Den Duytschen Catoen

Naar de Antwerpse druk van Henrick Eckert van Homberch

[p. 5]

Ter Inleiding

Aan de Universiteit Utrecht wordt ieder jaar in de Letterenfaculteit door mediëvisten van diverse pluimage een zogenoemde ‘themacyclus’ gegeven. De cursus bestaat uit een reeks hoor- en werkcolleges. Vrijwel alle delen uit de serie Utrechtse Bijdragen tot de Mediëvistiek (onder redactie van R.E.V. Stuip en C. Vellekoop) - aanvankelijk verschenen bij uitgeverij H&S in Utrecht en sedert 1991 bij Verloren in Hilversum - komen voort uit de hoorcolleges die in deze themacycli aangeboden worden.

In het cursusjaar 1991-1992 was het onderwerp ‘Scholen en onderwijs in de Middeleeuwen’. Uit de hoorcolleges is deel 13 van de Utrechtse Bijdragen tot de Mediëvistiek ontstaan: Scholing in de Middeleeuwen (Hilversum, 1995). Het werkcollege hield zich bezig met een van de redacties der oudste Middelnederlandse vertaling van de Disticha of Dicta Catonis, een Latijnse tekst uit (waarschijnlijk) de derde eeuw. Vanaf ongeveer 800 heeft dit werk meer dan 1000 jaar gefungeerd als schoolboek bij de eerste kennismaking met Latijnse teksten. Het werd in de Middeleeuwen in vrijwel alle Europese volkstalen vertaald.

Van die oudste Middelnederlandse vertaling, die dateert uit de dertiende eeuw, bestaan verschillende redacties, zowel in handschrift als in druk. In 1885 heeft Adriaan Beets in zijn Utrechtse proefschrift De ‘Disticha Catonis’ in het Middelnederlandse de tekst in een kritische uitgave bezorgd op basis van alle hem bekende bronnen. Hij smeedde daaruit een tekst die het best te karakteriseren valt als een ‘compilatie-editie’. Beets gaf dus niet een bron uit, maar stelde zelf, distichon na distichon, de tekst samen: ‘elke strofe is afgedrukt, hetzij in den eenigen, hetzij in den besten, maar altoos in den oudsten ons overgeleverde vorm’ (p. 19).

Om zuiver praktische redenen werd voor het werkcollege door de twee begeleiders, Orlanda S.H. Lie en de ondergetekende, gebruikgemaakt van de redactie zoals die is afgedrukt in Den duytschen Cathoen, een klein boekje, dat in 1500 of kort daarna bij de Antwerpse drukker Henrick Eckert van Homberch van de pers kwam. Er is nog één exemplaar van bekend. Dat berust in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag, onder de signatuur 229 G 16.

Toen de themacyclus achter de rug was, ontstond het plan voor een heruitgave van de Antwerpse druk. De Koninklijke Bibliotheek in Den Haag in de persoon van Drs. Gerard van Thienen verleende toestemming voor de heruitgave en Gerard van Thienen was bovendien zeer behulpzaam bij problemen die zich later bij het onderzoek voordeden.

[p. 6]

Vanwege de Latijnse achtergrond van de Middelnederlandse tekst werd contact opgenomen met Prof. Dr. Arpád P. Orbán, de mediolatinist van de Universiteit Utrecht. Het toeval wilde dat hij juist aan het werk was met de middeleeuwse commentaren op Latijnse schoolboeken, waaronder de Dicta Catonis. Zoals uit de onderhavige uitgave zal blijken heeft zijn onderzoek nogal wat verrassingen opgeleverd met betrekking tot de Middelnederlandse vertaling.

Oorspronkelijk was het plan dat het werk aan de editie door Orlanda Lie, Arpád Orbán en de ondergetekende zou worden verricht. Het vele dagelijkse werk ontnam de twee eerstgenoemden echter de mogelijkheid tot intensief meedoen, waartegenover de derde zich juist ontlast zag toen hij gebruikmaakte van de vut-regeling. Orlanda Lie en Arpád Orbán hebben erop aangedrongen dat zij dan ook niet als editeurs zouden worden vermeld naast de ondertekenaar van dit ‘Ter inleiding’. Deze op zijn beurt meent echter wel te moeten zeggen dat de editie zoals die er nu ligt niet tot stand zou zijn gekomen als zij niet hadden gewaakt, aangevuld en verbeterd. Daarom vermeldt het titelblad mede hun namen.

Tijdens het werken aan de uitgave kwamen natuurlijk ook de andere overgeleverde bronnen van deze oudste Middelnederlandse vertaling herhaaldelijk in het vizier. Het is buitengewoon gelukkig te noemen dat, gaande het onderzoek, bleek, dat enkele gedrukte bronnen die heel lang onbereikbaar waren geweest, inmiddels weer geraadpleegd konden worden. De grootste dank gaat in dat verband uit naar Mevrouw Dr. Elly Cockx-Indestege van de Koninklijke Bibliotheek Albert I te Brussel en Mevrouw Drs. Thea Folmer-von Oven. De huidige eigenaars van de particuliere verzameling waarin de bedoelde drukken berusten gaven volop gelegenheid de exemplaren in het onderzoek te betrekken.

