de Heeren van Even en Génard over het doodjaar van den dichter der ‘Yeesten’ en van den ‘Lekenspiegel’ gevoerd werden. Mij aan de zijde scharende van den leuvenschen archivist, had ik het genoegen een paar jaar later den geleerden vriend en chef des andwerpschen bibliotheekbewaarders, den Heere Mertens, tot ons te zien toetreden, met achteristelling van zijn kontubernaal. In weêrwil, ook zelfs van de ontdekking des Heeren Mertens, is echter de jonge Serrure¹ de oude voorstelling getrouw gebleven, en verwijst, onzes bedunkens, Jan van Boendale 14 jaar te vroeg naar de andere waereld. Jonckbloet heeft zich van gelijk gevoelen verklaard. 't Wordt dus meer dan tijd, dat de quaestie uitgemaakt worde. 't Is in zonderheid gewenscht, dat De Vries zich over het sterfjaar van zijn pleegkind nader uitspreke; en met dat oogmerk herdruk ik hier de laatste stukken van 't proces, gelijk zij in de ‘Eendragt’ verschenen zijn. Eer D^r Verwijs met zijn bloemlezing daaraan toe is, dient de zaak beslist te zijn.

Aan den Heere Redakteur van de ‘Eendragt’.

Wel-Edele Heer en Vriend!

Ik heb, ten vorigen jare, met veel belangstelling gevolgd den in uw halv'-maandblad gevoerden redestrijd der Heeren Van Even en Génard over het sterfjaar van Jan Boendale. Scheen het menigen lezer misschien toe, dat de weêrzijdsche aanvallen en afweeringen wel eens wat al te veel heftigheid bij de kampers verrieden - toch kan

1 ‘Gesch. der Ned. en Fr. Letterk.’ enz., bl. 246.

[p. 304]

men niet ontkennen, dat het onderwerp der tweespraak ten zeerste de aandacht verdiende van al wie onze nederlandsche lettergeschiedenis hoogschat.

Ik schrijf U deze regelen met tweërlei doel: voor-eerst, om, na de lezing der bij Geb^s Peeters uitgegevene en mij door den Heer Génard allervriendelijkst toegezondene Verhandeling, met de hand op het hart te zeggen, welken eindindruk de bekamping des vraagstuks gemaakt heeft op iemant die buiten het krijt staat; ten tweede om, naar aanleiding van 's Heeren Génards laatstaangevoerde pleitmiddel, eene vraag te doen aan de wel-onderrichte lezers van uw verdienstelijk blad.

Mijn hooggeschatte vriend, Prof. M. De Vries, heeft (als bekend is), ten gevolge der belangrijke ontdekking, door D^r Dozy te Oxford gedaan en, onder dagteekening van 20 April, 1845, aan den eerste meêgedeeld, het vraagstuk aangaande den naam des dichters van den Lekenspiegel voor goed uitgemaakt, en met 's mans eigen woorden bewezen, dat hij noch Deckers, noch Dekens heette, maar dat hij, nevens zijn naam van Jan de Clerc, nog onder dien van Boendale bekend stond; welke laatste naam hij ook ‘ter Vueren’, in de plaats zijner geboorte, gedragen had. De inleiding op den Lekenspiegel bevat meerdere belangrijke bijzonderheden uit den levensloop van den bekwamen schrijver, en men mag aannemen, dat, gelijk die nader werd toegelicht door de onvermoeide pogingen van de Heeren Génard en Leo de Burbure, de geschiedenis van geen onzer leerdichters van de XIII^e, XIV^e en XV^e Eeuw zoo goed kan worden nagegaan als die van den vermaarden Schepensklerk van Andwerpen.

Intusschen heeft Prof. De Vries, wat het jaartal der geboorte en des overlijdens van zijn pleegkind aangaat, zich moeten vergenoegen met een paar aannemelijke gissingen; noch het eene noch het andere heeft hij verder kunnen brengen dan den staat van waarschijnlijkheid, en ieder nieuw licht, daarop geworpen, moest dus dubbel welkom zijn.

De beroemde Willems had het jaar 1280 als dat der geboorte van Jan de Clerc opgegeven. De Vries nam deze ‘gissing’ aan, en poogde er een grond voor bij te brengen. ‘Veel vroeger kan het niet gesteld worden,’ zegt hij, ‘want in 1350 voltooide [Boendale] het tweede gedeelte der Yeesten, en de waarschijnlijkheid noopt ons, zijne literarische werkzaamheden niet boven 70-jarigen leeftijd uit te strekken.’ Dat laat zich hooren. Maar waarom zoû het niet later zijn geweest? -

[p. 305]

‘Om dat de schrijver,’ merkt De Vries op, ‘in het eerste Boek van den Lekenspiegel (1325) zijne lezers herhaaldelijk met den naam van kindre aanspreekt,’ en ‘men hem [derhalve] wel niet minder dan een 45-jarigen ouderdom [mag] toekennen.’ Mij dunkt, dat deze grond veel van zijn kracht verliest, wanneer men bedenkt, dat Boendale ‘buiten allen twijfel’ ‘tot den geestelijken stand behoorde,’ en dat hij den Lekenspiegel bepaaldelijk voor het ‘leke volc’ had geschreven, hetwelk als kinderen, vooral in die dagen, tegenover den geestelijken vader stond; terwijl de lieflijk weemoedige wensch, omstreeks de zelfde tijd uitgesproken,

‘Dat ic ghaerne zaghe dat
Yet van mi bleve, dies te bat
Dat leke volc hadde na mine dood,’

blijkbaar even goed uit het charakter en de stemming des auteurs, ook al hadde hij de 40 jaren nog niet bereikt, als uit den ouderdom des vijf-en-veertigers, verklaard kan worden. Vooral wanneer die vijfen-veertiger een zoo wakker ambtenaar is als onze Jan. Men erkenne dus, dat er nog geen reden bestaat, om eerder 1280 dan 1285 aan te nemen voor Boendales geboortejaar.

Wat nu het sterfjaar belangt - 't is bekend, dat Willems in het Belg. Museum en in de Brab. Yeesten een akte bekend maakte, die te S^t-Winoxbergen verleden en voor Andwerpen geteekend werd door ‘Jan Bode, Claes Wilmar’ (Schepenen) ‘ende Johannes de Clerc vander stat’. Nu blijkt, in zonderheid uit de mededeelingen van den Heer Génard, dat het groot getal personen, welke den naam van Jan droegen, doorgaands een toenaam bij dien voornaam deed stellen. Zoo worden achter elkander op bl. 31 onderscheiden: Jan Opporte, Jan de Clerc, Jan van Ympeghem en Jan vanden Ghere. Is het nu te denken, dat, als Andwerpen van 1310 tot 1351 een stadsklerk heeft bezeten zoo te-recht erkend in zijne bekwaamheden als Jan de Clerc (bij uitnemendheid), dat dan, slechts zeven jaar later een andere sekretaris van Andwerpen het oorbaar of gepast zal rekenen, zich-zelven blootelijk met deze tot bijzonderen persoonsnaam overgegane aanduiding te teekenen? Jan de Boc, Jan Tripijn, Jan de Bonte en Jan de Scarfhundere (zie De Vries, bl. CXIII en CXV), begrepen het beter, en matigden zich, ofschoon zij alle Jannen en klerken waren, den naam van Jan de Clerc niet aan. Ik blijf dus met Willems en Jonckbloet (1842) gelooven, dat te S^t-Winoxbergen niemant anders dan onze Jan de Clerc, door Jan de

