Deus Ex Machina. Jaargang 8

[p. 71/1]

Georg Lukàcs.
Over zijn esthetica.
Frederik Leen

Inleiding

Een complex gedachtengoed als dit van Georg Lukàcs schept problemen wanneer het er op aankomt hiervan een overzicht te geven. Het voornaamste probleem bij Lukàcs vormt zijn uitgangspunt, dat verschillende malen veranderde. Hierbij komt nog de formele ‘Irreführung’ die hij diende door te voeren tijdens zijn carrière onder het Stalinregime.

Het is echter van essentieel belang om enig idee te hebben van de opeenvolgende filosofische oriëntaties om ten volle het standpunt van Georg Lukàcs binnen het Marxistische denken te situeren.

Wanneer in de tekst het begrip ‘ontwikkeling’ voorkomt dient dit niet te worden geïnterpreteerd in de mechanische betekenis, wat trouwens zal blijken uit de flexibiliteit die de filosoof aan de dag legt bij het wisselen van uitgangspunt om zijn eigen oriëntatie te aktualiseren.

Naargelang de auteur hebben de begrippen ‘dialectiek’, ‘totaliteit’, ‘Marxisme’ een uiteenlopend standpunt. Anderzijds is het onmogelijk om te definiëren wegens het ondialectische karakter van de definitie; nog afgezien van de wenselijkheid in aanmerking genomen onze twijfel aan de verduidelijkingsfactor in de definitie. Afgezien van de voorafgaande interpretatie van een begrip verduidelijkt het verloop van de tekst de inhoud: de betekenis ontwikkelt zich in het betoog.

Dit dialectisch-kritische standpunt vermijdt opzettelijk de toevoeging

[p. 72/2]

Marxistisch. We hebben deze toevoeging weggelaten vanwege de dogmatische, onvoorwaardelijke ondertoon. We erkennen inderdaad de belangrijke uitbreiding door Marx van de Hegeliaanse dialectiek. Dit impliceert nochtans niet dat de materialistische praxis revolutionaire waarde moet bezitten, wat trouwens een mechanistische interpretatie is. De vraag naar de aanvaarding van Marx'. reduktie van de vervreemding tot economische - en klassebelangen, of, zoals Popper dit uitdrukt, de historische missie van het proletariaat, blijkt reeds louter op historisch - empirische gronden retorisch.

Georg Lukàcs.

Georg Lukàcs promoveert in 1909 tot doctor in de letteren. In I909-I9I0 zet hij zijn studie voort te Berlijn waar hij o.a. colleges volgt bij een van de grondleggers van de formele sociologie, professor Simmel. Hij komt onder de invloed van het Kantiaans denken waarbij hij vooral zijn aandacht richt op versies die niet uitgaan van het primaat van de kennistheorie. Lukàcs oriënteert zich dus op het subjectief idealisme van Kant waarbij zich de voorwerpelijk- heid van de objecten niet in de objecten zelf, maar in het menselijk verstand bevindt. Het is de afwijzing van de toepassing van de categorieën op het voorwerp. Dit heeft tot gevolg dat Lukàcs in het werk ‘Die Seele und die Formen’ tracht door te dringen tot de essentie van het kunstwerk via de metafysika. Zijn methode om tot kennis te komen (?) van het werk berust dan ook dikwijls op irrationalisme en intuïtie wat, door de inherente vaagheid en het symbolisch taalgebruik leidt tot een hermetisch geheel waarbij de problemen van genese en historische verandering uitgesloten zijn.¹ Het kunstwerk is de poging om tot kennis van het subject te komen; het streven om de ziel te vangen in de vorm. Dit betekent dus de begrenzing van de inhoud die zijn uitdrukking zoekt; de onderwerping van de inhoud aan de vorm. Het is het consequent aanvaarden van de Kantiaanse verbanning van de inhoudelijke elementen uit het territorium van de esthetica. Deze subjectief - idealistische analyse van de aktiviteit van het esthetisch subject berust louter op het geïsoleerde, producerende of receptieve individu. De zojuist aangeduide begrenzing van de inhoud impliceert het onvermogen van een synthese tussen subject en object² We dienen hieraan toe te voegen dat volgens Lukàcs de huidige (omstreeks 1910) cultuur óf streefde naar de abstracte vorm óf trachtte de vorm te verwerpen wat wijst op invloed van Kierkegaard. De dialectiek kondigt zich aan.