Mede ten gevolge van het zo-even vermelde kwam de vraag op of het, ruim honderd jaar na Beets, niet zinnig zou zijn achter de hier gepresenteerde uitgave van de Antwerpse druk van Eckert van Homberch in een zeer uitgebreide Bijlage al die andere bronnen voor nader onderzoek ter beschikking te stellen.

Toen bleek dat de uitgever Verloren daar alleszins voor voelde, is zowel aan de eigenaars van de hierboven genoemde particuliere collectie als aan de verschillende bibliothecarissen van de openbare verzamelingen toestemming gevraagd voor publicatie. Deze werd in alle gevallen zonder omhaal van woorden verleend. Een woord van bijzondere dank voor die medewerking is daarom op zijn plaats.

Het typoscript was op een laatste revisie na voltooid, toen er volkomen onverwacht nog een redactie tevoorschijn kwam. In Bijlage 9 bij het proefschrift van Herman Brinkman, Dichten uit liefde; literatuur in Leiden aan het einde van de Middeleeuwen (Hilversum, 1997) wordt op p. 358 (onder nr. 123, 6) het handschrift Parijs, Bibliothèque Nationale, Fonds Néerlandais 106 vermeld. In dit handschrift

[p. 7]

van de Excellente Chronyke van Vlaenderen bevinden zich op een aantal plaatsen tussen het proza van de Chronyke strofen uit de vroegste Middelnederlandse vertaling van de Dicta Catonis. Tot voor zeer kort was dit in de neerlandistiek niet bekend. De vondst werd gedaan door Dr. Johan Oosterman en doorgegeven aan Herman Brinkman. Toen Oosterman vernam van de plannen voor de onderhavige uitgave, heeft hij geen ogenblik geaarzeld zijn ontdekking ‘af te staan’. Niet alleen voor zijn ruimhartigheid, maar ook voor zijn verdere hulp is de ondergetekende hem dank verschuldigd. In die dank zij ook betrokken de Bibliothèque Nationale, die toestemming verleende voor publicatie.

De wijze waarop de verschillende teksten in de Bijlage van deze editie zijn opgenomen wordt ter plaatse verantwoord. Ook wordt daar bij alle bronnen een nadere toelichting gegeven.

Buiten de al eerder genoemden mogen aan het eind van dit ‘Ter inleiding’ nog verscheidene ‘hulpverleners’ expliciet worden vermeld.

Drs. José van Aelst en Drs. Claar van Oppen hebben indertijd beiden én als deelneemsters aan het college én als student-assistenten veel werk verzet. In die laatste hoedanigheid heeft ook Drs. Hein van Eekert het nodige gedaan. Dr. Eef Overgaauw heeft het Berlijnse fragment Ms. germ. fol. 751. 8 tot twee keer toe aan een inspectie onderworpen. Mevrouw Dr. Baukje Finet - van der Schaaf heeft het afschrift van de tekst in het Parijse handschrift ter plaatse vergeleken met het origineel. Professor Dr. Wim Gerritsen heeft hetzelfde gedaan met het afschrift van de tekst in handschrift Cod. germ. 102 te München. Mevrouw Dr. Gisela Gerritsen - Geywitz heeft haar deskundigheid op het gebied van de paleografie aangewend en een aantal problemen met de ondertekenaar van dit ‘Ter inleiding’ besproken, hetgeen deze ertoe gebracht heeft in de Bijlage wat uitvoeriger stil te staan bij de hele kwestie ‘paleografie en transcriptie’. Professor Dr. Jo Reynaert van de Rijksuniversiteit te Gent is zo vriendelijk geweest het typoscript (nog zonder de Bijlage) te lezen en van zijn opmerkingen te voorzien. In een later stadium heeft Dr. Wim van Anrooij de kopij nauwkeurig doorgenomen en een aantal kanttekeningen geplaatst. Een dankwoord voor geboden hulp geldt ook - in alfabetische volgorde - Dr. Jos Biemans, Dr. Herman Brinkman, Drs. Rob Brouwer, Professor Dr. Hans van Dijk, Professor Dr. Joost Kloek, Drs. Janny Schenkel en Prof. Dr. Frank Willaert.

De Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek heeft een subsidie toegekend. Mede daardoor is de uitgave van dit commercieel weinig aantrekkelijke boek mogelijk gemaakt.

Een laatste woord van dank - niet voor niets in een aparte alinea - geldt de uitgeverij Verloren, vertegenwoordigd door Drs. Anja van Leusden. Drie woorden zijn genoeg. Geduld, medewerking, en vooral: wetenschappelijke interesse.

Utrecht-Amersfoort, december 1997

Fons van Buuren

[p. 8]

Afbeelding 1: Titelpagina van Den duytschen Cathoen (Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, 229 G 16).