[p. 306]

Clerc te verstaan is. De Heer Génard zegt, dat D^r De Vries ‘zeer wel bewyst’, dat Boendale ten jare 1351 ‘moet gestorven zyn’ en dit punt ‘meesterlik’ behandeld heeft. Niemant kan meer dan ik waardeeren den voortreffelijken arbeid, door den Heer De Vries aan de geheele uitgave van den Lekenspiegel ten koste gelegd; ik houd dit werk voor een waar model van bewerking eens middelned. Auteurs; maar daarom mag ik nog niet toelaten, dat, waar De Vrieszelf het slechts ‘waarschijnlijk’ noemt, dat Boendale ‘kort na 1350, toen hij de laatste verzen der Yeesten schreef, in het voltooyen van dat gedicht door den dood werd verhinderd,’ een lofspreker en leergenoot getuigt: ‘de Heer De Vries bewyst zeer wel dat van Boendale ten jare 1351, korts nadat hy de laetste verzen der Brabantsche Yeesten schreef, moet gestorven zyn.’ Deze getuigenis van den Heer Génard bevat zelfs een soort van petitio principii: want De Vries bewijst niet, noch geeft zelfs door van elders bijgebrachte redeneeringen aan, dat Boendale kort na de staking zijner Brab. Yeesten gestorven is, maar deze staking-zelve is hem de eenige ‘bepaalde reden’ (de bekende zoo zeer verminkte aanteekening van Gevartius en Valkenisse heeft op zich-zelve immers geene waarde) ‘die [hem] weêrhoudt te gelooven, dat onze dichter nog in 1358 leefde.’ Nu wil ik intusschen gevraagd hebben:

1^o	Wáar is het bewijs, dat Boendale van de Brabantsche Yeesten niet meer geleverd heeft, dan den bekenden lijvigen quartijn?
2^o	Zijn er zoo weinig redenen, die een dichter van 65 of 70 jaar kunnen noopen zijn letterarbeid te staken, dat men deze alleen in zijn overlijden meent te mogen zoeken?
3^o	Is het niet aan te nemen, dat een geest, zoo weinig enthuziastiesch gestemd als die van den goeden Boendale, meende dat het Gulden Jaar 1350 juist een geschikt tijdpunt was om zijns rijmens een einde te maken?

Wat het bezwaar betreft, dat hij in 1358 nog een reisjen naar S^t-Winoxbergen gemaakt zoû hebben - we hebben gezien, dat hij even goed 73 als 78 jaar oud geweest kan zijn, en in Holland staan mij genoeg bejaarde stadhuismannen voor oogen, wien de inspanning van eigenlijken letterarbeid ontraden zoû zijn, en die toch, met gemak en genoegen, ter oefening hunner ambtsplichten zich in de frissche Herfstmaand (13 Sept.) eene dagreize ver verplaatsen. zouden.

Nu komen wij op de vond van den Heer Van Even. In de Leu-

[p. 307]

vensche Stadsrekeningen van 1365, fol.^o 10, v.^o, leest men: ‘De derde weke van September: Vander Doet van Janne van Boendale van V stuvers 's iaers. - XXXIJ stuvers payements.’ Deze Boendale namelijk had eene lijfrente ten laste der gemeente van Leuven, en 't was het gebruik, dat hij, die het eerste de tijding bracht van het overlijden eens buiten de stad wonenden rentetrekkenden, daarvoor eene premie ontving. Nu was onze Jan de Clerc, hoewel Boendale genaamd, geboortig van Der Vueren, bij Leuven. Vermoedelijk was zijn vader of waren zijne voorouders van Boendale, een gehucht niet ver van Brussel, daarheen getrokken, met behoud van den kenmerkenden naam huns oorsprongs.

Wat is nu natuurlijker, dan dat, bij de dood van dien Boendale, welke om en in Leuven van kindsbeen af bekend geweest mag zijn, eene rente op de stad hadde, doch, sedert naar Andwerpen vertrokken, zich in Brabant zekere vermaardheid verworven had, dat, bij de eindelijke dood van dien man, in de laatste 5, 6 jaren al oud en af, in het leuvensch register eenvoudig opgeteekend wordt: ‘Vander Doet van Janne van Boendale.’ Een ieder wist, wie dat was, schoon men voor den nederigen stadsklerk ook geen standbeeld oprichtte.

Ik verdiep mij niet gaarne in gissingen: gemakkelijk ware anders nog met meerdere opmerkingen toe te lichten, waarom de leuvensche kashouder onzen man, niet Jan de Clere, maar Jan van Boendale genoemd zoû hebben. Voor-eerst, was de bejaarde dichter wellicht reeds sints een half dozein jaren uit zijne betrekking ontslagen; ten tweede waren te Leuven misschien andere Jannen nog méer onder den naam van De Clerc bekend: De Vries (bl. C) citeert er éen uit Willems op het jaar 1341: ‘Jan de Clerc, die in de Groeve woont.’ Eindelijk:

‘Boendale heet men mi daer,’

‘daer’ dat is: Ter Vueren, dat is: ‘bij Leuven’.

Wat is nu daarentegen minder waarschijnlijk, dan dat behalven den bij Leuven geboren Jan van Boendale, die zich sédert een naam maakte, er nog een andere Jan van Boendale bestaan hadde - een andere Jan uit het gehucht Boendale, bij Elsene-Brussel - en dat deze Jan eene lijfrente op de moederstad van den eerste hebben zoû, en men niet voor verwarring zoû vreezen met te Leuven, zonder nadere toevoeging, te schrijven: ‘Vander Doet van Janne

[p. 308]

van Boendale.’ Hier geldt voor mij, wat te S^t-Winoxbergen óok heeft gegolden. We kennen maar éen hoogst bekwamen en zelfs beroemden Jan de Clerc, Jan Boendale of Jan van Boendale, een goed rechtsgeleerde, ijverig onderhandelaar en griffier, maar vooral zeer bekend volksschrijver, den auteur der beste volksleerboeken, den geestelijken zoon van Maerlant. Geen wonder, dat wij hem, in authentieke stukken, bij uitnemendheid ‘Jan de Clerc’ of ‘Johannes dictus de Boendale’ genoemd vinden (Génard, bl. 48 en 51), zonder dat men het noodig acht tegen eene verwarring met anderen van dien naam maatregelen te nemen. Maar zoû er nu werkelijk van een anderen persoon, die éen dezer namen droeg, te Andwerpen of te Leuven althands, sprake moeten zijn - dan zouden wij een nieuwen toenaam verwachten.

Voorshands meen ik dus de aanteekening ‘Anno 1351 sterf Jean de Clerck, Secretaris van Antwerpen, die den Duytschen Doctrinael hadde gemaeckt. - In chronico rhytmico parvo’ ter zijde te mogen stellen; den ‘Secretaris’ ‘Jean’ met of zonder zijn ‘Duytschen Doctrinael’ gerust naar de ‘kleine rijmchronijk’ te-rug-bannende, waaruit hij is opgestaan, om zoo veel verwarring onder de menschen te brengen: men denke aan de Dekens-, Deckers-, ja De Decker-s-geschiedenis!

