Deus Ex Machina. Jaargang 8

[p. 29/1]

Dokter Glas
van Hjalmar Söderberg:
een Freudiaanse analyse van dekadente literatuur
Walter Jonckheere

Wie zich tegenwoordig aan een Freudiaanse literatuuranalyse waagt, kan beter met een goed excuus kanen aandraven. Bij het groot publiek is de Freudiaanse theorie de laatste tijd érg in discrediet geraakt. De leerlingen van Freud voerden de theorie van de meester tot zulke excessen, dat het tegenwoordig nog nauwelijks denkbaar is om deze theorie in ongewijzigde vorm als instrument voor literatuuranalyse te gebruiken.

Zeer ernstige kritiek aan het adres van Freud werd naar voren gebracht door H. Van Den Berg. V.D.B. concentreert zijn kritiek vooral op het feit dat bij Freud het metabletische perspectief afwezig blijkt. V.D.B. beweert dat Freud de tijdsdimensie verwaarloost en dat bijgevolg zijn psychologische theorieën alleen maar van toepassing zijn op de neurotische bourgeoisie van de fin de siècle. We zullen verder geen rekening houden met deze kritiek, ondat de roman van Hjalmar Söderberg (1869-1941), die we hier bespreken, zich afspeelt op het einde van de 19de eeuw.

We kozen de roman ‘Dokter Glas’ van Söderberg voor onze analyse ondat dit werk zich daartoe enorm goed leent. Het theoretische gedeelte werd zeer beknopt gehouden ondat een zekere voorkennis van de Freudiaanse theorieën wel mag verondersteld worden bij de lezer.

Freud was ervan overtuigd dat de herinneringen waaraan, volgens zijn opvatting, de neuroticus lijdt, niet van willekeurige aard waren, maar uitsluitend op seksuele aangelegenheden betrekking hadden. Voorts had hij opgemerkt dat bij de ziektebeelden die hij afweerneurosen noemt, het recente, meestal seksuele oorzakelijke gebeuren of trauma daaron aanleiding tot de ziekte werd, omdat het opnieuw de emoties oproept van een vroeger trauma dat verdrongen werd en een zekere dispossitie voor de neurose schiep. Ook was het voor Freud reeds duidelijk dat dit trauma in de vroege jeugd moest zijn voorgevallen; in een leeftijd tussen

[p. 30/2]

3 en 5 jaar. Menigmaal gelukte het in de analyse de herinnering aan dit trauma weer tot leven te roepen, maar het was niet gemakkelijk om deze gebeurtenissen weer bewust te maken, want ze waren verdrongen. Deze verdrongen inhouden leidden ertoe dat merkwaardige, schijnbaar onbelangrijke gebeurtenissen in de jeugd met bijzondere helderheid in het geheugen gegrift bleven of weer terugkeerden, ook al schenen ze op zichzelf volkomen onschuldig te zijn. Freud concludeerde hieruit dat deze herinneringen hun betekenis alleen daaraan te danken hadden, dat ze in een associatief verband stonden met de verdrongen inhouden die de dispositie tot de neurose hadden gegeven. Freud noemt deze herinneringen, die in de psychoanalyse een grote rol spelen, de z.g.n. dekherinneringen.

De ontwikkeling van de seksualiteit begint volgens Freud niet met de puberteit maar neemt al heel vroeg een aanvang. Freud stelt als een dogma dat de ontwikkeling van de seksualiteit in verschillende fasen verloopt die elkaar noodzakelijk moeten opvolgen. Bij een gezond persoon moet deze ontwikkeling uitmonden in een normaal volwassen seksualiteit. Soms loopt het echter fout met die ontwikkeling en dan blijft men in een voorafgaande fase steken, de zogenaamde fixatie. Zeer berucht o.m. is het zogenaamde Oedipuscomplex.

Dit is een fixatie in het stadium waar het primaire lustobject voor het kind nog steeds de moeder is. De vader wordt alleen gezien als een sta-in-de-weg, een potentiële concurrent van het kind, een indringer in de intieme relatie moederkind. Als het kind zich normaal ontwikkelt, dan zal het deze situatie aanvaarden en zijn lust richten op andere objecten. Hij erkent dan de vader als de vertegenwoordiger van het realiteitsprincipe en ziet de onmogelijkheid in van de relatie tot zijn moeder.

