Dietsche Warande. Jaargang 2

[p. 1]

Warande-gedachten,
door J.M. Dautzenberg.

De ‘Dietsche Warande’ heeft reeds menig belangryk verslag geleverd over beeldhouw-, schilder-, toon- en bouwkunst; veroorlooft my, dat ik u onderhoude over een onderwerp, dat in Holland zoowel als in Belgiën der algemeene aendacht waerdig is.

Van myner eerste jeugd af is my het buitenleven steeds liever geweest, dan myn verblyf in der stad. Ik laet nooit eene gelegenheid ontsnappen, die my, en ware het ook maer voor eenen dag of voor eenige uren, buiten muer en wal brengt. Op den lande, in weide en bosch, komt poësie ons alom te gemoet; zy leeft er en zweeft er langs murmelende beken, door golvende velden en ruischende plantsoenen. Natuer en poësie innig verbonden streelen aldaer den geest en het hart der menschen, en maken ons vatbaerder voor het stille genot der kunst.

Is het niet vreemd, dat in Belgiën en Holland, twee zoo kunstzinnige landen, zoo weinig aendacht gewyd wordt aen de kunst, die tuin- of hoflandschappen zamenstelt? Met grooten iever vervolgt men weêrzyds de geringste strekking, die uit den eenen of anderen kunstvakke uitgaet, men vergelykt en beoordeelt er elken nieuwen stap des vooruitgangs; maer zelden gewaegt men der tuinkunst, en wanneer het eens toevallig geschiedt, dan is het op eene oppervlakkige wyze, als of de kunst der Kent's en der Whateley's het recht niet hadde

[p. 2]

mede te tellen in de ry der schoone kunsten. En toch zal niemand beweren, dat een met smaek aengelegde tuin, welks verschillend schoone deelen zich onderling harmonisch vereenigen tot eenen schilderachtigen geheele, en die in elker betrekking den regelen der Aesthetiek voldoet, niet even zoo wel den name eens kunstwerks verdiene, als b.v. eene schildery of een muziekstuk.

De tuinkunstenaer voert in der werkelikheid dat uit, wat een landschapschilder ons op het doek voorstelt. Indien hem de verwentoonen van der natuer reeds klaer en bereid geleverd worden, zoo moet hy ze niet te min schikken, en zyn opstel is in zoo verre moeieliker, als hy geen vaardig werk volbrengen kan; maer in zyner verbeelding de vormen berekenen en zich voorstellen moet, welke zyne plantingen na jaren eerst aennemen zullen. Terwyl de schilder slechts een uitzicht bewerkt, moet de lustbosch- of warandeschepper bykans altyd naer verschillende zyden henen zyn werk berekenen. De toonzetter eens muziekstuks verwekt door zekere zamenstelling der klanken ook zekere gemoedsstemming by zynen toehoorderen; hy, die een lustgoed heeft zamen te stellen, moet dit even zoo. En daertoe heeft hy ook de noodige stoffe. Beweging der grondoppervlakte, zachte, met bevalligen boomen licht beplante heuvels (men denke aen gleditzschias, robinias, betulas &^a), van waer men een uitzicht heeft op een vriendelik dorp; weidestreken, omzoomd door heldere, lichtgroene, losse plantsoenen; waterbekkens of beken, waerin slanke boomgroepen zich spiegelen enz. stemmen ons onwillekeurig ter opgeruimdheid, terwyl naeldehoutplantingen, groote reeksen van donkerlooverigen boomen eenen tegenovergestelden indruk op de ziel voortbrengen.

Indien nu de tuinkunst de grondstoffen bezit, die ze met anderen kunsten gelyk stelt; dan heeft heur ryk bovendien ook de grootste uitgebreidheid. Geene andere is zoo innig met den welbehagene en den welbevindene der menschen verbonden, als zy. Ook zien wy meer dan ooit, dat haest ieder, wiens voorspoedig lot het eenigs zins veroorlooft, naer een land

[p. 3]

huis tracht. Zulks is een verheugend iets, want Alexander von Humboldt zegt (‘Kosmos’ II, 17). ‘Het tuigt van eenen grooten en edelen charakter, wen een man in zynen onrustigen, drukbezigen levene, levendig natuergevoel en liefde ter landelike eenzaemheid bewaerd heeft.’

