Dietsche Warande. Jaargang 4

[p. 115]

De Spaensche Vlote,
een historisch lied uit het einde der XVI^e eeuw,
door A. Angz. Angillis¹.

De dood van den prins van Oranje was den hervormden zeer nadeelig en scheen zelfs in den beginne hunne poogingen te zullen verijdelen en hunne zaken te niet doen. Hij liet drij zonen na^* waervan de oudste langen tijd in Spanje was gevangen² geweest en hoegenaemd geen deel aen de staetkunde genomen had. Beide de andere waren in Holland en Maurits van Nassauwen was nog maer achttien jaren oud^†. De Staten, die alsdan slechts de noordergewesten vertegenwoordigden, droegen hem, niettegenstaende zijn weinig gevorderden ouderdom, al de bedieningen^§ op waermeê zijn vader

1 Het tegenwoordig opstel met het lied in Hildebrandsmaat, waar het bij behoort, dunkt ons eene niet onwaardige bijdrage tot de historia litteraria der Geschiedzangen, door de bundels in zonderheid van Willems, Van Vloten, en De Coussemaker onder de aandacht der nederl. lettervrienden gebracht. Prof. J.W.L.S. heeft de goedheid gehad bij de inleiding van den geachten Heer Angillis eenige aanteekeningen te voegen. Beiden zij onze dank voor dezen arbeid.
De Best. d. ‘D. W’.

* ‘Hij liet drij zonen na’. Eigenlijk vier; behalve de hier bedoelde: Philips Willem, Maurits en Frederik Hendrik, nog: Justinus, een bastaard, welke, als Admiraal van Zeeland, enz. een niet onbeduidend deel aan het krijgsbewind heeft genomen.
S.

2 Is het reeds bewezen, dat het verblijf van 's Konings petekind, den jongen leuvenschen student, in Spanje eene gevangenschap te noemen zij - al handelde de peetoom hier in strijd met de wenschen des vaders? Men weet dat, in het katholieke stelsel, de betrekking van Doopheffer en Doopeling eene maagschap en, voor den eerste, eene verandwoordelijkheid meêbrengt aangaande de geloofstrouw des Gedoopten.
A.Th.

† ‘Maurits nog maar 18 jaren oud’. Hij had (geb. 13 Nov. 1567) de zeventien nog niet bereikt.
S.

§ ‘Al de bedieningen’. Hier ontbrak veel aan; de meerderheid der Staten verwierp, juist om Maurits' jeugd en onervarenheid, het voorstel, om hem, even als zijn vader (wien alleen de plegtige inhuldiging had ontbroken) in de grafelijke waardigheid en het daarmeê verbonden gezag te erkennen; hij werd slechts bij voorraad en naar berigtschrift nevens (slechts bij dubbelzinnigen titel en grooter inkomen boven) een Raad van State ‘gecommitteerd tot den gouvernemente’, waarvan de Staten het hoofdbeleid aan zich behielden; verdere bedieningen van Willem I, o.a. het Stadhouderschap over Holland, verkreeg Maurits eerst later en achtervolgens tegen en na het verwarde bestuur van Leicester; en ook toen is hem nimmer zulke uitgestrekte magt geschonken als zijn' vader.
S.

[p. 116]

bekleed was geweest. Maer Farnese had in tusschentijd de tijdelijke verslagenheid, waer ‘het moordadich stuck van Balthasar Gerards’^* de Staten in gedompeld had, te baet genomen en Gent den 17 van Herfstmaend 1584 veroverd. De overgave dezer stad bragt die van bijna geheel Vlaenderen tewege. Van daer trok Farnese naer Brabant dat geheel openlag, want het was den Staten, die gebrek aen geld hadden, nog niet gelukt een leger te verzamelen. Brussel ging den 10 van lentemaend 1585 over, maer Antwerpen was moeylijker om verzwelgen. Die stad was sedert 1584 omzet, maer de val van Brussel had de antwerpenaren mismoedigd, zoo dat zij ook den 16 oogst navolgende zich overgaven, terwijl Mechelen reeds in Julij ingenomen was. Het gezag van Filips was dus over het zuiderlijke gedeelte der Nederlanden hersteld¹; maer de Vereenigde Staten of noordergewesten, door Engeland ondersteund, hielden nog altijd tegen. Middelerwijl was de bekwaemheid van prins Maurits ook dermate aengegroeid dat Farnese in dien jongen veldoverste eenen hem waerdigen vijand zou gevonden hebben, ofschoon 's Spanjaerds