Als het evenwel verkeerd loopt in die ontwikkeling, dan kamt het kind er nooit toe de banden met de moeder radicaal te doorbréken. Zijn toekomstige liefdesobjecten zullen dan steeds vrouwen zijn die zo ver mogelijk van het moederideaal verwijderd zijn.

De beide grondgegevens in de ontwikkelingsgeschiedenis van de libido, waar Freud op steunt zijn het Oedipus- en het castratiecomplex. In de eerste verhandeling vestigt Freud de aandacht op de vreemdsoortige aantrekkingskracht die voor veel mannen blijkt uit te gaan van het soort vrouwen dat de relaties met andere mannen onderhoudt; onverschillig of het hier vrouwen betreft die slechts aan één andere man gebonden zijn, ofwel vrouwen die het met de morele normen niet zo nauw nemen. Hij constateert dat voor zulke mannen de kuise en onbesproken vrouw nooit die aantrekkingskracht bezit die haar tot liefdesobject zou kunnen maken, in tegenstelling tot het seksueel meer dubieuze vrouwentype waarvan de trouw en de betrouwbaarheid aan twijfel onderhevig zijn. Hij wijst vooral op het paradoxale feit dat, hoewel over het algemeen de seksueel onbetrouwbare vrouw als minderwaardig wordt beschouwd, de opvatting van vele mannen van deze norm afwijkt, doordat ze juist dit soort vrouwen als hoog gewaardeerde liefdesdbjecten beschouwen. Het is een opvallend verschijnsel dat juist mannen van dit type de neiging vertonen om de beminde te redden. De man is ervan overtuigd dat zijn beminde hem nodig heeft en dat zij zonder hem elke morele steun zou verliezen en snel tot een beklagenswaardig bestaan zou vervallen. Hij wil haar dus redden door haar niet los te laten. Hij kan, in bepaalde gevallen, dit streven naar redding rechtvaardigen door zich te beroepen op de seksuele onbetrouwbaarheid en de bedreigde sociale status van zijn beminde. Al deze vreemdsoortige relatievormen spruiten voort uit de infantiele fixatie van het liefdeleven aan de moeder en vormen een van de mogelijke resultaten van deze fixatie.

Het hoofdpersonage van de roman ‘Dokter Glas’ is een enorm gefrusteerd mens. Deze frustaties zijn meestal terug te voeren tot onaangename ervaringen in zijn jeugd. De roman bestaat uit dagboeknotities van dokter Glas. Dit is zeer interessant, omdat een dagboekschrijver in zijn notities meestal geen rekening houdt met een eventueel lezerspubliek. Dit maakt het mogelijk dat de zelfcensuur die een schrijver normaal toepast hier wordt opgeheven. Zeer manifest is de brandende haat die Glas voelt voor dominee Gregorius. Deze haat is het resultaat van veel samen-

[p. 31/3]

lopende factoren: 1) een traumatische ervaring uit de vroege jeugd ‘in de Jacobskerk, waar ik toen in de familiebank zat, aan de zijde van mijn moeder zaliger en voor de eerste keer dit verschrikkelijke smoelwerk als een afschuwelijke zwam uit de preekstoel zag opduiken en zijn abba, onze vader inzetten. Hetzelfde vette ziekelijk-grauwe gezicht, dezelfde vuil gele bakkebaarden, misschien een beetje grijs nu en dezelfde ondoorgrondelijke gemene blik achter de brilleglazen.

Onmogelijk om er onderuit te kernen, ik ben immers een arts, zoals ik dat voor zovelen ben, en af en toe komt hij bij mij met zijn kwalen.’

De haat die Glas voelt voor de dominee wordt iets minder onbegrijpelijk als men aanneemt dat Glas in Gregorius de vaderfiguur projecteert. Die vaderfiguur nu wekt alleen maar negatieve emoties. De vader is de vertegenwoordiger van authoriteit, de strenge gezaghebber bij uitstek, de indringer die de liefdevolle relatie tussen moeder en kind stukbreekt. De vader is de ontkenning van het lustprincipe. In de plaats daarvan stelt hij het realiteitsprincipe.