Zijn volgend belangrijk werk is de ‘Theorie van de Roman’ dat in 1914-1915 in Heidelberg werd geschreven en voor het eerst uitgegeven in 1916. Het werk wordt algemeen opgevat als een Hegeliaanse poging om de grote vormen van menselijke expressie te verklaren. In het eerste gedeelte van het werk onderneemt Lukàcs een poging om de vormen van menselijke expressie (préliteraire en literaire) te verbinden met de-menselijke verhouding t.o.v. zichzelf en t.o.v. de wereld³ Hij gaat hierbij uit van het Hegeliaanse historische proces waarbij verschillende stadia worden onderscheiden in de dialectische verhouding van het subject met zichzelf en de wereld. Deze stadia verbindt hij met de verschillende vormen van de uitdrukking. Dit impliceert natuurlijk het afwijzen van het formalistisch isolement van Kant. Het historisch karakter van de vormen waarmee de subject-object identificatie direct verband houdt maakt de inhoud immanent. Niet alleen zijn de grote vormen met bepaalde periodes verbonden, maar kunnen ook uit de vormen de periodes worden gekarakteriseerd. Hier situeert zich de in zijn voorgaande periode genegeerde weerspiegelingstheorie. Deze weerspiegelingstheorie dient begrepen te worden vanuit het objectief idealisme van Hegei; namelijk de vordering van het subject om de van het menselijk bewustzijn onafhankelijke werkelijkheid te herkennen en in een rationeel - dialectische vorm, als gedachte, uit te drukken⁴ Dit veronderstelt de aanvaarding, enerzijds van de objectieve dialectiek van de onafhanke-

1 Die Seele und die Formen (1911) in: Georg LUKACS, Werke, Band I, Frühschriften, p. 330: ‘Deshalb kann es in Leben keine Relativität geben, keinen Ubergang und keine Nuance. Sein (God's) Blich raubt jedem Geschehnis all sein Zeitliches und all sein Örtliches’.

2 Die Seele und die Formen, Op. Cit., p. II: ‘In der wirklich tiefen Kritik aber gibt es kein Leben der Dinge, keine Bilder, nur Transparanz, nur etwas, das kein Bild vollwertig auszudrücken fähig wäre’.

3 Wat we ook reeds vaststelden in Die Seele und die Formen.

4 LUKACS, Georg, Theorie van de Roman, Amsterdam, Van Gennep, 1980, p. 25 en p. 26: ‘Zijn en Noodlot, avontuur en voltooiing, leven en wezen zijn dan identieke begrippen. Want de vraag waarom de vorm van het epos het concrete antwoord is, luidt: hoe kan het leven wezenlijk worden? En het ongenaakbare en onevenaarbare van Homerus... ligt hierin dat hij het antwoord heeft gevonden voordat de gang van de geest van de geschiedenis de vraag luid deed worden’.

[p. 73/3]

lijk van ons bestaande objectieve werkelijkheid (wat niet betekent dat de natuur dialectisch geconstrueerd is), anderzijds van de in ons bewustzijn optredende subjectieve dialectiek als de zich mogelijk benaderende weerspiegeling van het objectief-dialectische proces⁵ Hieraan dient toegevoegd dat Lukàcs in de ‘Heidelberger Ästhetik’ van 1916-1918 opnieuw uitgaat van een Kantiaanse basis. In dit werk bevindt het gewone leven zich in de sfeer van de vervreemding; de esthetische sfeer is de sfeer van de zuivere beleving. Het kennende subject en het object van de kennis kunnen niet in een directe relatie worden gebracht. Hegels propositie dat we het zijn aan het niets identificeren kan geen denkprodukt zijn omdat het wezen van deze propositie de bemiddeling is terwijl het hier handelt om de zuivere onmiddellijkheid, m.a.w. de volledige uitschakeling van de bemiddeling. Nochtans merken we op dat het gedeelte dat over de fenomenologie handelt nadrukkelijk naar Hegei's traditie verwijst. Voor Hegel is het subject onontbeerlijk: de verwijdering van hic et nunc van het beleven beweegt zich niet in de richting van de objectiviteit, zoals bij ieder zoeken van de theorethische zin, maar zoekt toenadering tot de opheffing van objectiviteit en subjectiviteit ten gunste van een Jenseits van beide principes⁶