Bij dezer liefhebberij aen lusthoven zoude men denken, dat het belang, dat men in de tuinkunst stelt, algemeen zijn moet. Zoo is het echter niet. Het getal hunner, die ze van nabij beschouwen en koesteren, is zeer gering. Weinige weten graen van kaf te scheiden, weinige kennen derzelver wetten. Hoe vaek ziet men, dat ryke eigenaers, van letterkundiger beschaving, ervaren in den ryke der schoone kunsten, naest eener bekoorlike, sierlike, in zuiveren styl gebouwde en uitgestoffeerde wooning eenen tuin bezitten, die tegen de regels der Aesthetiek en des goeden smaeks aenbotsen. Men ziet zeer dikwerf buitengoederen aenleggen, waertoe groote sommen besteed worden, en die hunne bezitters nogtans niet tot hunnen doele leiden, omdat men er plantsoenen begint, die nimmer eene schilderachtige gedaente aennemen kunnen. Ja, men ziet zelfs openbare of van grooten maetschappijen gestichte hoven, waerin de grofste misgrepen tegen de wetten der kunst uitgeoefend zyn, zonder dat de critiek er zich mede moeit.

Tegenover die daedzaken, zal het menigen gewenscht zyn eenige wenken te ontfangen nopens de beginsels en de nieuwere vorderingen der tuinstichting met aenhaling eeniger gewoonlike en grove dwalingen, die er al te vaek plaets grypen.

De ‘Dietsche Warande’ dunkt my allergeschikst, om een zoo belangryk onderwerp te behandelen. Ik zal den raed eens in Brussel thans gevestigden kunstenaers niet versmaden, die zoo ik hope, weldra in staet zal gesteld worden, de kennissen aen te brengen, die hy op de goederen des vermaerden princen Pückler-Muskau en te Potsdam onder de leiding des H^en Lenné heeft verworven.

Hy, die my eene hulpzame hand biedt by der behandeling dezes onderwerps is een geleerde duitsche lusttuinbouwer met

[p. 4]

name Keilig, die met iever en lust zyn gansch leven aen zyne kunst wil wyden.

Uitgestrektheid.

Om eenen grooten indruk uit te oefenen, is het niet volstrekt noodig, dat een lusthof, eene warande of een park eene groote uitgestrektheid hebbe. Dikwerf wordt eene groote ruimte door onbehendigheid den ooge zoo verkleind, dat ze onschynelik wordt, en omgekeerd kan eene kleine ligging door verberging der grenzen grooter schynen, dan ze werkelik is. In eener schilderachtige streek, waer men den buitengrond door keurige uitzichten om zoo te zeggen binnentrekken en met den lusthove zelven in verbinding brengen kan, mag een geringere omvang voldoen, dan in eener kale vlakte, waer het park zich, als eene oasis in der breede ruimte, zyne landschap eerst vormen moet. Onder denzelfden betrekkingen nogtans, is steeds den grooten landschappe boven den kleinen de voorkeur te geven. Wil men, dat het den naem eens kunstwerks verdient, dan moet immers het geheel eenen indruk van harmony en rust maken, en die indruk kan by geringer uitbreiding geene plaets vinden, zonder der verscheidenheid en menigvoudigheid afbreuk te doen. Ook is het niet behagelik, voor den wandelaer, seffens weêr aen de plaets te komen, van waer hy vertrok.

Ligging.

Het is nauweliks noodig aen te stippen, dat men steeds, by vryer keuze, eene streek, die reeds natuerlike schoonheid bezit, boven eene vlakke zal verkiezen. Welke kosten men er ook aen bestede, men zal hier toch niet die fraeiigheid erlangen, welke de eerste vooruit bezit. Ofschoon men den gronde door vorming van heuvelen en dalen eenige beweging geven kan, zoo zal men er echter steeds dien zwaei en die

[p. 5]

grootte vermissen, welke de natuer heuren werken opdrukt, en den uitzichten feilt de menigvuldigheid en het schilderachtige eener heuvelige streek. De ongelykheid des bodems is een hoofdvereischte tot eenen schoonen landschappe. Vlak en eentoonig zijn gelykbeduidend. De bergachtigheid bezit levendige afwisselingen van tafreelen en liggingen, en verleent den struiken en boomen iets vrys, iets koens, iets indrukwekkends. Onze ziel ook voelt er zich vry, staen wy op de hoogte eener uitzicht, die de omstreken beheerscht.

Uitzichten.