De eerste ontmoeting met Gregorius, in de Jacobskerk, gebeurde nu in een stadium waarin Glas nog volop in het oedipuscomplex verwikkeld zat. Zijn vader was net overleden en dat liet Glas toe in Gregorius een tweede vaderfiguur te zien, een voortzetting van de castratiebedreiging. Gregorius is ook een bedienaar in de protestantse godsdienst. In deze weinig vreugdevolle religie, die de nadruk legt op het slechte van de seksualiteit en het zondige in de mens, vertegenwoordigd God de vaderfiguur bij uitstek. God is m.a.w. de bedreiging van de lust, de wetgever en de strenge bestraffer.

God is een soort van supervader in de tweede graad die door te dreigen met eeuwige straffen de mens dwingt zijn lusten te verzaken. Met het overlijden van zijn vader is voor Glas de vaderlijke autoriteit geenszins verdwenen. Deze autoriteit wordt nu geïncarneerd in de persoon van Gregorius, de dienaar van de almachtige, bestraffende God-vader. De haat tegen Gregorius is dus eigenlijk indirect een haat tegen God en het Christendom.

2) Gregorius is een wellusteling, die er niet voor terugschrikt zijn eigen vrouw te verkrachten als deze geen lust heeft zijn lusten te bevredigen. Het perverse van zijn persoon ligt in de tegenstelling tussen de waarden die hij geacht wordt te eerbiedigen (medemenselijkheid) soberheid, matige seksuele omgang, oprechtheid) en de daden die hij in de realiteit verricht. Glas wordt bijzonder getroffen door de sensualiteits van de dominee die hij als walgelijk ervaart, temeer omdat hij zelf verliefd denkt te zijn op de vrouw van Gregorius, Helga.

Dat Glas een neurotisch personage is blijkt wel duidelijk uit de keuze van zijn liefdesobject. Zijn keuze blijkt bijzonder ongelukkig te zijn. Hij concentreert zijn passie immers op een vrouw die niet meer beschikbaar is. Hij beeldt zich in dat hij een soort Don Quichotte is die de belaagde onschuld, Helga Gregoius, zal redden uit de klauwen van de immorele deminee. Deze liefde is neurotisch omdat ze geen enkele kans. maakt ooit te worden gerealiseerd. Glas verliest trouwens zijn objectieve kijk op de realiteit als hij de dominee ervan beschuldigt immoreel te zijn. De vrouw die Glas wel zou kunnen bereiken, n.l. Eva Mertens wordt door hem over het hoofd gezien. Zij- bezit alle kwaliteiten die Glas zouden kunnen behagen en toch wordt ze door hem afgewezen.

Dit neurotisch gedrag van Glas kan worden teruggevoerd tot een traumatische ervaring uit zijn jeugd. Tien jaar voordat hij dit dagboek begon te schrijven had hij zijn eerste liefdeservaring tijdens een wilde excapade in de werveling van het midzomernachtsfeest.

De relatie die Glas toen aanging met een jong meisje vond nooit haar natuurlijke voleinding door een stom toeval. Na de viering vergat Glas de naam en het adres van het meisje te vragen en verloor haar helemaal uit het oog. Hij kwam later te weten dat zij verdronken was tijdens een zwempartij met een vriendin. Deze eerste prille liefdeservaring zal Glas voortdurend meedragen als een trauma in zijn ganse verdere leven. Na die ervaring gaat Glas zichzelf een heel sterk Uber-ich creëren, en gaat een zeer strenge verplichtingsethiek aanhangen, dit als

[p. 32/4]

reactie tegen de mislukking van zijn eerste liefdeservaring. Hij schept zichzelf dus een ijzeren harnas van wet, verplichting en goede zeden dat hem beschermen moet tegen zijn driftmatige impulsen. Dit harnas is zo onbuigzaam dat het tot een reusachtige explosie komt als het dan eindelijk toch doorbroken wordt. Dokter Glas heeft zichzelf zo'n dominerend Uber-ich opgelegd dat de andere kant van zijn persoonlijkheid het Es, geen enkele kans krijgt zich te ontladen. Freud noteert dat in bijna alle beschavingen er z.g.n. geïnstitutionaliseerde uitspattingen bestaan. Hij noemt als voorbeelden de karnavalvieringen, de saturnaliën, kermissen.

