Biblia dat is, de gantsche Heylighe Schrift, grondelick ende trouvvelick verduydtschet, Met verklaringhe duysterer woorden, redenen ende spreucken [etc.] (Deux-Aes bijbel)

Dat vij. Capittel.

1. Stephanus ontschuldicht hemseluen, ende straft syne teghensprekers, 54. ende daer na wordt hy van hen ghesteenicht, met de bewillinghe Pauli.

A.1

ENde de Ouerpriester seyde: ⁺ Is dan dat also?

+ Stephani antwoort tegen de valsche getuyghen.

2

Maer hy seyde: Ghy mannen broeders ende vaders, Hoort [toe:] De God der eerlickheyt wert gesien van onsen vader Abraham, als hy in Mesopotamia was, eer hy woonde in Charram:

3

Ende hy seyde tot hem: ^a Gaet wt dynen lande ende wt dijn maechschap, ende koemt in het lant dat ick dy wijsen sal.

a Gene. 12.a.1

4

Doe ghinck hy wt den lande der Chaldeen, ende woonde in Charram. Ende van daer na de doot zijns vaders, brachte hem [God] ouer in dit lant daer ghy nu in woont,

5

Ende gaf hem gheen erfdeel daerin, oock niet eenen voetstap [breet:] ^b ende hadde hem beloeft hy soudet hem geuen te besitten, ende synen zade na hem, doe hy noch gheen kint en hadde.

b Gene. 12.a.7 ende 13.b.15

6

Maer God sprack also: ^{c d} dat zijn zaedt soudt vreemdelinck zijn in eenen vreemden lande, ende dat sijt souden dienstbaer maken, ende mishandelen ^e vier hondert iaer.

c Gene. 15.b.13

d Of, dijn zaet sal vreemdelinc zijn. etcet. ende sy sullent dienstbaer maken,

e Gene. 15.b.13 Exodi 12.e.40 Iudith 5.a.6 Galat. 3.b.17

7

Ende dat volck welcken sy dienen sullen, sal ick oordeelen seyt God: ^f ende daer na sullen sy wtgaen, ende my dienen in deser plaetse.

f Gene 15.b.16

8

^g Ende hy gaf hem het verbondt der Besnijdenisse: ende also ^h heeft hy Isaac ghegenereert, ende besneedt hem ten achtsten daghe: ⁱ ende Isaac, Iacob: ende ^k Iacob de twaelf Vooruaderen.

g Gene. 17.b.10

h Gene. 21.a.2

i Gene. 25.c.25

k Gene. 29.d.32 ende 35.c.25

9

Ende de Vooruaders waren nijdich tegen Ioseph, ende ^l verkochten hem in Egypten, ende God was met hem:

l Gene. 37.c.28 Psalm. 105.b.17 Sapient. 10.b.13

B.10

Ende verloste hem wt alle syne verdruckinghe, ende gaf hem ghenade ende wijsheydt voor Pharao den Koninck van Egypten, ende [die] stelde hem [tot] eenen heere ouer Egypten, ende gheheel synen huyse.

11

^m Ende daer quam ⁿ een diere tijt ouer het geheel lant van Egypten, ende Chanaan, ende groote verdruckinghe, ende onse vaders en vonden gheen spijse.

m Gene. 41.f.54 Psalm. 105.b.16

n Griecx, honger

12

^o Maer als Iacob hoorde dat in Egypten koren was, sandt hy onse vaders eerstmael.

o Gene. 42.a.1

13

^p Ende in de tweedde reyse werdt Ioseph van syne broeders bekent: ende het gheslachte Iosephs wert Pharaoni gheopenbaert.

p Gene. 45.a.4

14

Ende Ioseph sandt boden, ende ontboodt synen vader Iacob, ende alle zijn geslachte, in vijf ende tseuentich zielen.

15

^q Ende Iacob quam af in Egypten, ^r ende hy sterf ende onse vaders.

q Gene. 46.a.5.

r Gene. 49.d.33

16

^s Ende werden ouer gebracht in Sychem, ende geleyt in het graf ^t welck Abraham gekocht hadde met siluer van den sonen Emor des [soons] Sychem.

s Gene. 50.b.13 Iosue 24.d.32

t Gene. 23.b.16

17

Maer als nu de tijdt der beloften na by was, dien God Abrahe ghesworen hadde, ^u wies het volck, ende vermenichfuldichde in Egypten.

u Exodi 1.a.7 Psalm. 105.c.24.

18

Tot dat daer een ander Koninck opstondt die Ioseph niet ghekent en hadde.

19

Dese ghinck listichlicken met onsen geslachte omme, ende mishandelde onse vaderen, so dat sy de ionge kinderkens wech worpen [moesten] op dat sy niet te lijue souden blijuen.