* ‘Moordadich stuk’. De beoordeeling der daad van Balthasar Gerard (niet Gerards) kan verschillen naarmate van het gevoelen, dat men aanhangt over het vorstelijk regt der vogelvrijverklaring, en de wijze, waarop het in de middeleeuwen begrepen is; niet ligt echter zal men eene noodzakelijke keus behoeven te doen tusschen: hem een laaghartigen moordenaar te noemen en zijn bedrijf hemelhoog te verheffen. - Het verdient intusschen eenige opmerking, dat prins Willem zelf, zoo hij den tijd had gehad, de handelwijze van Gerard, uit een zedelijk oogpunt, welligt niet zoo onverschoonlijk zou geacht hebben. Mogelijk zou hij alsdan zich de gevaarlijke woorden herinnerd hebben, door hem ongeveer elf jaar vroeger uitgesproken tegen den Delftschen Burgemeester Huig Jansz. Groenewegen. Toen deze zich aan den Prins niet leenen wilde tot zekeren min edelen aanslag op de vrijheid van 's konings krijgsoverste Bossu, en rondaf verklaarde: ‘zijn gemoedt zulx niet te vermooghen’ ontving hij ten antwoord: ‘Judith had het zoo naauw niet genoomen, met den tieran Holofernes om hals, en Gods volk uit noodt, te helpen’. Hooft. Ned. Hist. VII^e B. bl. 301.
S.

1 Moke, Hist. de la Belgique, p. 427.

[p. 117]

krijgsmagt toereikend was om den Hollanderen meer en meer velds af te nemen. Maer Farnese, die met de inzigten van Filips bekend was en reeds dies aengaende bevelen ontvangen had, ‘had zig te water beginnen te wapenen. Hy had verscheidene schepen gebouwd en voorzien, en hieraan zooveel gelds besteed, dat hy niets van belang te lande ondernemen kon¹.’ En aldus hadden de Noordnederlanders tijd om adem te halen en zich te versterken.

Dusdanig was de staet der Nederlanden wanneer Filips II, die begrepen had dat hij de noordergewesten nooit weder onder zijne gehoorzaemheid zou kunnen brengen zoo lang zij door zijne vijanden, namelijk Engeland en Frankrijk, geholpen waren, eerst wilde deze twee landen overwinnen, om daerna beter meester van Holland te worden. Tegen Frankrijk zou hij nogtans geen oorlog voeren maer hij zocht er met geld onlusten te ontsteken ten einde den Koning buiten staet te stellen hulp naer Holland te sturen². Maer tegen Engeland verzamelde hij alle zijne macht. Paus Sixtus V had, bij eene bulle, Elizabeth vervallen verklaerd van hare rijken^* en was met Filips overeengekomen om haer er met der daed van te ontzetten³. Daerenboven was Filips hevig op Elizabeth

1 Wagenaar, Vad. Gesch. VIII, blz. 282.

2 Zie het lied ‘De Spaensche Vlote’, 12^e klaus.

* Paus Sixtus V had, enz’. Als Hoofd der Katholieke Kerk had de Paus het regt, om den afvallige en weêrspannige buiten hare gemeenschap te sluiten, en zulks bij openbare akte te verklaren. Onder de gevolgen van den kerkban, tegen vorsten uitgesproken, behoorde ook de onbevoegdheid om te regeren, een beginsel, algemeen in het jus publicum der middeleeuwen gehuldigd, en bovendien afzonderlijk en uitdrukkelijk opgenomen in de fundamentele wetten van verscheidene Staten, bepaaldelijk in die van Engeland. Vandaar dat de Paus met aan te wijzen, wie in den ban vervallen was, tot regeling van het geweten der onderdanen, tevens vermogt te verklaren, dat die termen aanwezig waren, waarin hunne verpligting tot onderhoorigheid aan den gestraften vorst ophield, en te beslisfen, dat hun eed van getrouwheid geen verbindende kracht meer bezat. Maar veel grooter en meer regtstreeksch was de magt der Pausen ten opzigte dier vorsten, welke volgens het feodale stelsel, leenmannen waren van den H. Stoel. Kwaadwillig verzet van den leenroerige tegen den Suzerein gaf den laatste het regt, om over het leengoed te beschikken; dien ten gevolge kon een vasal van den H. Stoel, die door aanslagen tegen de Kerk of haar Opperhoofd, zich aan wezenlijke félonie schuldig maakte, door den Paus, zijn Suzerein, van den troon vervallen worden verklaard. Ook deze overtuiging hestond algemeen; dien overeenkomstig was door de vorsten zelve meermalen in den loop der middeleeuwen gehandeld; en wat Engeland aangaat, sinds Hendrik II, hadden de Koningen van dat rijk, herhaaldelijk en vrijwillig den Paus erkend als hun Suzerein, en hun landen als feuda of leengoederen van den H. Stoel. Zie Gosfelin, Pouvoir du Pape au moyen-age, Tome II.
S.