Na 1918 komt er een belangrijk keerpunt in het denken van Georg Lukãcs. Vanaf deze moment gaat hij zijn filosofisch standpunt funderen op materialistische basis. Hij wordt lid van de Communistisch partij en tracht de filosofie van Marx evenals de geschriften van Lenin en Rosa Luxemburg te verwerken. In 1923 schrijft hij ‘Geschichte und Klassenbewusstsein’. Vanaf 1930 ontwikkelt hij een Marxistische esthetica. Lukàcs werkt in die tijd samen met Mikhail Lifshitz. Deze verenigde in een boek alle opmerkingen van Marx in verband met kunst.

Een bespreking van de esthetica van Lukàcs dient voorafgegaan door een situering van de basisgedachte waaruit deze ontwikkeld werd. Lukàcs gaat uit van de Marxistische grondbewering als zou alle bewustzijn een (laat) produkt zijn van het materiële wezen⁷ Deze zijnsvoorwaarden veronderstellen dus een historisch materialisme dat methodologisch steunt op Hegel, namelijk de dialectiek, hoewel afstand wordt genomen van het idealisme en de methode samenvalt met het bewustzijn. De materialistische benadering van vóór Marx berustte op de beschouwing en niet op de praxis: ze was statisch. Hegel richt zijn aandacht op de werkzaamheid van het wezen waardoor het historisch wordt in de totaliteit⁸ De dialectiek van menselijke werkzaamheid ligt aan de basis van de zelfverwerkelijking van de mens⁹ Omdat hier het idealisme aan de basis ligt is deze werkzaamheid (praxis) die Hegel erkent, alleen de abstract - geestelijke. Marx overwint het probleem van de abstractie door het vooropstellen van de ‘vervreemding’ van de mens van zijn eigen zintuiglijke werkelijkheid. Hij legt het corzakelijk verband van deze vervreemding steeds met werkelijke, economische toestanden. Zoals bij Hegel is de kennistheorie een belangrijk element van zijn filosofie. Het is een gevolg van de historische wisselwerking van subject en object in hun streven naar synthese. De materialistische dialectiek bepaalt de betrekking tussen subjectief bewustzijn en objectieve wereld met behulp van de weerspiegelingstheorie. Op deze manier komen we bij de esthetica terecht. In zijn inleiding tot Hegei's esthetica¹⁰ beklemtoont Lukàcs herhaalde malen de verdiensten van Hegel bij het vormen van een nieuwe filosofie. In de hierna volgende paragraaf zullen we trachten aan de hand van enige vragen in verband met esthetica om de opvatting en inhoudelijke richting van Lukàcs over esthetica aan te duiden.

Een van de eerste problemen die zich opdringen is natuurlijk wat nu eigenlijk het voorwerp van esthetica uitmaakt. Hegel omschrijft zijn eerste verduidelijking als ‘das weite Reich des Schönen, und näher ist die Kunst, und zwar die

5 LUKACS, Theorie van de Roman, p. 28: ‘Deze wereld is homogeen, en de scheiding van mens en wereld, van ik en jij, kan deze homogeniteit niet vernietigen. ... de grens die haar contouren geeft verschilt niet wezenlijk van de contouren der dingen:ze trekt scherpe lijnen maar brengt toch slechts relatieve scheidingen aan,...

6 Georg LUKACS, Werke, Band 17, Heidelberger Ästhetik (1916-1918), 1974, p. 44.

7 Georg LUKACS, Mein Weg zu Marx, 1933, in: Georg LUKACS, Werkauswahl, Band 2, Neuwied/Berlijn, Luchterhand, 1967, p. 328 e.v.

8 In tegenstelling tot de subjectieve idealist, Kant: deze aanvaardt evenals Hegel het primaat van het bewustzijn maar interpreteert het wezen als het produkt van het individuele menselijke bewustzijn. Het zich buiten het bewustzijn bevindende, een objectief wezen, is theoretisch onkenbaar, wat de verwerping van de kennistheorie inhoudt.