C.20

^x In de selue tijt wert Moses gheboren, ⁺ ende was Gode behaghelick, ende werdt dry maenden opgeuoedt in [zijns] vaders huys.

x Exodi 2.a.2 ende 6.c.20 Numeri 26.f.59 1.Para. 23.b.13 Hebr. 11.c.23

+ Moses.

21

Ende als hy wech gheworpen was, nam hem de dochter Pharaonis op, ende voedden op, haer seluen tot eenen soon.

22

Ende Moses wert gheleert in alle wijsheydt der Egyptenaren, ende was machtich in woorden ende wercken.

23

^y Maer als hy veertich iaren oudt wert, quam hem ^z in synen sin syne broeders de kinderen Israels te besoecken.

y Exodi 2.b.11

z Griecx, in zijn herte

24

Ende doe hy sach eenen onrecht lijden, beschermde ende wreeckte hy den ghenen dien ouerlast gheschiedde, ende sloech den Egyptenaer.

25

Ende hy meynde dat syne broeders verstonden dat God hen door syne hant verlossinge gheuen soude: maer sy verstondens niet.

26

Ende des anderen daechs wert hy gesien van hen doe sy streden: ende beweechdese tot vrede, seggende: Ghy mannen ghy zijt broeders, waer om doet ghy malcanderen onghelijck?

[fol. 47r]

27

Ende die synen naesten onghelijck dede, verstiet hem, seggende: ^a Wie heeft dy [tot] eenen Ouersten ende Rechter ouer ons gheset ?

a Exodi 2.b.14. Matth. 21.c.23. Actu. 4.a.7. ende 7.d.35.

28

Wiltu my oock dooden, gelijck du ghisteren den Egyptenaer dedest?

29

Doe vloodt Moses ^b om dat woort, ende wert vreemdelinck in den lande Madian: ende genereerde daer twee sonen.

b Griecx, in

D.30

^c Ende als veertich iaren ^d veruult waren, wert van hem ghesien de Enghel des Heeren in de woestijne des berchs Sina, in eenen vlammigen vyere des Haechboschs. ⁺

c Exodi 3.a.2.

d Griecx, vol werden,

+ De Engel verschijnt Mosi in den haechbosch.

31

Ende als Moses dat sach, werdt hy verwondert van dat ghesichte: ende als hy daer henen ghinck om te besien, geschiedde een stemme des Heeren tot hem:

32

^e [Segghende:] Ick ben de God dyner vaderen, de God Abrahams, ende de God Isaacs, ende de God Iacobs, Ende Moses wert beuende ende dorst het niet aenmercken.

e Exodi 3.a.6. Matth. 22.d.32 Heb. 11.b.16

33

Doe seyde de Heere tot hem: ^f Doet wt de schoenen van dyne voeten: want de plaetse daer du in staest, is heylich lant. ⁺

f Iosu. 5.b.15.

+ Heylich Lant.

34

^g Ick hebbe merckelick gesien de verdruckinge mijns volcks in Egypten: ende haer suchten hebbe ick ghehoort: ende ben neder ghekomen hen te verlossen: ende nu koemt hier, ick wil dy na Egypten senden.

g Griecx, siende ghesien

35

Desen seluen Mosen, welcken sy versaeckt hadden, segghende: Wie heeft dy tot eenen Ouersten ende Richter ghestelt, desen sandt God tot eenen Ouersten ende Verlosser, door de hant des Enghels, die van hem ghesien werdt in den Haechbosch.

36

^h Dese leyddese wt, ende dede wonderheden ende teeckenen in Egypten lant, ende in de roode Zee, ⁱ ende in de Woestijne veertich iaren.

h Exodi. 7.a.9.b.10.11.14.

i Exodi 16.a.1.

37

Dese is die Moses, die tot de kinderen Israels gheseyt heeft: ^k De Heere uwe God sal v eenen Propheet verwecken wt uwe broederen, ghelijck als my: ^l dien sult ghy hooren.

k Deut. 18.b.15.18 Ioannis 1.e.45. Actuum 3.c.22.

l Matth. 17.a.5

38

^m Dese is de ghene die in de Ghemeynte in de Woestijne met ⁿ den Enghel was, die tot hem sprack op den berch Sina, ende met onse vaderen: welcke ontfinck de leuende woorden om die ons te gheuen.

m Exodi 19.a.3.

n Galat. 3.b.19

39

Welcken onse vaders niet wilden ghehoorsaem zijn, maer verwerpen hem, ende keerden met hare herten weder na Egypten,

E.40

Seggende tot Aaron: ^o Maeckt ons Goden die voor ons henen gaen: want wy weten niet wat desen Mosi geschiet is, die ons wt den lande Egypti ghebracht heeft.

o Exodi 32.a.1.