Nu, tot mijne vraag. De Heer Génard geeft als éen der motieven op, die hem beletten eenige waarde te hechten aan Van Evens ontdekking, dat hij ‘voor Boendale de verwarring’ vreesde ‘van De Lassus met De Lattre’. Maar - en ziehier de vraag mijner onwetendheid - zoû de Heer van Even zich niet te vrede mogen houden, indien de Heer Génard de identiteit van den Boendale uit de leuvensche rekening met den Boendale van ‘Der Vueren’ even volkomen toegaf, als Henri Delmotte de identiteit van Roelant de Lattere met Orlando di Lasso buiten alle bedenking gesteld heeft? Ik weet inderdaad niet, wat men redelijkerwijze tegen het gezach van Vinchant, in zijne Annales du Haínaut kan inbrengen. Fétis¹ en M^en de Ring hebben dan ook niet geaarzeld de blijkbare juistheid van Delmottes meêdeeling te erkennen, en aan te nemen, dat ‘De Lassus’ oorspronkelijk ‘De Lattre’ heette. De brief van den Heer Emile Gachet (in den Messager des Sciences), waarop de Heer Génard zich beroept, bewijst niets, dan alleen, dat de geestige

1 In zijne Biographie universelle des Musiciens.

[p. 309]

schrijver wat luchtig over de ‘notice’ van Delmotte is heengespronggen, en meent, dat Delmotte slechts uit de registers eener rechtbank van verre heeft afgeleid, wat hem door De Lattres gezachhebbenden tijdgenoot Vinchant was meêgedeeld. Ik vraag derhalve: welke gronden zijn er, om den Messager van 1851, pag 412, méer te gelooven dan den Messager van 1850, pag. 162? Welk voordeel kan het inhebben te zeggen: dat Jan van Boendale even min Jan van Boendale is als Orlando de Lassus Roland de Lattre?

Ik kan dezen brief niet eindigen, zonder den wensch uit te spreken, dat zoowel de Heer Génard als de Heer van Even voortga onze nederlandsche letter- en kunstgeschiedenis met de vrucht van nieuwe nasporingen te verrijken.

Ontvang, geachte Heer Redakteur, de verzekering der oprechte hoogachting, waarmede ik mij noem:

Uw dv. Dienaar en Vriend,
J.A. Alberdingk Thijm.

Amsterdam,
10 Maart, 1854.

Nieuw onderzoek op het sterfjaer van Jan van Boendale.

Sedert Willems' aenteekeningen op den naem en waerschynlyken leeftyd des schryvers der Brabantsche Yeesten, zyn er op dit punt verscheidene ontdekkingen gedaen, die als vaststaende mogen aengenomen worden, en veel min of meer aennemelyke gissingen of meeningen vooruitgezet die door dezen verworpen, door genen als bewyzen werden aengenomen. Prof. Dozy ontdekte den naem en tevens een tot daertoe onbekend gedicht des schryvers; dit is eene afgedane zaek. Doch wanneer het zyn leeftyd geldt, dan is de zaek niet verder dan tot den staet van waerschynlykheid gevorderd. Willems had reeds zyne eerste meening omtrent het sterfjaer 1351, ten gevolge van eene latere ontdekking, zoo niet verworpen, dan toch in twyfel getrokken. Jan De Clerc zou ten jare 1358 nog in leven zyn geweest. Daerna deed de H^r Ed. Van Even eene nieuwe ontdekking, welke zou bewyzen dat onze dichter in 1365 overleed. Wel preutelde de H^r P. Génard een weinig tegen die ontdekking: maer de H^r Alberdingk Thijm bragt hem tot beradenheid. Dan eindelyk, na de meesterlyke behandeling van het vraegpunt door den Hoogleeraer De

[p. 310]

Vries in zyne Inleiding op den Leekenspiegel, heeft D^r Jonckbloet in zyne Geschiedenis der middennederlandsche dichtkunst al de vroegere aenteekeningen en uitgebragte meeningen samengevat, om er eene beknopte levensschets onzes schryvers uit te geven. Zooals de Hoogleeraer, zullen wy ons hier by het aenhalen der verschillende meeningen nopens den leeftyd des dichters niet ophouden. Wy zullen ons bepalen by eenige aenmerkingen en vragen betrekkelyk de door hem verworpen en aengenomen punten.

D^r Jonckbloet heeft als bewezen aengenomen dat van Boendale zyn ambt tot aen zynen dood bekleedde, en dat hy in 1351 overleed. Of de Hoogleeraer De Vries dit een en ander ten duidelykste heeft aengetoond, meen ik te mogen betwyfelen. Over de bediening van zyn ambt tot aen zynen dood spreken wy straks nader. Herzien wy eerst de gronden waerop het sterfjaer berust.

De reeds zoo menigmael beroepen aenteekening moge dan ook oorspronkelyk uit het hs. der Yeesten of uit het Chronicon rhytmicum parvum voortvloeijen, het draegt toch den stempel van eenen veel lateren tyd dan de XIV^e eeuw, en wy kunnen den Hoogleeraer De Vries niet toegeven dat die jongere dagteekening niets ter zake doet¹. Trouwens, al wie soms in het geval is de aenteekeningen van antwerpsche chronykschryvers te raedplegen, weet genoeg in hoeverre men zich op hunne nauwkeurigheid mag vertrouwen, vooral daer waer het namen en dagteekening betreft, en wanneer het eene gebeurtenis van verledene tyden geldt. Ten voorbeelde: Pater Papebrochius, die in zyne Annales Antverpienses, zooveel namen verminkt en soms wel eens een tiental jaren in de tydsorde mist. Ten voorbeelde nog het Antwerpsch Rym-Chronykje (837-1542) ter Burgondische Bibliotheek, in den catalogus onder N^r 6200 aengeteekend, waer men ook op een ingelascht blaedje, onder meer andere aenteekeningen van de hand onzes schepenen J.B. Verdussen († 1774), leest: 1357 stierf Olaes de Clerck, secretaris van Antwerpen, die screef t' duyts Chronyc[aeken?] en andere Boecken. Dit is immers toch wel het beroepen Chronicum rhytmicum parvum, of er minstens een der menigvuldige afschriften van? De latynsche benaming althans is eene nauwkeurige vertaling des nederdüitschen titels²). Zooals men ziet, is het een

1 Inleiding op der Leken Spiegel. Blz. CVII in de aent.

2 Op het schutsblad van het HS. der Burgondische Bibliotheek leest men: Chronicon hoc olim fuit in Bibliotheca Petri Opmeri; coque usus est. Gram. Ant. ff. 31. 57. Zonderlinge zaek, de Jesuiet Papebrochuis heeft het werkje by het vervaerdigen van zyne ‘Annales Antv.’ geraedpleegd, zooals blykt uit zynen brief by den codex bewaerd, aen den Advokaet Arensbodeghem, in de Klaverstraet, geschreven, en luidende als volgt:
‘Consultissime Due. Cognate, Cum voto felieis Pascatis, et multa gratiarum actione remitto commodata mihi Chronica, unde nonnulla didici, alibi nontam distincte reperta. Quod ipsemet hoc officio non fungar, facit gradiendi difficultas, praesertim per plateas saxis inaequaliter stratas. Interim rogo Deum ut te totamque familiam incolumen servet et ad coeleste Pascha perducat. Ex musaeo nostro 10 Aprilis 1705.
Consultiss^e D.
D. Papebrochius.’