Glas nu gaat zich nooit te buiten aan zulke uitspattingen. Hij leeft een sober en onopvallend leven en houdt zich ver van alle excessen. Dit maakt dat de energie van het Es bij hem in reusachtige kwanta opgestapeld ligt. Als het tot een uitbarsting komt is die dan ook van reusachtige proporties en leidt bij Glas tot een criminele daad nl. de moord op dominee Gregorius. Dokter Glas lijdt dan aan verschillende frustraties:

1)	Zijn beroep: zijn broodwinning past helemaal niet bij zijn persoonlijkheid, hij is noch mensenvriend noch eerzuchtig.
2)	Hij krijgt regelmatig te maken met vrouwen die hem vragen abortus te plegen. Glas reageert hierop steeds negatief. Hij vindt de geboorte nochtans ‘een walgelijke symfonie van geschreeuw en bloed.’
3)	Hij heeft zich vroeger verzet tegen het Darwinisem omdat het volgens hem tot moreel relativisme leidde. Aan de andere komt verwerpt hij toch ook de godsdienst. Zijn moraal steunt dus op drijfzand. Hij erkent geen metafysica als grond van de moraal. Moraal is voor hem een conventie die men aanvaardt omdat die het leven gemakkelijk maakt.

De bewuste persoon die bij Freud het ich genoemd wordt is steeds geklemd tussen twee tegengestelde krachten, het über-ich en het es.

Het es is de onbewuste komt van de persoonlijkheid die alleen aan het lustprincipe gehoorzaamt. Het is een heksenketel van opeengehoopte spanningen, driften, wensen en verlangens. Het is de nachtzijde van de persoonlijkheid. Het über-ich daarentegen incarneert en introjecteert normen en morele systemen van ouders, familie, maatschappij en kerk. In het leven van alledag komt het es niet dikwijls aan de oppervlakte. Het wordt namelijk gecensureerd door het über-ich dat zijn wetten en eisen oplegt. Het onbewuste es komt alleen aan de oppervlakte door middel van bepaalde geraffineerde kanalen. De droom, de vergissing, de fantasie, het symbool zijn de wegen waarlangs het onbewuste zich manifesteert. Deze manifestatie van het onbewuste gebeurt altijd op een enigszins verholen manier. In de droom krijgen we te maken met fenomenen zoals verdringen, verschuiving, regressie en verdichting. Het is nu de taak van de analyst de verborgen inhoud van de droom aan de oppervlakte te brengen. Ook het gamna van interessante vergissingen is zeer uitgebreid: de verlezing, de verhoring, de verschrijving enz... Op de momenten dat deze vergissingen worden begaan wordt de censuur van het Über-ich even opgeheven. Via deze vergissingen kan men dus een glimp opvangen van wat er omgaat in het onbewuste.

Freud vindt nu in de melancholie een aanleiding om deze gedachte verder te ontwikkelen. De melancholicus, die lijdt onder de kwellingen van zijn geweten, moet beschikken over een Ik-ideaal dat eisen stelt waaraan het Ik niet kan voldoen. Deze situatie is als volgt ontstaan: de vergelijking met de normale droefheid leert dat beide vormen hun ontstaan te danken hebben aan de realiteit, te erkennen dat het geliefde object niet meer bestaat, en alle libido eraan te onttrekken, om deze uiteindelijk, na een voorbijgaande neutralisatie, weer aan nieuwe objecten te kunnen schenken. De melancholie nu is niet in staat deze laatste stap te doen. Ook de melancholicus heeft een objectverlies ondergaan en dit verlies is een krenking die tot een terugtrekken van de libido in het Ik leidt. Maar de tweede stap, het zich weer toewenden tot een ander object komt niet tot stand, zodat de vrijgekomen libido in het Ik teruggetrokken wordt. Daar echter kwam ze niet vrij ter beschikking, doch deed dienst om een identificatie van het

[p. 33/5]

Ik met het opgegeven object tot stand te brengen.