Waer zulke schoonheden zich reeds bevinden, daer behoeft de kunst ze maer vernuftig uit te buiten. Hier en ginds worden volgens onzen doele gewenschte veranderingen gemaekt, b.v. om gemakkelike voetpaden of wegen te bouwen; het schoone wordt door gepaste plantsoenen nog vermeerd en verlicht. Op andere plaetsen worden uitzichten gesloten, opdat de volle aendacht getrokken worde op plannen van den eenen tuin, tot dat de schoonheid des anderen plotselik op den voorgrond treedt. Men moet aen 't punt, van waer men eener schoone uitzicht geniet, alle mogelike zorg schenken, en niet wanen, dat de verte hier alle onze opmerkzaemheid kunne inzwelgen. Een fraei uitzicht maekt des te meer indruk, hoe schooner de plaets is, van waer men het omvat.

In der vlakte in tegendeel, waer deze groote natuerlike voordeelen mangelen, daer is het de taek der kunst, dezelve eenigs zins door andere te vervangen. Wy zeggen eenigs zins, want de grootste gewrochten dezes vaks dragen steeds den stempel der bekrompenheid aen zich, en men erkent er haest altoos op den eersten blik hunnen kunstliken oirsprong. Meestendeels is het goed den bodem slechts verlengde oneffenheden te geven, deze verschijnen gewoonlik bekoorliker, lieftalliger en natuerliker dan hoogere kunstlike heuvels. Somtyds is het echter wenschenswaerd en noodig zulke aen te leggen, 't zy om van der hoogte af een schoon uitzicht te winnen, 't zy

[p. 6]

om er de aerde te plaetsen, die men door 't uitgraven eens vyvers of grooten waterbekkens verwerft. Dan behoort men door steile of zachte hellingen naer verschillende zyden heen afwisseling en verscheidenheid te brengen, dan zoekt men, zonder verwarring in der form te baren, aen zulke aerdklotsen het plompe te ontnemen, indien men ze zachtjens doet aenzwellen of er naer binnen gebogene holligheden by aenbrengt. Welken indruk een heuvel verwekt, die zich plotselings boven eene vlakte verheft, zeide reeds voor drie kwart eeuw Delille in zynen gedichte: ‘Les jardins’, en 't is nog altoos waer:

Et sur un sol égal, un humble monticule
Veut être pittoresque et n'est que ridicule.

Nogtans zondigt men heden al te vaek tegen zulke voorschriften. Dicht by Brussel, b.v., ligt een nieuw buiten, waer men onmiddelik achter den woonhuize eenen vyver gevormd en met der uitgedolvene aerde midden op der kleine ruimte eenen eenvormigen heuvel geschapen heeft; waerdoor het geheel als verschanst verschynt. Het gebrek eener behoorlike planting draegt er nog toe by, om het belachelike der vinding recht te doen uitblinken. Men vreesde waerschynlik, dat iets van dien geestigen ontwerpe zoude ontgaen aen den ooge des bezoekers. Hier moest juist het tegendeel plaets vinden. De verdieping moest te midden des gronds en de verheffing naer het einde deszelven bestaen.

Wat de vorming der dalen betreft, is over het algemeen menigvoudigheid der form een hoofdvereischte, ook is het wenschenswaerd eene zekere golvenvormige beweging des bodems te erlangen. Somwylen echter maekt het eene allerbeste uitwerking, als men kleine vlakten met steiler omgeving, gants effen legt. Die doenswyze vindt in der natuer ook dikwerf heur voorbeeld en treft ons door eenen lieftalligen contrast.

By omwentelingen schudt men gewoonlik, zoo als men in Duitschland zegt, het kind met den bade uit. Zoo iets geschiedde ook by der tuinkunst. Nadien de styve, onnatuerlike manier van Lenôtre plotselings verworpen was, en de zooge-

[p. 7]

zegde engelsche styl mode werd, wilde men in den gaerden niets meer dulden, wat eenigs zins aen regelmatigheid of evenredigheid herinnerde. Nadenkende mannen zyn, wel is waer, al lang van dezer dwaling teruggekomen en weten dat te schatten, wat in gener afwyking van den goeden smaek goeds was, en zy trekken er voordeel uit. Niet te min, wy moeten 't belyden, is deze kennis nog niet algemeen geworden, en daerdoor ontstaen eenige der grove feilen onzer hedendaegsche tuinen, zoo b.v. in betrekking op

Fonteinen.