[p. 311]

dier beuzelacltige chronykjes uit de XVI^e eeuw, waerin dan nog later het een en ander door onze plaetselyke liefhebbers werd bygevoegd; en de vorm onzer betwiste aenteekening bewyst, zoowel als de zooeven aengehaelde, dat zy een dergelyk byvoegsel is, en geenszins uit de regels van het chronykje is genomen. Wat daer ook van zy, de zaek van Nicolaes was reeds lange uitgemaakt, en Verdussen heeft waerschynlijk zyne aenteekening uit de door Willems wederlegde bronnen overgenomen.

De titel van Secretaris, steeds onzen Janne, zoowel als den gewaenden Nicolaus, toegevoegd, is een ander bewys dat de aenteekening van jongeren tyd is. Wy hebben reeds aangemerkt³ dat de secretarissen in de XIV^e eeuw onbekend waren, en de H^r Ed. Van Even heeft ook de aendacht op de benaming ingeroepen⁴. Doch men heeft die aenmerking, wel wat lichtveerdig, over het hoofd gezien. Het was slechts in het begin der XV^e eeuw dat men soms onze klerken met den titel van Secretaris begiftigde, tot dat eindelyk, hier zoo wel als in Frankryk, de oudere benaming door de nieuwe gansch werd verdrongen; waerschynlyk omdat het eenvoudige voorvaderlyke klerksambt te populair in de ooren begon te klinken. Pater Papebrochius⁵, die op het einde der XVII^e eeuw schreef, gispt, te regt, het néologism in de volgende woorden: ‘Hae etiam primum vice (zegt hy op het jaer 1402) notantur a Secretariis Clerici Civintatis, nunc quidem tres, anno autem 1405 quatuor et quidem primus ab Advocato Nys⁶ appellatur Secretarius. Mallem ego eos Graphariis comparare, nisi velis utrorumque officium, nunc distinc-

3 ‘Geschiedenis van Antwerpen’, II^e D. blz. 442. Wy hebben daer Jacop Smit der stat Clerc, in 1387 gemeld. - Ook onder de stadsbeambten (aldaer, blz. 637), in 1401 vindt men vier der stad Clerken genoemd.

4 ‘De Eendragt.’

5 ‘Annales Antverpienses’ T.I. p. 232.

6 Librecht Nys was Pensionnaris in 1568.

[p. 312]

tum, et ab his cum nudo Clerici titulo usurpatum fuisse.’ Trouwens ten tyde van Papebrochius, en reeds in de XVI^e eeuw waren er aen het stedelyk bestuer Griffiers, Secretarissen en klerken. Willems zelf was eenigzins met de synonimie in verlegenheid. ‘Un Clerc d'Anvers n'était pas nécessairement un Secrétaire d'Anvers,’ zegt hy eerst, en daerop: ‘Le Secrétaire de la ville était nommé de Clerc⁷.’ Men ziet het, de man wist er geen weg mede.

In het schepenen-besluit van den jare 1425, dat wy hierachter mededeelen, zal men zien dat te dien tyde de beide benamingen van Clerc en Secretaris nevens elkander als synoniem van ambtswege werden gebezigd; doch dat de Clerc toen nog een voorrang op den Secretaris behield.

De andere reeds vroeger aengeduide onnauwkeurigheden in den naem en de toegeschreven werken, zullen wy hier niet herhalen. Wy verzoeken slechts den lezer, die belang in de zaek stelt, onze aenmerkingen, by de beoordeeling der waerde van de bewuste aenteekening, te willen in aendacht nemen. Is die aenteekening ten hoogste uit de XVI^e eeuw afkomstig, dan kunnen wy haer maer gansch geen gezag toekennen; en, wy herhalen het, in spyt des Hoogleeraers De Vries, de dagteekening doet hier veel ter zake.

Doch het gevoelen der geleerden omtrent de echtheid onzer aenteekening werd byzonder gesterkt door den samenloop, welken men, by het zonderlinge afbreken der Brabantsche Yeesten op het jaer 1350, heeft opgemerkt. De samentreffing, inderdaed is vry schynbaer; maer vooreerst, wy kunnen moeijelyk toegeven, dat, als Jan De Clerc in 1351 overleed, hy zyne Yeesten tot op het jaer 1350 zou hebben afgewerkt. Men zou daerby veronderstellen dat onze dichter zyn werk byna dagelyks aenschreef, even als een koopman zyn Journael! Doch er komt hier eene bedenking te pas, welke ons van grooter aenbelang voorkomt. By al de uitgebragte gissingen, heeft men nog niet eens 's lezers aendacht op de twee laetste Capittels, (59 en 60) van het V^e Boek der Brabantsche Yeesten ingeroepen. Door hunnen aerd en inhoud reeds zouden deze twee op zich zelven staende stukken schynen niet tot de Yeesten te behooren, was er nog geene gewigtigere reden om zulks te doen vermoeden. Beiden worden in de twee prachtige door Willems geroemde Hss. niet aengetrofsen:⁸ een genoeg-

7 Brab. Y. Introd. p. XIII.

8 Brab. Y. Introd. pp. XXIV en XXIX. Aldaer aengewezen met de letters B. en D. Het cap. 60 van den Gheesselaren en in D door hetzelfde verhael van eenen anderen dichter vervangen.

[p. 313]

zaem bewys dat ze ook niet in de daertoe gebezigde oirschristen stonden, terwyl er, van eene andere zijde, in beiden eene menigte brokken uit andere chronykschryvers uit de XIV^e en XV^e eeuw zyn bygevoegd. Zyn deze capittels nu het werk van onzen antwerpschen dichter (en niemand heeft zulks in twyfel getrokken), dan meenen wy hieruit te mogen afleiden dat er eene zekere tydruimte tusschen de voltooijing van het 58^e cap. en de twee volgende moet verloopen zyn. Doch deze aenmerking zou hier tot niets leiden, indien het 60^e cap. by zynen aenvang niet aentoonde dat het na den dood van Hertog Jan III werd geschreven: In des hertoghen Jans tiden, zegt de dichter:

In den hertoghen Jans tidenM
Soe moest die heilighe kerke liden
Ende doeghen swaerlike⁹.

En men zal al dadelyk bekennen dat, had hy het verhael van de geeselaren in Jans leestyd geschreven, hy dezen tyd niet te gelyk met de gebeurtenis in den onv. verl. tyd zou gezet hebben.

Het 59^e cap. is hier van minder aenbelang. Het is eene eenvoudige bespiegeling op den woelgeest der gemeenten. Men zou het onder dit opzicht als een vervolg van het voorgaende, namelyk van den opstand en de nederlaeg der Luikenaren, kunnen beschouwen; doch nergens te voren heeft de schryver aen dergelyke bemerkingen een capittel toegewyd. Het draegt ook geen spoor van den tyd dat het betrekkelyk met andere gebeurtenissen, zou vervaerdigd zyn.