De moord op dominee Gregorius die eigenlijk het hoofdthema is van het boek werpt overal schaduwen af op het psychische leven van dokter Glas. Door bepaalde versprekingen, interpretatie van symbolen en dromen, komt aan het licht dat dokter Glas al van lang tevoren in zijn onderbewuste had geconcipieerd. Voorbeelden zijn er bij de vleet. Een passage uit blz. 38: Mevrouw Gregorius zegt: ‘Ik zou die man kunnen vermoorden.’

- ‘Beste Mevrouw Gregorius, antwoordde ik glimlachend, dat is natuurlijk bij wijze van spréken, maar men zou dat zelfs als zodanig niet moeten gebruiken. Ik had bijna gezegd: - zeker niet als zodanig.’

Deze passage nu is zeer onthullend. Ze wijst erop dat het onderbewuste van dokter Glas de mogelijkheid van een moord eerder als realiteit dan als wijze van spreken beschouwt.

Als Glas een kerkhaan bekijkt beschouwt hij dit als het symbool van het instituut kerk dat met de grillen van de wind meedraait.

Tezelfdertijd wordt ook de ambivalentie van het symbool zichtbaar. De kerkhaan staat ook symbool voor de persoon van dominee Gregorius. De haan weerspiegelt het wellustige karakter van Gregorius. De haan is immers een erotisch symbool en staat hier voor een ongebreidelde seksualiteit. Aan de andere komt behoort de haan ook tot de kerk d.w.z. de schijnheilige beschaving en de ontkenning van het lustprincipe.

- De dromen van dokter Glas: ‘Ik stond aan het bed van daninee Gregorius; hij lag ziek. Het bovenste deel van zijn lichaam was ontbloot en ik luisterde naar zijn hart. Het bed stond in zijn werkkamer; in een hoek stond een kamerorgel en iemand speelde daarop, geen koraal, nauwelijks een melodie. Alleen maar vormloze, fugaachtige toonladders heen en terug. Een deur stond open; dat verontrustte mij, maar ik kon het niet opbrengen hem dicht te doen.

‘Is het ernstig?’ vroeg de geestelijke.

‘Nee,” antwoordde ik, ernstig niet; maar gevaarlijk.’ Ik bedoelde dat datgene waar ik aan dacht gevaarlijk was voor mezelf en ik vond in mijn droon dat ik mij diepzinni en fijn uitdrukte.

‘Maar voor de zékerheid,’ voegde ik eraan toe, ‘kunnen we immers bij de apotheek wat avondmaalcapsules halen.’

‘Moet ik geopereerd worden?’ vroeg de geestelijke. Ik knikte.

‘Het ziet er wel naar uit dat dit noodzakelijk is. Daninee's hart deugt helemaal niet, het is te oud. We zullen dat weg moeten halen. Dat is overigens een volkomen ongevaarlijke operatie, die uitgevoerd kan worden met een gewoon zakmes.’ Dit kwam me voor als een heel eenvoudige wetenschappelijke waarheid, en ik had juist een zakmes in de hand.

‘We leggen alleen een zakdoek over het gezicht!’

De geestelijke kreunde luid onder de zakdoek. Maar in plaats van te opereren drukte ik op een knop in de muur. Ik haalde de zakdoek weg. Hij was dood. Ik voelde zijn hand. Die was ijskoud. Ik keek op mijn horloge.

‘Hij is minstens al twee uur dood,’ zei ik tot mezelf.

Mevrouw Gregorius stond op van achter het orgel, waar ze had zitten spelen en kwam op mij toe. Haar blik leek me bekommerd en zorgelijk en zij reikte mij een tuiltje donkere bloemen. En toen pas zag ik dat ze dubbelzinnig glimlachte en dat ze naakt was. Ik strekte mijn armen naar haar uit en wilde haar naar mij toe halen, maar ze ontweek mij en tegelijkertijd stond Klas Recke in de open deur.

‘Dokter Glas,’ zei hij, ‘in mijn functie van plaatsvervangend kanselsecretaris, verklaar ik dat U onder arrest staat’.

‘Dat is nu te laat,’ antwoordde ik hem. ‘Zie je niets?’ Ik wees naar het raam. Een rode vuurschijn viel door de beide ramen van de kamer naar binnen, het was plotseling even licht als midden op de dag, en een vrouwenstem, die uit de andere kamer leek te karen, jammerde en jankte: de wereld brandt, de wereld brandt!”