41

Ende sy maeckten een kalf in die daghen, ⁺ ende brachten offer tot het beelt: ende waren vrolick in de wercken harer handen.

+ Ioden Afgoden dienaers.

42

^p Ende God keerde hem [van hen,] ende gafse ouer dat sy den ^q heyre des Hemels dienden: gelijck gheschreuen is in den boecke der Propheten: ^r Hebt ghy my O huys Israels, veertich iaren in der Woestijne slachtinghen ende offerhanden gheoffert?

p Roman. 1.c.24.

q Dat is, de sterren

r Amos. 5.c.25.

43

Ia ghy hebt des Molochs Tabernakel op genomen, ⁺ ende de sterre ws Gods Remphan, de ghelijckenisse die ghy gemaeckt hebt om te aenbidden: ende ick sal v ^s verwerpen ouer gheen zijde van Babilonien.

+ Moloch.

s Griecx, verhuysen

44

Den Tabernakel der ghetuychenisse was onder onse vaderen in der Woestijne, ⁺ ghelijck ^t hy gheordineert hadde die Mosi seyde dat hy dien maken soude na het voorbeeldt dat hy ghesien hadde.

+ De Tabernakel.

t Exodi 25.e.40. Hebr. 8.a.5.

45

^u Welcken oock onse nakomende vaders mede ghebracht hebben, komende met Iesu in ^x het lant dat de Heydenen besaten, die God voor onser vaderen aensicht verdreef, tot de daghen Dauids,

u Iosu. 3.b.15.

x Griecx, de besittinghe.

46

^y De welcke ghenade vandt voor God, ^z ende begeerde te vinden eenen Tabernakel den Gode Iacobs.

y 1.Sam. 16.a.1. Psalm. 89.c.21. Actuum 13.c.22

z 2.Sam. 7.a.2. 1.Para. 17.a.1. Psalm. 132.a.5.

47

^a Ende Salomon timmerde hem een huys:

a 1.Regum 6.a.1. 1.Para. 17.b.12.

48

^b Maer de Allerhoochste woont niet in templen met handen ghemaeckt: ghelijck de Propheet seyt:

b 1.Regum 8.b.17 Actuum 17.c.24

49

^c Den Hemel is mynen Throon, ende de Aerde de voetbanck myner voeten: wat huys sult ghy my timmeren, seydt de Heere: of welck [is] de plaetse myner ruste?

c 2.Para. 6.d.33. Esaie 66.a.1. Matthei 5.d.34 ende 25.c.21.

F.50

Heeft niet mijn hant dit al ghemaeckt?

51

Ghy hardneckige ende ^d onbesneden van herten ende ooren, altijdts wederstaet ghy den heylighen Gheest: ghelijck uwe vaders: also ghy oock.

d Ieremie 6.b.10. 3.Esdre 9.b.16.

52

Wat Propheet hebben uwe vaders niet veruolcht? ende sy hebbense ghedoot, die voorghebootschapt hebben van de toekoemste des Rechtueerdighen, wiens verraders ende moordenaers ghy nu gheworden zijt:

53

^e Ghy die de Wet ontfanghen hebt ^f door den dienst der Enghelen, ende hebtse niet ^g ghehouden.

e Exodi 20.a.3. ende 24.a.3. Ioannis 7.b.19.

f Griecx, in ordinancien der Enghelen,

g Griecx, bewaert

54

Als sy dit hoorden, bersteden hare herten, ende sy knersten met de tanden ouer hem.

55

Maer hy vol des heylighen Gheests, houdende syne ooghen na den Hemel, ⁺ sach de eerlickheydt Gods, ende Iesum staen ter rechter hant Gods,

+ Stephanus siet de eerlickheydt Gods, ende wort ghesteenicht.

56

Ende seyde: Siet, ick sie de Hemelen geopent, ende den Sone des menschen ter rechter handt Gods staen.

57

Maer sy roepende met luyder stemmen, stopten hare ooren, ende oueruielen hem ^h eendrachtelick.

h Griecx, eenmoedichlick.

58

Ende ⁱ wierpen hem ter stadt wt, ende steenichden hem: ^k ende de ghetuygen leyden hare kleederen af aen de voeten eens Ionghelincks ghenaemt Saulus.

i 1.Regum 21.b.13 Luce 13.d.31

k Actuum 22.c.20

59

Ende sy steenichden Stephanum, welcke aen riep ende seyde: ^l Heere Iesu ontfangt mynen gheest.

l Psalm. 31.a.6. Luce 23.e.46.

60

Ende hy knielde neder ende riep met luyder stemmen: ^m Heere ⁿ en rekent hen dese sonde niet. Ende als hy dat geseyt hadde, ontsliep hy.

m Matth. 5.e.44 Luce 24.d.34. 1.Corint. 4.b.12.

n Griecx, set