Doch, wy herhalen het, 's schryvers terugzien op des Hertoghen Jans tiden, is voor ons een bewys dat zyn verhael van der geeselaren dweepery na Jans dood, en bygevolg na het jaer 1355, werd opgesteld; hy moge het dan ook geschreven hebben om aen de Brabantsche Yeesten te worden toegevoegd.

Het vermoeden van Willems eerst door D^r Jonckbloet aengenomen, doch later, op de wederlegging van D^r De Vries, verworpen, krygt dus op nieuw eenen hoogen graed van waerschynlykheid; en de in 1358 vermelde Johannes De Clerc van der stat kan zeer wel

9 Andere voorbeelden waer de schryver gebeurtenissen met betrekking tot gewezen persoonen verhaelt:
B.Y. II^e B. 15^e Cap. v. 1243.

In Karels tiden soe quamen

V^e B. 7^e Cap. v. 501,

In des selfs hertoghen tiden
Dien wi hier overliden.

Namelyk ten tyde des hertogen Jan II die in 1312 overleed.

[p. 314]

onze van Boendale geweest zyn. De gronden waerop D^r De Vries die meening wederlegt, zullen wy niet in het lange herhalen¹⁰. Op het 1^o kunnen wy slechts aenmerken dat er onder de dry klerken, welke het schepen-collegie in de XIV^e eeuw in dienst had, ja, een Jan wordt vermeld, doch deze is met den familienaem Vanden Ghere onderscheiden¹¹. Op des Hoogleeraers 2^o verwyzen wy naer

10 Inleiding op der Lekenspieghel. CXVIII-CXIX.

11 Althans in het jaer 1324. Wy laten hier het cap. der stadsrekening over dien jare volgen, betreffende de jaerwedden der ambtenaren en bedienden. De H^r P. Génard heeft het in zyne Noticie (Taelverbond, 1853, blz. 152-210) ter zyde gelaten:

‘Item michiele kieken van sier solarien. XL. II.

Item willeme draken .LXXX II.

Item janne den clerc, van sinen clercescape ende vander hallen .XXXV. ll.

Item colen noesen .XVIIJ. ll.

Item janne vanden ghere .X. ll.

Item woutren der scepen cnape .VIIJ. ll.

Item janne den landmeteren .IIIJ. ll.

Item philipse vlaminghe .XX. ll.

Item den IIIJ cnapen dat si de porten onsioten .XX. ll.

Item den wachtere dat hi lude doemen sesserde .IIJ. ll.

Item van rutenen kerssen die men beseght op der scepen huis doemen scherchte .XL. s.

Item van den wisslaren ten eechove. XXVIJ. ll.

Item van den wisslaren te bachelers. XXVIIJ. ll.

Item van reken ghelde .IX. ll. ende. XXVIJ. d.

Item van wine diemen dranc op der scepen huis doemen rekende .L. s. IIJ. d.

Item van enen l. wassen kerssen .v. s.

Michiel Kieken en Willem Drake waren rentmeesters, de dry volgende klerken. De II^r P. Génard heeft den H^r Jonckbloet nog eenen Wouter van Vorderslende opgediend, die nergens in de aengehaelde rekening voorkomt; welligt is het der scepen enape, welke benevens andere stadsbedienden voorkomt als kleederen te hebben genoten, en daerna, betaeld te zyn. Van vorderselen ten voorseiden clederen. Het woord vorderselen, 't welk hier dient verklaerd te worden, komt mede voor in de stadsrekeningen van 1401 (Geschiedenis van Antwerpen, II D. blz. 625). - ‘Item, datmen meester Gheerarde der stad Surgien te hulpen geeft te sinen voerderssele x. sch. vj d. gr. vl. ende den anderen clerken tsamen xiij st. viii d. gr. vl. dat quam tsamen van den voersc. cledingen vij. ll. s. viij d. gr. v.’ De beteekenis des woords is eenvoudig. Het is de uitgang sel door middel waervan, volgens Weiland, vele zelfstandige naemwoorden van werkwoorden gevormd worden, om het gewrocht van de daed, welke door die werkwoorden uitgedrukt wordt, aen te duiden; zoo als dit door baksels, bereidsels, enz. gedaen wordt; of om een werkmiddel tot daerstelling van de daed des w. woords te beteekenen; zoo als dit door behangsels enz. geschiedt. Het geldt hier dus eene toelage welke den stedelyken bedienden boven het laken, werd betaeld om hunne kleederen te vorderen of verder af te maken. In eene andere beteekenis treft men het woord in het mandement oft briene van verbode... jegens de geveysde loveasche beleide, (Ge- schiedenis van Antw. III^e D. blz. 578) waer men het door aenmatiying of overtreding zou kunnen verklaren. Het luidt daer namelyk: ‘Ende want by aldusdanigen wegen, voertseele, wille ende opset de hierlicheyd ende Blide Incompst ons liefs genedigs heeren, de hierlicheyd der smaelre heeren ende dlandrecht gescapen waer verganckelyk ende by lanchede van tyde te nyeate te gaen enz.’ Ik acht het der moeite waerd hier een weinig op die verklaring aen te houden, omdat ik het woord in geen onzer oude glossarien heb kunnen aentreffen, en het mogelyk eene bydrage kan worden tot het Mned. Woordenboek van den geleerden Prof. De Vries.
De verdere gissingen van den H^r Génard op de min of meer belangryke redenen van des klerks reizen zyn eenvoudige raedsels die niet het minste licht op zyne handelingen spreiden: ‘gedeputeert zyn oft vander stadt weghen te redene’ viel immers in de algemeene betrekkingen van den klerk. Zooals men kan afleiden uit een schepenbesluit van 12 April 1445, wanneer onze klerken reeds meer algemeen Secretarissen werden genoemd: ‘Aen elk een der vier Secretarissen eenen onderclerck te hebben, ingeboren brabander, den wethouderen van der stad, ten tiden wesende, ontfanclic ende bequame zynde, de welke, alst gebeurt dat sijn meester gedeputeert is of worden sal vander stad weghen te ridene, altyt in sijnre absentie sijn substituyt wesen sal.’ (2^e oud reg. in perk. f^o. 101 R^o.). Men zou dus de zaken een weinig overdryven met aen van Boendales reizen een belang te willen hechten als ware hy een diplomaet geweest.
Hoe de H^r Génard zich aen de namen der twee opgenoemde rentmeesters heeft kunnen misgrypen, wetena wy niet: hy heeft twee schepenen, Jan Bode en Willem Van den Eechove in hunne plaets gezet. De zaek is hier echter van klein belang, zoowel als degene van den schepenknaep Wouter.