9 Zur Ästhetik Schillers, in Georg LUKACS, Werke, Band 10, Problems der Ästhetik, p. 37 en 38: ‘Das Grosse an der Hegelschen Phänomenologie und ihrem endresultate - der Dialektik der Negativität als dem bewegenden un erzeugenden Prinzip - ist also dass Hegel die Selbsterzeugung des Menschen als einen Prozess fasst,...’.

10 HEGEL, Georg Wilhelm Friedrich, Werke, Band 13, Vorlesungen über die Ästhetik, 1, Frankfurt am Main, Suhrkamp, 1970, p. 13.

[p. 74/4]

schone Kunst ihr Gebiet’¹¹ Uitgaande van deze uitspraak, en aansluitend ’... dass Kunstschone höher stehe als die Natur’¹² zouden we door de confrontatie met opmerkingen van Lukàcs enige interessante grondslagen van deze laatste willen aanduiden. In een artikel over de esthetica van Tschernychewskij schrijft Lukàcs dat Hegel de werkelijkheid herleidt tot het voorwerp van een korte inleiding. Het natuurschone wordt uitsluitend onderzocht vanuit het gezichtspunt in hoeverre de bijzondere categorieën in haar verwezenlijkt zijn¹³ De esthetische verhouding van kunst en werkelijkheid kan nochtans niet worden gereduceerd tot het standpunt van de technische uitvoering. Dit vormt trouwens ook maar een deel van de artistieke realisatie. Het natuurschone is met de objectieve wereld onscheidbaar verbonden en kan tegelijkertijd alleen op grond van menselijke behoefte als natuurschoon gerealiseerd worden¹⁴ Hierbij stelt zich natuurlijk de vraag naar de bijzonderheid van het esthetische¹⁵ Lukàcs behandelt dit probleem door te vertrekken van Kant en Hegel, welke beiden deze problematiek eveneens onderkenden. Kant herkende de aktiviteit van het esthetische subject in de producerende en receptieve houding¹⁶ Zijn vertrekpunt lag echter in de dualiteit van subject en object zodat hij zijn vernieuwende inbreng alleen kon formuleren vanuit de geïsoleerde houding van het producerende en receptieve individu. Hegel ziet reeds de dialectische verhouding wanneer hij de categorie van de bijzonderheid, de eigen aard van het esthetische, daarin terugvindt, dat het wezen in de verschijning zelf doeltreffend verschijnt, dat in het esthetische deze samenhang niet volgens begrippen, maar voor onze zintuigen onmiddellijk gegeven is¹⁷ Hegel heeft deze vaststelling ingebouwd in zijn dialectisch proces van zich zoeken en zich vinden van het identieke subject en object. Voor Hegel is de totaliteit van de esthetica slechts een moment van de grote geschiedkundige ontwikkeling van de wereld van de Natuur tot de Absolute Geest. In deze ontwikkeling is de esthetica slechts de onderste trap van de verschijning van de Absolute Geest: de graad van aanschouwing. De volgende trap is de voorstelling (religie) waarna de hoogste trap wordt bereikt, namelijk het begrip (filosofie). Door de vooropstelling van het fenomenele karakter schakelt Hegel vanuit het idealisme de weerspiegeling van het materiële in begrippen uit en identificeert het bijzondere met het individuele. Op deze wijze gaat de categorie van de bijzonderheid verloren. Voor. Lukàcs zijn categorieën aspecten van de realiteit die door de geest worden geobserveerd en in concepten geduwd die de werkelijkheid weerspiegelen. Omdat het delen zijn van de werkelijkheid zijn ze onderhevig aan tijd en niet metafysisch. In het domein van de esthetica zijn ze te gebruiken om de aard van het kunstwerk te bepalen. De categorieën die belangrijk zijn voor de kunst vormen het enkelvoudige, het universele en ertussen de generalisaties, d.i. de categorie van het bijzondere. De esthetica heeft volgens Lukàcs de bijzonderheid als centrale categorie. Hier situeert zich het onderscheid met de wetenschappen welke zich, al naar gelang hun concrete doel, op het algemene of het enkelvoudige oriënteren. In aansluiting hiermee dient het onderscheid te worden geëxpliciteerd van de weerspiegeling in de wetenschap t.o.v. deze in de kunst. De wetenschappelijke weerspiegeling maakt uit het ‘An Sich’ van haar objectiviteit, haar wezen, haar wetmatigheid een zo aangepast mogelijk ‘Für Uns’; de werking op de menselijke subjectiviteit is zodoende vóór alles de extensieve en intensieve ontvouwing, verbreding en verdieping van het bewustzijn. De weerspiegeling in de kunst realiseert enerzijds een dergelijke afbeelding van de werkelijkheid naar het ‘An Sich’ van de objectiviteit in een ‘Für Uns’ van de gevormde wereld, waarin de werkindividualiteit herleid wordt; anderzijds wordt het ontstaan en de uitbreiding van het zelfbewustzijn bij doeltreffende werking gerealiseerd¹⁹ Vanuit de centrale positie van het bijzondere in de esthetica is een nieuw kunstwerk niet noodzakelijk gebouwd op het voorgaande, alhoewel het de verworvenheden Van voorgaande kunstenaars gebruikt. Het overtreft ook niet het voorgaande; het is in essentie origineel²⁰ De esthetische weerspiegeling wil, zoals reeds aangeduid, de totaliteit van de werkelijkheid in zijn formele én inhoudelijke rijkdom bevatten, verklaren en met