Wat is schooner voor eenen kasteele, eene springbron, die zich te midden eens lief borduerden bekkens verheft, of eene, die uit eenen kleinen onregelmatig gevormden vyver omhoog welt? De eerste zal veel prachtiger schynen en onder allen opzichte indrukwekkender wezen, zy zal der gantsche omgeving een ryker uitzien schenken. Een bekken van 30 el middellijn, welks boord zich boven den bodem verheft zal twyfelloos grootsch verschynen, terwyl een vyver van 50 el nog altoos als plas of poel zal uitzien. Om te toonen, hoe vaek men zulks miskent, hoeft men niet lang na voorbeelden te zoeken, indien het geoorloofd ware datgene opentlik te hekelen, wat iemand ter verfraeiing zyns eigendoms onderneemt.¹⁾ Niet verre van der hoofdstad wordt tegenwoordig een buiten aengelegd, waer men die verkeerde handelwyze kan aenschouwen. Met den gelde, dat men aen den onbeduiden-

1) Bij het bestuur der ‘D. Warande’ is als beginsel aangenomen: 1^o Dat al wat in het openbaar gebeurt, dat ieder die ‘aan den weg timmert’, onder het rechtmatig bereik en gebied valt der openbare kritiek; 2^o Dat de openbare kritiek tevens het recht heeft zich uit te spreken over alle Kunstpleging, waarvan zij naauwkeurige kennis heeft kunnen bekomen, zelfs al wordt die kunstpleging gerekend tot de bizondere handelingen te behooren. Voor de Justitie is de aanslag op iemants leven bijv. even zeer strafbaar, het zij die in het halflicht onzer binnenkameren, of op de gemeene markt heeft plaats gehad. De Justitie beoordeelt tot heden slechts zekere vraagstukken van Moraliteitsrecht in den engsten zin. Tot op het oogenblik, dat er ook eene staatsrechtbank voor AEsthetiesch Recht zal zijn ingesteld, blijve de vrijschare der kunstkritiek gemachtigd de schoonheidsmoorden tot zelfs in de sluipholen van het dilettantismus te bespieden en te vervolgen.
A. Th.

[p. 8]

den, uit baksteenen gemetselden vyver verkwist heeft, konde een fier bekken gebouwd worden, dat prachtig hadde uitgezien.

In der vreeze iets evenredigs of regelmatigs in de hoven toe te laten, als of zulks niet met den landschappe overeenstemde, vergeet men geheel en al, dat niets eenen beteren band vormt, om de architectonische lynen des gebouws eenszyds, en het landschap anderzyds, bekoorlik samen te voegen, dan eene springbron, die in een rond of eirond bekken valt. Groote, uitstekende, hoekige of rechtlynige voorwerpen verbinden zich nooit wel met den nieuweren hoflandschappen, wanneer men niet door lynen, die den cirkel ontnomen zyn, en die zich naer beide zyden even wel aensluiten, eenen overgang vormt.

Wateraenleggingen.

Kunstplassen of vyvers wel aen te brengen is overigens eene taek, die nog oneindig veel te wenschen laet, daer zy gewoonlik verkeerd opgevat wordt. Waer ziet men in lusthoven een waterstuk, dat niet op den eersten blik zyn gedwongen ontstaen verraedt? Intusschen mag men 't zich niet ontveinzen, dat dit punt een der moeielikste is in der tuinkunst. Tegenwoordig, zoo als men het dageliks zien kan, begint men de zaek volgender wyze. Men geeft eener waterkom sterk in- en uitgebogene oevers, kromlijnig gelyk wegen, en men laet ze, tegen den in- en uitvloed toe uitloopen in der form eens flesschenhalzes. Zulk een vyver ziet zeer hupsch en glad uit op den papiere, maer in der natuer maekt hy eenen heel anderen indruk. Uit eener schildery kan men de schoonheid eener streek deelswyze kennen, uit eenen plan geenszins.