[p. 315]

de schrandere aenmerking van den H^r Alberdingk Thijm (De Eendragt, 8^e jaerg. N^r 22), zoowel als nopens zyne bedenking op het afbreken der Brabantsche Yeesten: ‘Zijn er dan zoo weinige redenen, vraegt te regt de H^r Alberdingk Thijm, die een dichter van 65 of 70 jaar kunnen noopen zyn letterarbeid te staken, dat men deze alleen in zijn overlijden meent te moeten zoeken?’ Het schynt inderdaed dat alle andere bedenkingen op het vraegpunt, by onze geleerden zoodanig voor het gezag der oude aenteekening hebben moeten onderdoen, dat men zich niet eens der moeite heeft getroost naer die redenen uit te zien. Wanneer er nu echter eenige grond bestaet, om te vermoeden dat van Boendale Hertog Jan III overleefde, zal men dan niet dienen in aenmerking te nemen in welken naren toestand zich geheel Brabant en wel byzonder onze stad Antwerpen, kort na 's Hertogen dood, bevond? Zal zich dan al aenstonds de vraeg niet opdoen, of dit wel dagen waren dat een dichter zyn letterarbeid kon voortzetten, vooral als die dichter door zyne ambtsverrigtingen in de dagelyksche gebeurtenissen is gewikkeld? Eenieder weet hoe Lodewyk van Male in die dagen met de ongelukkige Antwerpenaren omsprong,

[p. 316]

die poogden hunne privilegiën met regt en geweld tegen 's Graven willekeurigheid te verdedigen. Het ware te lang hier al de treurtooneelen van dien tyde te herhalen, men kan die in de geschiedenis van Antwerpen vinden; bepalen wy ons tot de compromessale uitspraek wegens de vischmarkt enz. in dato St.-Winoxbergen, d. 13 Sept. 1358, welke tot heden toe werd aengehaeld en wedersproken wegens de eenvoudige vermelding van Johannes de clerc van der stad, maer die voor ons van veel grooter belang is, wegens haren inhoud en treurige gevolgen. Trouwens, het stuk is niets minder dan een schreeuwend willekeurig vonnis, dat de Antwerpenaren van de voorregten beroofde, tot welker behoud zy goed en bloed hadden te pand gesteld. By dien akt op Vlaenderens grondgebied onderteekend, bevindt zich onze Clerc vergezellende twee schepenen, Jan Bode en Clais Wilmar, welker beide zonen intusschen als gyzelaers te Rupelmonde zyn opgesloten¹². Hieruit is ligt den gedwongen toestand onzer drie Antwerpsche Afgevaerdigden te beseffen. Welke droevige tooneelen er te Antwerpen op de beslissing van St.-Winoxbergen volgen, kan men almede in onze geschiedenis lezen. Wy wilden thans gevraegd hebben of onze oude van Boendale, na eenigerwyze zyn zegel te hebben gehecht aen 's Graven gewelddadige beslissing, ooggetuige van hare gevolgen, wel den moed kon hebben wy zeggen niet, om zyn hoofdwerk te voltooijen, maer zelfs om langer te Antwer en te verblyven? Wy, althans, meenen in dien toestand genoegzame redenen te vinden om te vermoeden dat de ouderling zyne rust, het zy in zyne geboorteplaets, het zy elders, by zyne oude kennissen of bloedverwanten, is gaen zoeken; en, van zyne bediening ontslagen zynde, uit Antwerpen verwyderd, was het zeer natuerlyk dat hy zynen Antwerpschen naem met dien van Boendale verwisselde, waeronder hy in zyne geboorteplaets Tervuren bekend was.

Bestaet er nu, wy herhalen het, eenige schyn dat Van Boendale na 's Hertogen overlyden nog iets schreef, zoo wordt het ook waerschynlyk dat hy ook wel in 1358 te Winoxbergen aenwezig was; en bygevolg krygt ook de ontdekking van den Heer Van Even eenen hoogeren graed van waerschynlykheid; niet slechts uit hoofde van den korten afstand van zeven jaren, tot het jaer 1365, maer nog meer door onze bedenkingen op de gegronde oorzaken van 's schryvers ver-

12 Zie 's Graven beslissing in de Geschiedenis van Antw. II^e D. blz. 288. De zonen van Jan Bode en van Clais Wilmar vindt men op de lysten der gyzelaers, aldaer blzz. 578 en 580.

[p. 317]

huizing uit Antwerpen. Hetgeen er overigens ook al tegen de aennemelykheid van 's Heeren Van Evens ontdekking mag opgeworpen zyn, achten wy van geringe waerde. De Heer Alberdingk Thijm heeft reeds gegronde bedenkingen tegen het verwerpen der waerde van die ontdekking ingebragt¹³. Wy kunnen het jaergeld van vyf stuivers, voor een man als onzen dichter niet zoo belachelyk aenzien als de heer D^r Jonckbloet het meent. De rekeningen uit de XIV^e eeuw vervatten meer zulke schynbaer geringe lyfrenten. Men kent er immers den oorsprong niet van. En dan, verondersteld, een ander man van den zelfden naem; voor dien was de inkomst toch even gering. Wy kennen toch zoo min de betrekkelyke waerde dier V stuvers, als van de xxxij stuvers payements welke den aenbrengere vander dood van Jan Van Boendale werd betaeld. Het verschil tusschen de namen Boendale en van B. was ook der aenmerking van den geleerden Heer Jonckbloet niet waerd. In het oppergewysde van den Abt van Villers van 1336,¹⁴ heet hy immers in het latyn Johannes dictus de Boendale; en heeft de schryver in zyn vers van de ‘Teestye’ het voorzetsel weggelaten, dan was het slechts om de dichtmaet. Het is overigens bekend dat dit voorzetsel vry onverschillig in de namen nu eens werd gebezigd, dan weêr weggelaten. Of de reizen welke onze Jan in 1324 ondernam in zyne beknopte levensbeschryving als eene byzonderheid verdienen aengghaeld te worden, dit zullen wy daerlaten. Onze Clerc zal wel dergelyke reizen veel meer gedurende al den tyd dat hy in dienst is geweest, gedaen hebben. Naer het doel dier reizen raden komt ons vry nutteloos voor: het blyft voor ons althans een raedsel welke die hindernissen waren, die in 1324 uit den opstand der Bruggenaren moesten voortspruiten voor onzen handel, en door Van Boendale zouden weggeruimd worden. Wy zouden de memorandums moeten bezitten waer de afgevaerdigde by zulke zendingen drager van was, om eenig belang in die reizen te kunnen stellen.

Wy bekennen het volgaerne, in onze aenmerkingen zyn nog veel gissingen, doch wy meenen ook dat er verscheidene onder zyn, die met de vroegere gemaekte onderstellingen kunnen opwegen. Onder de vaststaende berigten zal gewis het medegedeelde artikel van der solarien, uit onze stadsrekening van den jare 1324^[*], den letterkundi-

13 ‘De Eendragt’ t.a.p.

14 ‘Geschiedenis van Antwerpen’ V.D. blz. 610.

[*] Deze ‘Oudste Rekening der stad Antwerpen’ heeft de Heer Mertens onlangs in haar geheel uitgegeven, in den ‘Codex diplomaticus’ van 't ‘Hist. Genootschap’ te Utrecht. II^e ser. IV^e D¹, 1^e afd. 1857.]

[p. 318]

gen welkom zyn. Wy vernemen daeruit dat Van Boendale, in dien jare althans, buiten zyn klerkschap, nog met de comptabiliteit der Lakenhal was belast; daer hy den stadsrentmeesteren rekening deed van ontvang en uitgave wegens dit gesticht, en voor de beide bedieningen eene jaerwedde van XXXV. ll. genoot, terwyl zyn ambtgenoot Colen Noesen, niet meer dan XVIIJ ll. ontving; en de volgende, Jan Van den ghere slechts X. ll. Het overige onzer meeningen onderwerpen wy aen de beoordeeling der geleerden die zich met het onderzoek, geheel of ten deele, hebben bezig gehouden, en welker namen in ons beknopt overzicht meermaels zyn aengehaeld. Wy zyn overtuigd dat die Heeren ons ten goede zullen duiden, hunne aendacht op eenige nieuwe bemerkingen te hebben ingeroepen.