11 HEGEL, CWF., Op. Cit., p. 13.

12 HEGEL, CWF., Op. Cit., p. 14: ‘Denn die Kunstschönheit ist die aus dem Geiste geborene und wiedergeborene Schönheit, und um soviel der Geist und Seine Produktionen höher steht als die Natur und ihre Erscheinungen, um soviel auch ist das Kunstschöne höher als die Schönheit der Natur.

13 Einführung in die Ästhetik Tschernyschewskijs, in: Georg LUKACS, Werke, Band 10, p. 154.

14 Einführung in die Ästhetik Tschernyschewskijs, Op. Cit., p. 158.

15 Uber die Besonderheit als Kategorie der Asthetik, in: Georg LUKACS, Werke, Band 10, p. 537 tot p. 789.

16 Hegels Ästhetik, in: Georg LUKACS, Werke, Band 10, p. 109.

17 Hegels Ästhetik, Op. Cit., p. 124.

19 Uber die Besonderheit als Kategorie der Ästhetik, Op. Cit., p. 784.

20 Idem, p. 671.

[p. 75/5]

haar eigen middelen reproduceren. Dit reproductiebegrip ligt in de nabijheid van de ‘mimesis’ van Aristoteles. Reproductie is niet identiek aan imitatie maar integendeel de fixering van wezenlijke trekken van de werkelijkheid door artistieke middelen²¹ Een uitbreiding van het reproductiebegrip situeert zich in de verklarende en beoordelende aspect van de kunst: de reproductie als Onscheidbaar van - en een vastbesloten open stellingname tegenover de weerspiegelende realiteit²² Dit plaatst Geórg Lukàcs op de tegenpool van de idealistische esthetica welke de artistieke realisatie als doel op zichzelf ziet, het Kantiaanse ‘Interesselose Wòhlgefallen’, of de hiërarchiserende interpretatie binnen het identificatieproces bij Hegel.

Een niet te onderschatten element in de benadering van de esthetica is het Expressionismedebat (ook wel realismedebat) uit de jaren dertig geweest. Het centrale strijdperk was de divergerende realismeopvatting; met Berthold Brecht en Lukàcs als voornaamste antagonisten. Het zwakke punt van Georg Lukàcs is de afbeeldingsactiviteit in zijn historische samenhang: deze afbeeldingstheorie is niet dialectisch geconstrueerd. De eenheid in het kunstwerk wordt overbenadrukt ten nadele van de tegenspraak. De expliciete eenheidsvordering verhult de tegenspraak van wezen en verschijning waardoor de kennisneming van het nog niet waargenomene in de schijnbaar vertrouwd maatschappelijke gebeurtenis sen verhinderd wordt²³