3 Wagenaar, t.a.p.

[p. 118]

vertoornd om dat zij de Hollanders geholpen had en misschien ook om dat zij hem, wanneer hij haer ten huwelijk aenzocht, van de hand had gewezen^*. Filips deed nogtans al de toebereidselen in het meeste geheim, indien er geheim mogelijk is voor eenen togt voor den welken men in al de havens van Spanje en Poortugael schepen bouwde of vermaekte, geheel het land door bosschen omver hakte en soldaten ligtte. Parma liet, gelijk reeds gezegd is, van zijnen kant in Vlaenderen schepen bereiden, met Vlamingen bezet en deze vloot was geschikt om den eersten inval te doen, want de Vlaemsche zeelieden waren beter dan de Spaensche met de Engelsche kusten bekend, hunne schepen tot dusdanig werk bekwamer en zij meer tot den schipdienst ingerigt¹. Parma zou over het ontschepingsleger bevel voeren.

Geen geheim, zeg ik, was voor zulke onderneming mogelijk en daerenboven had Drake, die een dapper en onvermoeibaer krijgsman was, de havens van Spanje, met zijn vliegend eskader, in zijne strooptogten, bezocht en die buitengewoone werkzaemheid in 't schecpstimmeren en in 't wapenen bespeurd.

De zaek kwam uit en geheel Europa verschrikte over die reusachtige zeemagt; maer Filips liet alsdan het gerucht loopen, dat al die toebereidsels tegen Holland gemaekt waren,

* ‘En misschien ook, omdat zij hem... van de hand had gewezen.’ Voor deze gissing bestaat geen historische grond. Het is onwaarschijnlijk, dat Philips na 30 jaar nog zou gewrokt hebben over het afspringen van een huwelijk, niet om persoonlijke genegenheid, maar geheel om het belang van Staat en Kerk voorgeslagen, en tot welks verijdeling hij zelf den eersten stap gedaan had, door de verklaring, dat er niets van geschieden kon, als Elisabeth deel nam aan de maatregelen van het Parlement tegen het Katholicismus. Ook had zij, de ‘Queen virgin’, geen anderen echtgenoot de voorkeur gegeven, maar haar besluit gemotiveerd door hare grootere genegenheid tot den ongehuwden staat.
S.

1 Vander Vynckt, Hist. des troubles des Pays-Bas (éd. du baron de Reiff.), II, p. 149.

[p. 119]

om dat hij met de muitelingen de zaek in eens wilde asdoen, hun eene geduchte les geven en hun tevens den lust benemen voortaen nog aen 't muiten te geraken. ‘Middelerwyl, werd de Koningin van Engeland, met eene looze vredehandeling, opgehouden, op dat zy zig niet wapenen zou te water, gelijk ze inderdaed laat genoeg deed. In de lente deezes jaars 1588, begon zy eerst vast te stellen dat het op haar gemunt was; en in zomermaand, vertoonde zig de Spaansche vloot reeds omtrent de Engelsche kusten. Tot den zesden dier maand toe was de vredehandeling, tusschen Spanje en Engeland, eerst te Brugge en daerna te Burburg, voortgezet: onaangezien Elizabet reeds kennis gekreegen hadt dat Paus Sixtus V haer, bij eene bulle, vervallen verklaard hadt van haare ryken, en met Filips overeengekomen was om haar van dezelven met der daad te ontzetten. Doch het naderen der Spaansche Vloote deedt alle onderhandelingen plotselyk afbreeken¹.’

De schrijvers zijn niet eens over het getal schepen dezer vloot waeraen men bij voorraed den naem van armada invencible (de onoverwinnelijke vloot) gegeven had, een naem die uitmuntend met het karakter der Spanjaerden strookt. Vander Vynckt verhaelt dat ‘les Espagnols en firent une rodomontade’ en dat behoeft geen vertoog; en hij voegt er bij dat zij lijsten uitgaven der eskaders, die in elke haven verzameld werden, welke lijsten bekwaem waren om al de mogentheden der wereld de vrees in te jagen. De Spaensche Vlote, een monsterachtig lied, maer wonderbaer van nauwkeurigheid, zegt ook kl. 17:

In Spangien boecken maken

hy liet van zijn heerkracht;

men lass' in alle spraken

beroemend' hen met pracht

van t'overmachtich heer
daer gantsch gheen teghen-weer,

soo dwaesselick hen docht,

geschieden teghen mocht.