Antwerpen, den 8 October 1856.

F.H. Mertens.

Bylage.
Schabinale beslissing wegens het benoemen van eenen Stads Klerk. 1425.

In den jare ons heeren alsmen screef .m.cccc. ende viuentwintich, neghen ende twintich daghe in September soe wert Gielijs vanden Wyngarde ontfangere gesworen clerc te zine der stad van Antwerpen inder manieren hier nae Verclaert, ende daer op, dat hy oic alsoe costumelic is zinen eet gedaen heeft. Dats te wetene, dat de zelue Gielijs nv ter tijt gheen bewint hebben en zal van eenigen zaken der stad aengaende te scrivene of te doen scriuene, het zy van scepenen brieuen oft anders, die gesworen clercken vander vors. stad gewoonlic siin ende schuldich te scriuene ende tbewint daraf te hebbene, maer dat hy een maent tijts of daer omtrent, op dat hem gelieft, te rade sal mogen comen, gemerct dat hy zinen eet toten ambachte gedaen heeft, ende daer en teynden twee geheele jaren trecken ter studien achter een veruolgende, zonder hem hier en tusschen eenich bewint in den clercscap te hebbene, noch oic eenige wedden van der stad. Behoudelic dien, dat hem de stad jaerlix sal doen hebben eenen kerel met horen anderen clercken; mer gebeurdet alsoe dat eenich vanden vier clercken, die nv siin, hier en tusschen storue of by ziecten ende afgaenden liue zyn ambacht quijt wesen woude, mids dat hij tselue niet langer en soude vermogen te regeren, Soe es voert ouerdragen dat de selue Gielijs inde vierde

[p. 319]

stad staen zal zonder yemend anders daer inne te promoueren. Ende waer oic dat zake dat voirs. Gielijs niet volcomelic en hielde altgoent dat voirs. is ende daer buyten ginge, soe es der voirs. stad meyninge ongehouden ende los te zine van des zy den voirs. Gielijs oic in desen gescrifte toegeseyt heeft, ende daer op dat hy oic sinen eet gedaen heeft. Ende omme dat een yegelic weten moghe dat der voirs stad van Antwerpen meyninge niet en is in toecomenden tiden hoir vorder te belasten dan met viere gesworen clercken gelijc zy tot her toe geplogen heeft, es voert eendrechtelic geordineert ende volcomelic gesloten teeuweliken dagen gehouden te werden dat men omme nyements beden wille, soe wie hy sy eenigen gesworen clerc of secretaris van nv voerdane kiesen oft ontfangen en zal toter voirs. stad behoef voer aue der tijt dat eenich vanden viere gesworen clercken ten tide wezende, afliuich worden were, of siin ambacht ouer gerisigneert. alle dingen ten goeden verstane ende zonder argenlist. By desen voirs ordinancien ende ouerdrage waren Claus vanden Werue, die de woerde vtende, ende Claus Alleyn, als burgermeesteren, Claus vanden Mortere, Claus van Wyneghem, Gielijs Damaes, Jan Steuens, Claus vander Elst, Costen van Kets, Ghijsbrecht de Coninc, Willem Noyts, Heinric van Rijthouen ende Jacob van Stelant, als scepenen.

P. Hoeuel.

J. De Roma.

Oud. reg. metten berderen f^o cvj. recto.

Nog het sterfjaer van Jan van Boendale.

Men weet het: de door ons, in de Rekeningen der stad Leuven van 1365, gedane ontdekking eener aenteekening omtrent hetsterfjaer van Jan van Boendale¹⁾ werd eerst door den heer P. Génard en vervolgens door D^r Jonckbloet²⁾ betwist. Doch een man, wien men geene bekendheid met de geschiedenis der middelnederlandsche letterkunde ontzeggen zal, de heer J.-A. Alberdingk Thijm, trad niet al-

1) Deze aenteekening luidt aldus: ‘Item, van der doet van Jan van Boendale, van V stuvers 's iaers - XXXIJ stuvers payements.’ September 1365. Rekeningen der stad.

2) De aenmerkingen van den Hoogleeraer Jonckbloet blyven ons onbekend. Wy hebben zyne Geschiedenis der middelnederlandsche dichtkunst in de Bibliotheken van Leuven te vergeefs gezocht. Het is ons derhalve onmogelyk zyne opwerpingen te wederleggen.

[p. 320]

leen onze meening toe, maer versterkte ze tevens door grondig beredeneerde aenmerkingen. Uit de Eendragt van den 9^e November ll. vernamen wy, met genoegen, dat de heer F.-H. Mertens, de geleerde Bibliothecaris van Antwerpen, zich mede aen onze zyde heeft gevoegd. Zyn Nieuw onderzoek op het sterfjaer van Jan Van Boendale, verdient de aendacht van al wie in de geschiedenis onzer letterkunde belang stelt.

Wy hebben vroeger getoond dat de aenteekening voorkomende op het Schutblad van het HS. der Brabandsche Yeesten, 't welk vroeger aen Gevartius behoorde en welke den dood des dichters op 1351 stelt, haest zoo vele feilen als woorden bevat, en dat ze derhalve van jongeren tyd moest wezen. De heer Mertens brengt ons thands de verzekering, dat het Chronicon rhytmicum parvum, uit 't welk deze aenteekening genomen is, tot de 16^e eeuw behoort¹. Nu, wat gevolgtrekking mag men maken, voor eene gebeurtenis der 14^e eeuw, uit eene aenteekening voorkomende in een beuzelachtig kronykjen, opgesteld rond 1542? De vraeg hoeft niet te worden besproken.

Wy hadden aengetoond dat het woord Secretaris, 't welk in die aenteekening voorkomt, in de 14^e eeuw voor dit slag van stedelyke ambtenaren als onzen schryver niet gebruikt werd. De heer Mertens bevestigt onze voorgeving door oorkonden uit het stedelyk archief van Antwerpen genomen. By 's mans aenmerkingen zullen wy nog toevoegen dat de stedelyke geheimschryvers van Leuven in de 14^e eeuw geene andere benaming dan degene van Clerc droegen. Eerst in de 15^e eeuw ontmoeten wy in de Stadsrekeningen gewag van Secretaris, schoon in die dagen de greffiers van byzondere instellingen den naem van Clerc droegen. Zoo lezen wy in het HS. Origo domus S^ti Martini in Lovanio, opgesteld in 1433: ‘Walterus de Fine, Clericus van de Guldekens’ fol^o. 5 v^o2. Nu deze Guldekens maekten een lid van het stedelyk bestuer uit, en het ambt dat de Fine waernam was derhalve vry aenzienlyk.

De geleerden vonden vroeger eenen steun tot schraging hunner

1 Het schynt hem toe dat het niet anders is dan het Antwerpsch Rym-Chronykje (837-1542), 't welk onder N^r 6200 ter Burgondische Bibliotheek berust, en waer men op een ingelascht bladje, onder meer andere aenteekeningen van de hand des schepenen Verdussen, overleden in 1774, leest: ‘1351 Stirf Claes de Clerck, Secretaris van Antwerpen, die screef 't duyts Chronyck en andere Boecken.’ Deze aenteekening verschilt met degenen van Gevartius en van Valckenisse, welke door ons vroeger overgeschreven werden.