Een laatste aspect van Lukàcs’ esthetica waarop wij kort willen ingaan is zijn belangstelling voor de ‘ästhetisch relevantePersönlichkeit des Schaffenden’. Het handelt hier specifiek over de levendige dialectische tegenspraak tussen de esthetische relevante en de directe bijzondere kunstenaarspersoonlijkheid. De in de persoonlijke particulariteit voorhanden eigenschappen van de mens zoals zintuiglijke ontvankelijkheid, fijne sensibiliteit voor indrukken, fantasie zijn de basis van de artistieke begaafdheid²⁴. Veralgemeend zou men dit kunnen omschrijven als de reakties van de mens op de fenomenen van het leven in hun directe spontaneïteit, wat natuurlijk noch hun vervrorven karakter, noch hun bewustheid uitsluit. Juist hier spelen de overtuigingen van de betreffende mensen, van zijn ordinaire vooroordelen tot zijn als heiligst beschouwde wereldbeschouwing, een grote rol²⁵

21 Reproduceren betekent hier niet de mechanische, fotografische karakter van weerspiegeling, maar de activiteit, die op het subject toekomt in de vorm van maatschappelijk bepaalde, door de ontwikkeling van de productiekrachten gerealiseerde en aangepaste problemen in de concrete uitbouw van de weerspiegeling. (p. 670).

22 Einführung in die Ästhetik Tschernyschewskijs, Op. Cit., p. 169.

23 Willi Bredels Romane, in: Georg LUKACS, Werke, Band 4, Essays über Realismus, 1971, p. 13 en 14.

24 Über die Besonderheit als Kategorie der Ästhetik, Op. Cit., p. 702.

25 Idem, p. 704.

Besluit.

Een belangrijk gegeven dat Lukàcs bij Hegel vindt is dat het wezenlijk karakter, de eigenheid van een tijdperk tot uitdrukking wordt gebracht in het kunstwerk. Het bepaalt natuurlijk de historische retrospectiemogelijkheden omdat de kunstenaar registreert op een bijzondere planmatigheid. De weergave van een mensbeeld van een bepaalde periode in zijn globale samenhang staat in verhouding tot de niet-conventionele benadering door de individuele kunstenaar van zijn wereld. Deze niet aan de wetmatigheid van de formele logica gebonden positie bepaalt het verruimende kentheoretische aspect van kunst. De complexiteit van de beeldvorming gekoppeld aan de directheid maakt het werk van de kunstenaar voor zijn tijdgenoten onbegrepen/begrepen om de verkeerde redenen. Het vermijdt ook de voor de hand liggende toekomstvisie hoewel de historische noodzaak in verhouding tot de aspectuele evolutie een suggestie niet uitsluit. Deze suggestiviteit veronderstelt interpretatieverschillen welke mogelijke evolutiebeelden insluiten. Op dit punt aangekomen is een vergelijking met Wittgenstein interessant. Door het invoeren van categorieën en hun hiërarchisch onderscheid veronderstelt Lukàcs dat de afbeelding zijn waarheid niet verbindt met de totaliteit maar in de aspectuele benadering. Wittgenstein stelt echter ‘Das Bild stimmt mit der Wirklichkeit überein oder nicht; es ist richtig oder unrichtig, wahr oder falsch’²⁶ Ket is de negatie van de dialectische activiteit van de afbeelding als

26 WITTGENSTEIN, Ludwig, Tractatus Logico-philosophicus, Frankfurt am Main, Suhrkamp, 1982, § 2.21: ‘Das Bild stimmt mit der Wirklichkeit überein oder nicht; es ist richtig oder unrichtig, wahr oder falsch’.

[p. 76/6]

bemiddeling tussen object en subject omdat het veronderstelt dat moet gestreefd worden naar identificatie tussen subject (waarin het beeld zich vormt) en object. De kunstenaar als registrerend element bij Lukàcs dient niet vanuit structuralistisch standpunt als een werktuig te worden beschouwd. De kunstenaar is een dialectisch wezen wat door het formele element niet tot instrument wordt herleid, of, mechanisch geredeneerd, als werktuig van zijn tijd. Zoals reeds aangestipt in het laatste gedeelte van de bespreking aktualiseert Lukàcs het individueel aspect van het artistieke subject. Wat betreft de toepassing van het begrip weerspiegeling merken we op dat geen enkele theoreticus, zeker Lukàcs niet, dit begrip gebruikt in zijn direct verband met spiegel²⁷ maar duidt er op dat men zijn betoog een materialistische betekenis wil geven.