Die boeken of lijsten ten jare 1588 uit 's konings drukkerij, te Madrid, verschenen, werden nog dat zelfde jaer in Holland

1 Wagenaar, op. cit. VIII, blz. 283.

[p. 120]

en andere landen overgezet en uitgegeven. Zij bevatten niet alleen het getal maer ook de namen der schepen, die der aenvoerders, het getal der soldaten en scheepslieden, de opsomming der kanonnen, der proviande, enz. Ik bezit een exemplaer der nederduitsche vertaling, te Delft, ten jare 1588, onder dezen tijtel, gedrukt:

Warachtighe relatie, overslach ende inhout der krijchsrustinghe ofte armade, die Philippus Coninck van Spaignien op de rivire by Lisbon de Hooftstadt des Conincrijcx van Portugael, te samen heeft laten brenghen: met welcke armade den Hertoch van Medina Sidonia, als capiteyn-generael ende overste van s'conincxweghen: mitzgaders van alle galeonen, schepen, lasten, munitien, proviand, hooft-lieden van̄ adel, vendrichs en̄ ander chrijchs-volck, in grootē ghetale den XXIX^en XXX^en Mey lestleden van daer afgheseylt. Wt het Spaensch exemplaer (twelcke tot Madrid met s'Conincx selfs verwillighen, ende zijnder Ma^ts Secretaris oversien en̄ onderschryvinghe bevesticht) in Nederduyts overgeset, den 6. dach Augusti anno 1588.
Eerst ghedruct tot Cuelen op de Burgmuer,. door Godfried van Kempen, int Jaer D.M. LXXXVIIJ en̄ nu tot Delff, by Bruyn Harmansz. Schinckel, woonende aent Marct-veldt. Anno 1588.
20 blzn. klein in-4^o, zonder bladcijfering, met St. Pieter letters. Aen het einde staet:

Ad Anglam & ejus Asseclas Europae

Tu, que Romanas voluisti spernere leges,

Hispano disces subdere colla iugo.

De Spaensche vloot, of, gelijk men die verschrikkelijke zeemagt gewoonlijk heet, de armada invencible ging onder zeil en vaerde uit de havens van Lisfabon den 29 mei 1588¹.

Het is aen iedereen bekend hoe die vloot, door tempeesten uit een gesmeten en door de Engelschen beschoten, bijna geheel in zee is gebleven, hoe dat Filips, die ongelukkige

1 VanderVynckt, op. cit. II, p. 157.

[p. 121]

tijding vernemende, geen het minste teeken van droefheid gaf en slechts zou gezegd hebben: ‘God is boven mij; ik had die vloot noch tegen klippen noch tegen winden gezonden.’ In Holland werd menig schimpschrift tegen Filips uitgeschoten, menig satieriek lied klonk langs de straten¹ en een der bijzonderste is zeker de Spaensche Vlote, niet alleen om zijne verregaende nauwkeurigheid maer ook om zijne verschrikkende lengte want het bestaet noch min noch meer dan uit honderd strofen van acht verzen ieder! De Reiffenberg heeft dit liedje doen kennen in de Bulletins de l'Académie Royale de Belgique van 1847, naer het unicum dat nog heden in bezit is van den heer E. De Coussemaker; maer De Reiffenberg heeft slechts eenige strofen (de 5, 7, 15, 18, 19, 20, 21, 22, 23) laten drukken en de melodij er van achtergehouden. Het is ook naer dit eenig bekende exemplaer en met de toestemming van den heer De Coussemaker, dat ik dit lied uitgeef dat eerst ten jare 1591, met het volgende opschrift gedrukt werd:

De Spaensche Vlote dat is, een cort verhael vande gantsche gheleghentheyt, ende wedervaren der selve vlote, van haer eerste beginsel af, tot datse gantsch verstroyt ende ontdaen in Spaengien is weder gekeert: wt allerhande boecxkens, schriften, bekentenissen van ghevangenen, ende andere sekere advertissementen, ordentlick tesamen ghetrocken ende ghesanghwijs in hondert veersekens begrepen. Ghedruct int Iaer 1591.

zonder aenduiding van plaets doch waerschijnlijk in Holland. Het boek bevat 16 bladen of 32 blz. in-18 met St. Pieter letters en zonder bladcijfering.

Het lied is voorafgegaen van de melodij die, doch met hedendaegsche muziekteekens, hier bijgevoegd is. De notatie er van gelijk het exemplaer der ‘Spaensche Vlote’ ben ik aen de dienstvaerdigheid van M^r De Coussemaker verschuldigd.

1 Men sloeg ook een' gedenkpenning over den ondergang dier vloot. Zie De Gids, 1839, blz. 170.