Wat de toepassing der slingerende wegen op de teekening der waterkommen betreft, die is slecht de verdedigen. Wegen zyn kunstelike voorwerpen en volgen andere voorwaerden en wetten, dan het ontstaen en de bestemming der wateren. De natuer schiep landschappen, plassen, meiren, maer geene wegen; de mensch ontwierp ze te zynen gemakke. De lyn

[p. 9]

die voor eenen weg schoon is, is het derhalven niet voor 't oever eens waters. Deze slangenlyn, of zoogezegde schoonheidslyn wordt thans overal als grondlyn gebezigd, en veroorzaekt in der nieuwere tuinkunst eene der grofste misslagen en dwalingen. Men wendt ze by plantingen aen, men neemt ze tot model by vorming van plassen. Waer rechtvaerdigt de natuer, die wy in onzen werken ten voorbeelde nemen, zulke handelwys? Waer bedient zy zich dezer lyn in haren grootschen tafreelen? Beschouwen wy met aendacht een natuerlik meir, dan vinden wy ginds en weêr, dat zyne oevers wellicht eene poos in bogen voortloopen, maer plotselik springen zy in barscher kromte af, en vallen steil in den waterspiegel neêr, of vormen eene spitse, diepe bocht, volgen iets verder weêr de rechte lyn, enz. By plantingen gaet de natuer eveneens te werk. Door rechte, schielike voorsprongen of insneden schept zy het schilderachtige, waerdoor zy schaduw en licht in heure werken brengt. Eene stout vooruitstekende spitse landtong, wier achterdeel met eenigen slanken boomen bezet is, onder welker twygen de blik doordringt om 't water weder te ontdekken, is by verre schilderachtiger, dan een oever, dat in zachte krommingen vooruittreedt; zoo heeft ook eene diepe bocht of baei, die in donkeren loofgewelven verloren loopt, veel meer bekoorlikheid dan eene halfmaenvormige insnede. Het zal nog al tamelik lang duren, alvorens men hierin algemeen juiste denkbeelden zal opgevat hebben; want men mist gewoonlik nog tegen veel eenvoudigere, gemakkelikere wetten, die by vorming van waterstukken te volgen zyn. Eene waterkom, zelfs dan, wanneer ze zeer groot is, zal nog altoos klein schynen, indien men ze heel overzien kan; ze mag zich alzoo van geenen punte uit in heurer gantsche vlakte vertoonen, hetgene door form en beplanting der oeveren licht te verhinderen is. Trachten de geheele uitgestrektheid te toonen, opdat men ze waerdere, zulks beteekent degelik het kindsche standpunt dier kunst. Een hulpmiddel om de tooneelen eener rivier of eens meirs wonderlik te verfraeien en afwisselend te maken, dat zyn zinryk verspreide

[p. 10]

eilanden. Wat immers kan men zich schooner en liefliker voorstellen, dan zwemmende loofgewelven op kristallynen gronde? En alweder komen wy, als wy de natuer tot leermeesteresse nemen, tot gants anderen resultaten als dien, welke wy in onzen hoven zien. Wat hebben die ronde, elliptische, ovale of nierenvormige, lompe grondstukken met den aerdigen, schilderachtigen eilanden der natuer gemeens? Zoeken wy, hoe deze heure eilanden gevormd heeft, 't zy door afscheuring van streken lands, door dykbreuken, of door langzame aenspoeling, dan vinden wy van zelven, dat gene vormen onmogelik zyn. Wy zullen haest altyd opmerken, dat zich ten minste naer eenen kant eene lange spits moet rekken, die lieftallig in den vloed uitloopt.

Wie oplettend zulk een verminkt warande-landschap aenschouwt, ontfangt dikwerf hetzelfde gevoel, dat men ontwaert, wanneer men eenen roman leest, welks draed den stempel aen zich draegt van innerlike onwaerheid.

Planting.

Het eerste vereisch eens parks is natuerlik een ryk, schilderachtig plantenleven. De schoonste formen der heuvelen en wateren zyn dood, wanneer ze niet door eene overeenstemmende planting bekroond worden. Oneindig groot en steeds grooter wordt het aental der boomen en struiken, die ons te gebode staen; want met elken jare komen nieuwe soorten uit Noord-America, uit den koelsten deelen van Zuid-America of Aziën er by. Welke oneindige menigvuldigheid in grootte, houding, form en kleur! Welke reeks van verwschakeringen ligt tusschen den donkeren bloedbeuk, of alleenig tusschen den elzenboom en den helderen robinia of catalpa; welke menigte van tusschenformen zyn er van den lichtbewegeliken amorpha of van den berk tot den styven, straffen hulst en ijp! Hoe verschillen de breede, gewelfde of afgestompte kruinen der eiken, beuken en linden van den spitsen pyramiden der naaldeboomen en der italiaensche populieren! De ulmus exoniensis en de amandelboom streven met hunnen takken recht om-

[p. 11]

hoog, de cederboom van Libanon breidt ze horizontael uit, de treurwilg en de lerkenboom richten ze naer beneden. Zoo konde men nog vele uitstekende eigenschappen opsommen, want bykans iedere soort heeft sommige byzondere hoedanigheid. Hieruit volgt, dat de taferelen, welke door de verschillende zamenstellingen voortgebracht worden, in 't oneindige moeten loopeu. De muziek heeft maer een zeer beperkt aental toonen, met welken zij onophoudelik afwisselende wyzen schept. Hoe talryker de voorwerpen zyn, die men te bezigen heeft, des te moeieliker zal de taek wezen dezelve te beheerschen en op de rechte wyze te gebruiken.