Zoals wij hierboven reeds aanduidden vormt de afbeeldingstheorie van Wittgenstein een interessant contrast met de Lukàcsiaanse. Het onderscheid bij Lukàcs van esthetica en ethica is bij Wittgenstein verdwenen en beide worden in de transcendentale sfeer getrokken²⁸ Wittgenstein tracht door een merkwaardig beroep op onze kennis van de ‘gewöhnlichen Sinne’ beide transcendentale elementen voor de kennistheorie te redden²⁹ Wanneer hij dit verder verduidelijkt gebeurt dit echter door een mystische verklaring van het mystische,³⁰ zodat hij consequent besluit ‘Wovon man nicht sprechen kann, darüber muss man schweigen³¹

De verzamelde werken werden sinds 1963 uitgegeven bij Luchterhand in Neuwied/ Berlijn. Ze worden in de nota's aangeduid door Georg LUKACS, Werke, het nummer van het deel, en voorafgegaan door de titel van het opgenomen werk of artikel.

27 WITTGENSTEIN, L., Op. Cit., § 4.462: ‘Tautologie und Kontradiktion sind nicht Bilder der Wirklichkeit. Sie stellen keine mögliche Sachlage dar. Denn jene lässt jede mögliche Sachlage zu, diese keine’.

28 WITTGENSTEIN, L., Op. Cit., § 6.421: ‘Es ist klar dass sich die Ethik nicht aussprechen lässt. Die Ethik ist transcendental. (Ethik und Ästhetik sind Eins.)’.

29 WITTGENSTEIN, L., Op. Cit., § 6.422: ‘... Es ist klar dass die Ethik nichts mit Strafe und Lohn im gewöhnlichen Sinne zu tun hat. ... Es muss zwar eine Art von ethischem Lohn und ethischer Strafe geben, aber diese müssen in der Handlung selbst liegen’.

30 WITTGENSTEIN, L., Op. Cit., § 6.52: ‘Wir fühlen dass selbst, wenn alle möglichen wissenschaftlichen Fragen beantwortet sind, unsere Lebensprobleme noch gar nicht berührt sind...’. en § 6.522: ‘Es gibt allerdings Unaussprechliches. Dies zeigt sich, es ist das Mystische’.

31 WITTGENSTEIN, L., Op. Cit., § 7.

[p. 77/7]

¹⁸

De hieronder geciteerde werken dienden als algemene basisliteratuur bij het samenstellen van de tekst:

HEIGEL, C.W.F., Phaenomenologie des Geistes. Zelfverantwoording van de Geest, plaats van uitgave niet aangeduid, Futile, 1980.

KANT, Immanuel, Kritik der Urteilskraft, Frankfurt am Main, Suhrkamp, 1981.

KENNY, Anthony, Wittgenstein, Utrecht/Antwerpen, Het Spectrum, 1974.

MAGEE, Bryan, Popper, Utrecht/Antwerpen, Het Spectrum, 1974.

18 Uber die Besonderheit als Kategorie der Ästhetik, Op. Cit., p. 669.

[p. 78/8]

MATERIALIEN, Materialien zu Hegels Phänomenalogie des Geistes, uitgegeven door

H.F. Fulda en D. Henrich, Frankfurt am Main, Suhrkamp, 1979.

POPPER, Karl R., De armoede van het historicisme, Utrecht/Antwerpen, Het Spectrum, 1974.

LEHRSTÜCK, Lehrstük Lukàcs, uitgegeven door Matzner, J., Frankfurt am Main, Suhrkamp, 1974.

RADDATZ, Fritz J., Lukàcs, Reinbek bei Hamburg, Rohwohlt, 1972.

STUDIEN, Die Seele und das Leben, Studien zum frühen Lukàcs, Frankfurt am Main, Suhrkamp, 1977.