2 Dit handschrift behoort tot onze byzondere Bibliotheek.

[p. 321]

meening omtrent de echtheid der oude aenteekening in het afbreken der Brabandsche Yeesten aen 1350. De heer Alberdingk Thijm heeft hiertegen de vraeg opgeworpen: ‘Is het niet aan te nemen, dat een geest, zoo weinig enthuziastiesch gestemd als die van den goeden Boendale, meende dat het gulden jaar 1350 juist een geschikt tijdpunt was om zijns rijmens een einde te maken?’ Deze meening is alleraennemelykst. Onze kronykschryvers vervolgden niet altijd hunne schriften tot op hunnen dood. Divaeus breekt zyne Jaerboeken van Leuven af aen 1507, en hy is slechts in 1581 gestorven; Willem Boonen eindigt zyne Kronyk van Leuven aen 't jaer 1594 en hy ontsliep maer eerst in 1618. Zulke voorbeelden bestaen er meer. Dan, de heer Mertens bewijst dat het 60^e capittel der Yeesten na den dood van Jan III, Hertog van Braband, en dus na 1355 moet geschreven zyn. Dit feit is beslissend in voordeel der aenteekening uit de rekeningen van Leuven van 1365. Iets wat hier mede niet onopgemerkt dient te worden voorbygegaen, is dat men tot dusverre nog geen anderen man van den naem Boendale, dan onzen Jan, in de brabandsche archieven uit de 14^e eeuw heeft teruggevonden.

Het is niet onwaerschynlyk, gelyk de heer Mertens opmerkt, dat de rampvolle toestand van Antwerpen, in 1358, Jan van Boendale zyne huisgoden naer elders deed overvoeren, en dat hy, van zyne bediening ontslagen zynde, zynen antwerpschen naem met dien van zyne familie verwisselde, onder welken hy in de Rekeningen van Leuven voorkomt. Deze verplaetsing kan hem mede den lust benomen hebben om zyne Yeesten voorttezetten.

Wy zullen onze lezers niet langer met Jan van Boendale ophouden. De bydrage van den heer Mertens getuigt van veel doorzigt en van diepe kennis⁵⁾. Zy zal gewis de belangstelling opwekken van al wie de geschiedenis der vaderlandsche letteren hoogschat.

Edward van Even.

Leuven.

5) In eene aenteekening wydt de heer Mertens uit over het woord voderselen. Wy zullen hier opmerken dat het woord in de rekeningen der stad Leuven uit de 15^e eeuw voedergeld luidt. ‘Voedergelt voer de secretarisse, knapen booden, meesters werklude, portiers ende pypers.’ Zie Rekeningen van 1474, fol^o. 43^vo.

[p. 322]

EXPLOITATIE VAN VOLKSBOEKEN. - Het met lof bekend ‘Provinciaal Utrechtsch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen’ - dat waarlijk, uit hoofde zijner keurig gescheiden fectiën, waarbinnen de verschillende Kⁿ en Wⁿ plaats nemen, wel met den ongeoccupeerden naam van Koninklijk Utrechtsch (of Vaderlandsch) Instituut mogt vereerd worden - vooral sedert het ‘Hist. Gezelschap’ te Utrecht zich zachtkens tot de evenredigheden van een ‘Genootschap’ heeft uitgezet - dat Utrechtsche Genootschap dan, heeft dezer dagen weder eenige leden benoemd, waaronder voorkomen verscheidene HH. advocaten, vermoedelijk tot vertegenwoordiging der ‘Wetenschappen’, en verscheidene HH. docters, benevens twee HH. heelmeesters, een H. apotheker en een H. asfistent-chemist, vermoedelijk tot uitvoering der ‘Kunsten’. Een der twee of drie letterkundigen, welke men, volg. den ‘Konsten Letterbode’, benoemd heeft, bestaat echter, helaas, niet, offehoon hem de hoedanigheid van leeraar aan het Amst. Gymnasium wordt toegeschreven; hij bestaat althans zoo min als W.I. Bilderdijk Iz. ooit heeft bestaan.

Tot de ‘Kunsten’, die het Genootschap volbragt wenscht te zien vóór 30 November 1861, behoort de vervaardiging van een hist.-crit. overzicht van de ‘volksboeken, in Noord-Nederland, sedert de uitvinding der drukkunst tot op den tegenwoordigen tijd, in het licht verschenen’. Aanvankelijk zou men, zonder die kostelijke bepaling wegens ‘de uitvinding’ der onvolprezen ‘Kunst’ van Laurens Koster, kunnen denken, dat er ook naar volksboeken van vóór de meergenoemde uitvinding gevraagd werd, ofte wel naar volksboeken, nog later dan ‘den tegenwoordigen tijd’ in het licht verschenen. Maar des aangaande is nu alle onzekerheid geweken. Wij juichen de prijsvraag toe en kennen, zoo goed als het Genootschap, en onze geachte vriend de boekh......., den bekwamen man reeds, die den prijs zal weghalen. 't Is (sub rosa) D^s......... Wij zijn niet van 't Bestuur; er is dus geene indiscretie in dit vooruitloopen van de uitspraak der Commisfie van 1861.

Het Genootschap geeft van zijn ‘volksboeken’ eene zeer interessante definitie. Het zijn ‘zulke werken’, die ‘én bij de eerste verschijning én daarna gedurende geruimen tijd door het volk (?) met ingenomenheid ontvangen werden en invloed op den (?) volksgeest geoefend hebben’. Ach! hadde het loffelijk Genootschap zijne definitie toch maar niet gegeven! Wij hebben althans door bevoegde auctoriteiten voor stellig hooren verzekeren, dat én de ‘Ridder met de Zwaan’, én de ‘Vier Heemskinderen’, én ‘Fortunatus Borse’, én de ‘Zeven Wijzen’, bij hunne eerste verschijning - daags na de uitvinding der edele drukkunst - volstrekt met geen ingenomenheid door het volk (!!) zijn ontvangen (!); maar dat dezelve eerst in later tijd er in geslaagd zijn zich eene populariteit te verschaffen, als waarin de boekjes van Paul de Kock, père et fils, zich bij een gedeelte van het Nederlandsche volk, kort vóór ‘den tegenwoordigen tijd’, verheugd hebben.

Onbetaalbaar is ook de bepaling, waarbij de vermelding verboden wordt van de in Zuid-Nederland verschenen edities der volksboeken. Het Bestuur weet blijkbaar niet, dat die boeken gedwaald en foms gevlogen hebben van Kimpe te Gent, naar Van Egmont of zijn opvolgers te Amsterdam, van Koene te Amsterdam naar Thijs te Antwerpen, van Jorez te Brussel naar Gijsbert de Groot en Hendr. van der Putte, van Jan de Grieck te Brusfel, naar Jan de Lange te Deventer, van Vinck te Antwerpen naar Cornelis aan den Overtoom, van Van Paemel naar Van de Rumpel, of omgekeerd, enz. enz. enz.

D.