Logo DBNL
Biblia dat is, de gantsche Heylighe Schrift, grondelick ende trouvvelick verduydtschet, Met verklaringhe duysterer woorden, redenen ende spreucken [etc.] (Deux-Aes bijbel) (2009)

Biblia dat is, de gantsche Heylighe Schrift, grondelick ende trouvvelick verduydtschet, Met verklaringhe duysterer woorden, redenen ende spreucken [etc.] (Deux-Aes bijbel)

(2009)–Anoniem Deux-Aes bijbel–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

DE ARGVMENTEN ALLER boecken des Ouden Testaments, veruatende den sin ende meyninghe der ghener, diese gheschreuen hebben: na de orden des tijdts.

MOses (een Vader ende gulden Riuiere aller heylighen Schrijueren, + door den welcken de Hemelsche leere is van God onder de menschen gebracht) heeft alle Godsalicheyt ende de warachtige Wijsheyt, in vijf boecken veruaet, ende met groote neersticheydt, ende wonderlicke ghetrouwicheydt der gantscher werelt, aenghegheuen. Dat hy van den beghinne der werelt aen, tot synen tijdt toe, beschreuen heeft, dat heeft hy also beschreuen, ghelijck hijt door des Heyligen Gheests ingheuinghe ontfanghen hadde: ende de Wet heeft hy door Gods toedieninghe ghegheuen, waerby hy oock ghestelt heeft, de Historie der veertich Iaren, die Israel in de woestijne leefde, waer hy mede was, ende selue alle dinghen ghesien ende ghehandelt hadde. Syne boecken veruaten een Historie van 2570. Iaren. Want zijn eerste boeck Genesis, veruaet 2390. Iaren. Want van Adam tot de Sondtuloedt, zijn 1656. Iaren: ende van de Sonduloet, tot dat Abraham wt Chaldea ghinck 363. Iaren, ende van daer voort, tot Iosephs doodt 296. Zijn tweedde boeck Exodus, veruaet de nauolghende 140. Iaren der verdruckinghe, ende de gheschiedenissen des eersten Iaers des wttochs: ende syne dry laetste boecken, veruaten de veertich Iaren, die Israel in de woestijne beleefde. Ende also dese Iaren te samen gherekent, maken 2570. Iaren.

HEt eerste boeck Mosis, + ghenaemt Genesis, verklaert den oorspronck ende de oorsaken aller dinghen: ende voornemelick de eerste scheppinghe des menschen, ende hoedanich hy in den beghinne gheweest zy, hoe hy gheuallen, ende van synen val wederopghericht zy: hoe van eenen mensche alle menschen ghegenereert zijn, ende hoe sy in verscheyden landen ende plaetsen ghestroyt zijnde, met hare sware grouwelicke sonden so vele ghedaen hebben, datse God verdoruen heeft met de Sondtuloedt: wederomme wie die zijn, die in de Sondtuloedt bewaert werden, ende door welcke alle Rijcken een beghin ghekreghen hebben, Ten laetsten beschrijft hy Abrahams, Isaacs, Iacobs, Iosephs ende anderer heyligher Vooruaderen leuen, die gheleeft hebben, eer de Wet gheschreuen, ende in steenen Tafelen ghegheuen was: hy beschrijft hare zeden, woorden ende daden, die der ghedachtenisse weerdich zijn, haer Religie ende vreese, daermede sy Gode ghehoorsaem gheweest zijn: ende hoe sy wt den lande Canaan zijn in Egypten gekomen. Ende om deser ende anderer heylighen persoonen wille, hebben sommighe desen eersten boeck Mosis ghenaemt, Den boeck der Rechtueerdighen: Nochtans heeft het by ons ende onse Vooruaders den naem Genesis behouden, om den oorspronck ende de generacie aller dinghen, daeruan Moses beghint.

HEt tweedde boeck Mosis, + ghenaemt Exodus, verklaert, hoe de Israeliten in de Egyptische dienstbaerheyt onder den wreeden Pharao verdruckt zijnde, door Mosen verlost werden, ende door de roode Zee gheleydt, ende ghebracht zijn in de woestijne: daerna hoe sy teghen de Amalechiten ghestreden hebben: bouen desen, hoe sy door het Manna van den Hemel gheuoedt werden, hoe sy door het beuel ende klare verordeninge Gods, Ouericheden verkoren bebben: ende ten laetsten, hoe sy de Wet ontfanghen hebben, waerin de warachtighe ende suyuere Religie, de wijse van heylichlick te leuen, de Ceremonien ende onderhoudinghen, ende een goedt rechtueerdich Regiment ende Policie vertoont ende gheboden wordt. Daer wordt oock de grouwelicke sonde vertoont, dat de Israeliten een gulden Kalf ghemaeckt hebben. Ende de voorneemste oorsake, waerom dit boeck ghenaemt is Exodus (dat is wttoch) is om haren wttoch ende verscheydinghe wt Egypten.