De eerste voorwaerde eener planting is: welig gedyen en lange duer; alle aendacht moet daeraen besteed worden. Wie b.v. dennen wil planten waer elzen heerlik opschieten, heeft wellicht het genoegen dezelve eenige jaren lang snel te zien groeien; maer in hunner schoonste ontwikkeling zal hy plotselings met schrik waernemen, dat zy aenvangen te verkwynen.

Houtgewassen, die eenen vetten, zwaren grond minnen, zullen wellicht op eenen zandigen heuvel hun leven behouden, maer door hun armoedig voorkomen het tooneel eerder misvormen dan sieren. Maer die opzoekingen behooren niet tot den bereike der vragen, die wij ons voorgesteld hebben. Wanneer de plantsoenen zoo aengelegd en geschikt zyn, dat voor alle soorten een welig gedijen en eene krachtige ontwikkeling te verwachten is, dan kunnen zy wel gelden als eene goede platenverzameling, maer daerdoor beantwoorden zy nog niet den eischen eens goeden parks. Deze vorderen, dat de plantsoenen schoone tooneelen en tafereelen voorstellen.

Laet ons eenen blik werpen op de natuer en zien hoe zy in haren plantingen te werk gaet; wy vinden er zeker talryke, heerlike voorbeelden. Nu bedekt zy de hellingen der bergen met dichten woude, dan kroont zy den weg der hoogten met koenen massen krachtvoller boomen, dan laet zy hare planting als een vriendelik boschjen verschynen, waerin hier en daer de zonne lichtvolle strepen op den grond teekent,

[p. 12]

dan weêr toont ze alleenstaende boomen, die den taferele tot voorgrond dienen; hier wiegen zich los uitgestrekte groepen van wilgen en elzen by der rivier, en ginds wordt het water van majesteitsvollen looverkruinen overwelfd. Eene wondere harmonie heerscht vaek daer, waer de eene boomsoort in de andere overgaet. De grenslyn wordt door een zeker in elkander groeien weggevaegd: eerst zyn het geheele massen, en dan enkele stammen, die weêrzydig als voorposten pronken. Op andere plaetsen, waer de hoedanigheid des bodems plotselik verandert, ontstaet een tegengesteld uitwerksel door den contrast, dewyl de eene soort barsch ophoudt en der andere de plaets ruimt. Beide wijzen hebben heure eigendommelike bevalligheden.

In lustgaerden, die op bepaelder uitgestrektheid een zamengetrokken, geïdealiseerd landschap zyn moeten, hoeft de natuer nagebootst, in heuren tooverachtigsten plaetsen bespied en gecopiëerd te worden; want niet overal is de vrye natuer schilderachtig, al is zy ook overal, heuren doele volgend, een weêrglans der volmaektheid.

Wy zeiden, een lustgaerd zal een geïdealiseerd landschap zyn; want hy moet de gewassenschoonheden veler streken in zich vereenigen. De honderdvoudige bladvormen, die er in voorkomen, zyn over verre landstreken verspreid en zyn toereikende om elken geweste zyne eigenaerdige schoonheden te verleenen. De natuer maelt heure landschappen met eenvoudigen, grooten trekken, en daeruit ontstaet het indrukverwekkende schouwspel harer scheppingen. De tuinkunst ontfangt hierdoor de leering, dat zy om heur werk ten gedijen te brengen, moet trachten den plantingen het schilderachtige te bewaren, en ook, dat zy by aenwending eener zoo groote menigvuldigheid groote voorzichtigheid en berekening moet gebruiken. De dwaelweg tot eenen verwarden chaos ligt anders zeer naby. Zy, de tuinkunst, moet alzoo alle heure stoffen omvatten, gelyk en gelyk of gelykaerdig zamen verbinden en in afdeelingen brengen. De wetten der landschapschildering zyn hier heure wetten. Indien de schilder honderd

[p. 13]

verschillende bladvormingen op een doek wilde voorstellen, wat zou dat voor eene werking maken! Dat ware in der daed een mooi pêle-mêle. Zoo is 't juist ook in der tuinkunst ge legen. Wanneer ze een boschjen van 50-60 voet middellyn uit 20-30 verschillenden boomsoorten zamenstelt, dan gaet elke schilderachtige waerde verloren, en welk schilder zou zulk eene verwarring willen te doek brengen?