Als men rekening houdt met bepaalde droarmechanismen, is het duidelijk dat deze droom een verhulde voorafschaduwing is van de misdaad van dokter Glas.

De avondmaalcapsules waarover sprake was in de droom vormden het onderwerp van

[p. 34/6]

een gesprek tussen Gregorius en Glas aangaande het voorstel van een jonge predikant om de hostie voortaan toe te dienen in de vorm van capsules. Dit feit uit het verleden van Glas vormt de manifeste droominhoud.

De laatste droominhoud komt aan het licht door het proces van vrije associatie. De avondmaalcapsules die hij reeds lange tijd in zijn bureaulade verborgen hield. Aanvankelijk beschouwde Glas de cyaankalipilletjes alleen als middelen om op een vlugge manier zelfmoord te plegen. Het idee van de avondmaalcapsule heeft bij hem het idee losgewoeld aan de cyaankalipi1len, die hij best wel eens zou kunnen gebruiken om Gregorius te vermoorden. Dat Glas, in zijn onbewuste, de moord al had uitgevoerd blijkt ook uit het onzinnige voorstel dat hij de dominee doet om diens hart uit te snijden met een zakmes.

De droomcensuur heeft de moord hier verhuld onder het aanschijn van een hartoperatie. Typisch is ook dat de eigenlijke uitvoering van de moord in de droom verdrongen wordt. Verder is ook de tijdsdimensie nadat hij hem had vermoord. De naaktheid van mevrouw Gregorius laat uitschijnen dat zij het lustobject was dat dokter Glas voor ogen had. De beloning die Glas ten deel valt heeft een dubbelzinnige bijsmaak. Hij krijgt wel bloemen aangeboden van Helga maar dit zijn donkere bloemen. Verder treedt ook Klas Recke op in de droom waar hij in zijn functie van ‘plaatsvervangend kanselsecretaris’ Glas onder arrest plaatst. Hier wordt dus duidelijk dat met het verdwijnen van dominee Gregorius nog niet alle hinderpalen voor dokter Glas zijn weggewerkt. Klas Recke is eigenlijk een soort substituut-dominee, vandaar dat de droom dit inkleedt in zijn beroep van plaatsvervangend vertegenwoordiger van de autoriteit, het realiteitsprincipe, dat Glas verhindert zijn lust te bevredigen.

In de tweede droom die Glas heeft wordt de verdraaiing van de tijdsdimensie nog duidelijker. Een eigenaardige omkering van de causaliteit vindt plaats in deze droom. Glas droomt dat de dominee stinkt terwijl hij nog in leven is. Na de moord verdwijnt de stank. Wij hebben hier te maken met de inversie van het gebeuren in de realiteit.

Qua symbolen dient ook aangestipt te worden dat het horloge zonder wijzers een bijzonder grote rol speelt in het boek. Het doet Glas denken aan het gezicht van een dode en via een proces van associaties komt hij op het idee dit horloge te gebruiken als een kistje om zijn gifpillen in op te bergen.

Dokter Glas is niet alleen een boek waarin de personages psychologisch heel goed uitgediept zijn. Men kan het lezen als een psychologische roman, een studie van een pathologisch geval.

Men kan echter niet voorbijgaan aan het feit dat het boek zelf de structuur van een droom heeft. Het mechanisme van verdringing is overduidelijk aanwezig.

De passage waarin de mpprd begaan wordt is uiterst kort gehouden. Men laat het voorkomen alsof dit gebeuren slechts een detail was zonder al te veel belang.

Andere zaken, die weinig essentieel zijn, worden zeer sterk benadrukt. Dit verwarren van het onderscheid essentialia-details is een grondstructuur van de droom. Het probleem van de realiteit van het gebeuren wordt door dokter Glas expliciet gesteld waar hij de idee oppert dat het ganse gebeuren van de moord slechts een nachtmerrie is en dat hij misschien dadelijk wakker zal worden als bisschop, hond, of bedelaar om te vinden dat dokter Glas nooit bestaan heeft.

 

 

§

 

 

§ §