HEt derde boeck is ghenaemt Leuiticus, + om de diensten ende officien der Leuiten. Want daer wort ghesproken van de offerhanden, beloften, besmettingen, ontreyningen, ghemeyne reyninghen van sonden, van geoorloefden ende ongheheorloefden Houwelicke, van heyliginghe ende andere dier ghelijcke dinghen. Daer zijn oock sommige dingen in, van der Policie ende burgherlicker ordinancie, hoewel daer voornemelick gehandelt wort, van de Ceremonien ende onderhoudinghen des Godlicken diensts: ende men mach het te rechte noemen het Gheestelicke recht. Desghelijcks machmen oock in desen boeck sien, dat het betamelick ende voegelick is, dat de Priesters heylich, wetende ende verstandich in de heylighe Schriftuere zijn, ende een goede suyuer consciencie hebben. Bouen desen veruaet dit, boeck alle gheheymenissen ende hooghe verborghentheden des Euangelij, hoewel nochtans onder figuren bedeckt: Item, de offeringen ende selfs de offerhanden des Soons Gods, Ia de gantsche verlossinghe, die door hem verkreghen is, ende alle haer kracht.

HEt vierde boeck, + is ghenaemt Numerus, dat is dat ghetal, om dat in dit boeck de tellinge des volcx Israels beschreuen is. Daerin wort verhaelt, wat geschiedt is, van den tweedden Iare na den wttoch wt Egypten, tot den doodt Mosis. Daer worden oock treffelicke exempelen verhaelt van menigherley beroerte, gheruchte ende oproer, door des volcx wederspannicheyt. Ende daerna wort bewesen, wat eynde ende wtkoemste de oproermakers konnen gekrijgen: oock de veranderlicke condicie der ghener, die het gemeyn Regiment bedienen. Desgelijcx machmen in dit boeck sien, met wat wonderlicker lijdtsaemheyt ende goedertieren vromicheyt, Moses gestadichlick dat ongenadich ouerlast verdragen heeft, also wel van synen eygen volcke, als van de vreemde: ende is nochtans niet sonder feyl. In dit boeck zijn vele dingen, die dienen tot het Politische ende burgherlicke Regiment, ende tot de Religie, ende voornemelick dit, Dat daer bewesen wort, dat de Priesters de saken der burgerlicker regieringe niet en verwerpen: ende die het burgerlicke Regiment bedienen, en verwerpen niet, dat de Religie aengaet. By na in het eynde, beschrijft hy de grouwelicke krijghen ende strijden teghen de vyanden. Daer worden oock sommige Wetten breeder verklaert, op de eynden ende landouwen der Moabiten.

HEt vijfste ende het laetste boeck Mose, + is ghenaemt Deuteronomion, dat is, de Wet andermael ghegeuen ende wtgheleydt. Dit boeck heeft Moses na de andere gheschreuen, als een handtboeck, oft als een kort verhael van de gantsche Hemelsche Philosophie, waerin alle din-

ghen, die schijnen tot een goedt ende heylich leuen te dienen, veruaet zijn. Het is kort, ende als een wtlegginge der tien geboden der Wet. Nu de Heere heeft ghewilt, dat syne geloouige souden dit Boeck altijdts in hare handen hebben. Want hy heeft alle dinghen daer in also geuoecht, datse allen menschen van wat ouderdom ofte state sy zijn, nut ende bequaem zijn.

DAer na volcht het Boeck Iosue, + het welcke voornemelick de waerheyt der Godlicker belofte bewijst, te weten, hoe het volck Israel is na de doodt Mosis in het beloefde landt ghebracht door Iosue, (van welcken dit boeck den naem heeft ghekreghen) de Koninckrijcken ende volcken des landts Canaan gantschelick te niete ghebracht hebbende, tot grouwelicke straffe der grooter grouwelicker sonden. In dit boeck is oock een beschrijuinghe des heylighen Landts, ende een patroon ofte exemplaar eens goeden Princes, ende eens ghehoorsamen volcks: ende daer wort een Historie veruolcht ontrent van ses ofte seuen ende twintich Iaren.