Harmonie, rust en schilderachtige uitdrukking worden dan eerst erlangd, wanneer de soorten, die gelykaerdige houding hebben, niet afzonderlik maer nu in grooteren, dan in kleineren groepen zamengesteld worden, zoo als b.v. eiken, beuken en olmen; robiniën, gleditzchiën en sorbenboomen; linden en kastanjen (eetbare); esschen en juglans; wilgen, lerkenboomen en betula alba; heesterklaverboomen, amorpha, pelia etc. Wanneer deze grondbeginsels gezag vinden in 't aenleggen van plantsoenen, dan zal geen bont en strydig mengelmoes, maer wel eene kalme, harmonische uitwerking ontstaen. En toch mag de planting geens zins in zulke zachte baen voortloopen, in tegendeel, hier en daer moeten volstrekt scherpe omtrekken geteekend worden door contrasten, die twee in form en kleur afstekende soorten onderling voortbrengen. Over 't algemeen moeten groote plantsoenen zoo aengelegd worden, dat in elker afdeeling eene boomsoort de heerschappy voert, maer heele afdeelingen mogen niet uit ééner enkele soort bestaen. Deze laetste manier, welke sommige tuinkunstenaers verkiezen, en die dienen zou om de plantsoenen grootscher en minder bont te doen verschynen, is even zoo onnatuerlik als vervelend. Haest ontstaet dan diezelfde eentoonigheid, die wy in oud-symetrischen lusthoven aentoonden, wanneer men hier eene groep pynen, daer eene plek eiken en ginds eenen hoop berken, populieren enz. ontmoet.

Plantsoenen.

Hoe men de gewassen planten zal, of massiefgewijs of alleenstaend, dat hangt gants af van oord en plaets. Op eener groote vlakte b.v. worden dichte groepen verlangd,

[p. 14]

terwyl op hoogten hooge alleenstaende exemplaren met langgerekten lommer zich fraeier vertoonen. Een der gewichtigste punten by eener geslotene planting is de form heurer buitenlynen. Zoo als wy 't reeds aengestipt hebben by waterpartyen, zoo bestaet ook hier de alledaegsche toepassing der slingerende lyn; en toch is niets zoo strydig met der pittoreske schoonheid. Hier geldt het licht en schaduw te erlangen, en die ontstaen niet door zachte vooruit en achteruitgaende buigingen, maer wel door diepe, straffe insneden, welker grond verloren loopt in het diepe duister der boom-groepen, zoo als ook door koene voorsprongen, die van den lichte verhelderd worden. Men mag nogtans niet na eenen te kleinen maetstaf handelen, anders ontstaet er ongerustheid en scheuring; maer wanneer hier en daar volle breede boommassas vooruittreden, tusschen welke de blik tot in het hart des wouds dringt, dan kan de grootsche indruk niet uitblyven.

Vreemde gewassen.

Wy mogen niet ontkennen, dat de gewassen die uit verren streken tot ons kwamen, veel bydroegen ter verfraaiing onzer hoven, byzonders de schoonbloeiende boomen; maer wy gelooven, dat aen velen derzelven, tegenover onze inlandsche, te veel aendacht geschonken wordt. Hoe weinige hunner kunnen de vergelyking bestaen met den schilderachtig verhevenen formen onzer hooge loofboomen, zoo als eiken, beuken, olmen enz. Deze moeten ook de voorkeur boven de naeldeboomen behouden, welke by verre niet zoo schoon en bekoorlik zyn, ofschoon zy aen menigen oord door hun donker, zomer en winter onveranderlik gewaed, recht te pas komen. Die eeuwiggroene struiken zyn byzonders naby der woning van grooter waerde. Een droevig voorkomen bieden ons die hoven, welke men maer al te vaek ontmoet, waerin de hoofdvoorwerpen der warandelandschap, de groote loofboomen mangelen, en waerin het woonhuis kael, naekt en koud, alleen door de styve, eentoonige kegelpoppen des thujas omringd, zich verheft, als of onze prachtige lommerboomen niet de

[p. 15]

schoonste lyst vormen moesten voor elk buiten. De gedaente van den thuja herinnert in vergrooting den italiaenschen populier. Wanneer die boom, troepsgewys geplaetst tusschen den stompen kruinen der linden, beuken enz., de zwakke golvenlyn, welke deze laetsten aen den gezichteinder vormen, door zyne slanke gedaente afbreekt, dan is hy schilderachtig fraei; maer die boom in ryen geplant, is steeds een gruwel.

Als regel mag men aennemen, dat de hoogste boomen op den achtergrond geplant worden, en dat het geheel naer voren toe tot den nederigen struiken allengskens dalen zal. Intusschen is er geene regel zonder uitzondering. Dat gestadige aftrappen zou welhaest vervelend worden, daerom moeten de voorste lynen dikwyls door hooggewassene boomen onderbroken worden.

Bij den slotte dezer aenmerkingen over tuinplantingen moeten wy nog eene plantenklasse aenhalen, die door hare byzondere, van andere houtsoorten afwijkende houding, eene groote waerde voor de versieringen bezit. Wij beoogen de talryke bladplanten uit der klasse der monocotyledonen, zoo als de arundo-soorten enz. Op plaetsen, waer bloemperken zich aen den eigentliken park aensluiten, of by den watere hebben zy een betooverend voorkomen. Zy zyn in onzen tuinen niet genoeg verspreid. Hare uitwerking komt van haren tropischen aerd, die zoo scherp afsteekt van den dicotyledoonschen houtsoorten. Wy zonderen hier zelf niet den Zuid-Americaenschen magnolia uit, die door zyne reuzenbladers wel 't meest aen warmere landen herinnert. Hoe heerlik prykt een hoogstrevend massief van arundo-donax, wanneer het afsteekt op verder staende boschaedjens!

De planting alzoo, waervan wy hier eenige hoofdpunten aengeraekt hebben, is het overwegendste en omvattendste onderwerp in der tuinkunst en voor elken vriend der nature van den hoogsten belange. Het ware voor elkeenen, die zich een fraei buiten wit aenleggen, zeer raedzaem, dat hy zich eenige grondige kennis daeromtrent wilde verschaffen. Menig een zoude zich daerdoor het verdriet sparen, na eener reeks

[p. 16]

van jaren te bemerken, dat zyne lustlandschap verbroddel is, dat juist datgene niet bereikt werd, wat te bereiken mogelik en wenschelik was. Dat hierin vele misstappen gedaen worden, verklaert men zich daerdoor, dat hy, die geen bepaelde plantenkenner is, eerst na langen tyd de uitwerking herkent, welke de boomen by hunner eindelike ontwikkeling voortbrengen. Zelfs schynt het, dat vele mannen uit den vakke het hierin niet verre brengen, omdat hun de zin en de smaek voor 't schoone ontbreekt. De heerlike voorbeelden, welke Skell, dien men den Rubens der tuinkunst konde noemen, in zynen wondervollen scheppingen ons voorhoudt, schynen voor hen niet te bestaan.

Die gedachten kan men zich niet uit den hoofde slaen, als men in eenen opentliken, veelbezochten lusthof, die onlangs gesticht werd, by eener rotspartye een plantsoen ziet, dat zamengesteld is uit eener reekse italiaenscher populieren in den achtergrond, en uit thujas (levensboomen) met twee drie treurwilgen en neêrhangenden populieren, die er vóór staen.

Voorgaende aenteekeningen nopens de aenlegging van parken, lusthoven, tuinlandschappen of waranden, gelyk men vroeger algemeen, en thans in Brussel en elders nog zegt, zullen, hoop ik, de natuer en kunst minnende lezers der ‘Dietsche Warande’ tot verderen nadenken, vergelyken en berispen aenleiding geven. De tuinbouwkunst zal er by winnen, en waerschynlik staen ook knappere mannen op, die over dit belangryke onderwerp een helderder licht werpen, en deze zoo koen gestichte ‘Warande’ met nieuwen lanen, bosschen en bloemperken zullen vercieren.

My is het voldoende en streelend genoeg, zoo de ‘Dietsche Warande’ mynen Warande-gedachten den ingang niet verspert.

Elsene-Brussel,

8^ber 1855.

J.M. Dautzenberg.