HEt Boeck der Richteren dat daer na volcht, + heeft desen naem van de Richters des volcks Israels: dwelck een schoon beschrijuinghe veruaet van daden ende van de regeringhe der policie ofte burgerlicken Regiments. Ist datmen Iosue mede telt, so salmen vinden, dat daer derthien Richters gheweest zijn ouer dit volck. Ende dese Richters en waren noch Koningen noch Princen, maer Leydtslieden ende Regeerders eens vrijen volcks, ofte als Voorstanders ofte Raedtsheeren. So beschrijft hy dan de ghestalte eens vrijen volcx, Ia den staet der vrijheydt selue, de menigherley wtkoemsten, eerlicke ouerwinninghen, ellendighe verdruckinghen, verlossinghen, oordeelen ende menigherley beroeringhe. Bouen desen worden hier vele gheschiedenissen voor oorghen ghestelt, de natuerlicke onghestadicheydt des volcks, ende gheneghentheydt tot alle boose dinghen, ende wonderlicke strijden tusschen de warachtighe Religie ende valsche supersticie. Bouen desen is daer by ghestelt een exemplaer ofte standt eens volcks sonder Ouericheydt, daer een yeghelick doet ende volcht dat hem goet dunckt. Daer wort oock wel vertoont wat eynde ende ongheluck na sulcke ongeschicte vrijheyt volcht. Want daer door koemt inlantsche krijch ende strijdt, daer wt worden alle dinghen door verstooringhe vermengt. Men sal in dit Boeck vinden een gheduerige Historie van 336. Iaren, te weten, ist datmen hier toe voecht de Iaren Iosue ende de 20. voorgaende Iaren voor de regeringhe Heli.

HEt Boeck Ruth volcht daer na, + dwelck den naem heeft van Ruth, van welcke hier in, voornemelick gheschreuen wordt. Men sal hier vinden grouwelicke versoeckinghen, sware gheschiedenissen, maer de wtkoemste is seer hueghelick. So wordt dan hier in wel bewesen dat de deuchden niet ongeloont en blijuen, ende dat God na groote versoeckingen een heughelick eynde ende wtkoemste gheeft, so verre de menschen blijuen eerlick leuende, ende gheenen heyligen arbeyt en vlieden. Bouen desen wort hier veruolcht het Gheslachtregister Dauids, ofte meer Messie, om tot de nauolgende Historie te komen, ende tot de kennisse der beloften, dwelck een seer nutte orden ende veruolginghe is. Ende so veel dese Historie aengaet, sy koemt den tijdt der Richteren toe.

DAer na volghen de twee Boecken Samuelis, ende de Boecken der Koningen. + Dese Boecken veruaten menigherley ende schoone argumenten, ende zijn vol seer schooner gesonder ende saligher leere. De ordinancien ende beloften Gods worden hier beuesticht ende verklaert door schoone exempelen. Bouen desen zijn oock daer wt genomen de Psalmen ende gemeyne Sermoonen der Propheten. Ende om int korte te seggen, onder de Boecken die de voorneemste plaetsen hebben, ende de sonderlickste leere ende geleertheyt veruaten, en zijn dese laetste niet, noch oock in het wel spreken ende in weerdicheyt, noch oock onder die, die seer nootsakelick zijn. Het Boeck der Richteren heeft bewesen hoedanich de Democratie ofte Aristocratie, dat is, de regeringhe des volcks ofte der besten des volcks zy: maer de Boecken Samuelis ende der Konighen, beschrijuen leuendichlick de Monarchie, ofte regeringhe der Koninghen. Daer wort oock niet alleenlick de persoon eens Konincks beschreuen, maer oock het hof eens Konincks, ende het gantsche Koninckrijcke beyde goet ende quaet. Men sal in dese Boecken oock vinden schoone exempelen van alle staten, van allerley menschen heylich ende onheylich: so vele verscheyden Mandaten ende ordinancien verandert, so vele verscheyden wijsen ende onderhoudinghen, ende oock verachtingen der Religie, schoone exempelen des gheloofs, der trouwe, ongetrouwicheyt, voorsichticheyt, sterckte ende rechtueerdicheyt. Int korte, men sal hier allerley wijse van leuen vinden: Item welcke de goede ende getrouwe Priesters, ende welcke de boose zijn: oock welcke de goede Princen zijn, ende welcke die zijn, die wreede tyrannie bedrijuen. Maer het en is niet moghelick de argumenten ende langhe materien, ende het groot nut der grooter dinghen in dese Boecken veruaet, met korte woorden te begrijpen. Het eerste Boeck beschrijft alleenlick ende voornemelick de regeringhe Samuelis, ende des Konincx Sauls: het tweedde spreeckt van Dauid: het derde veruaet de eerlickheyt Salomonis: ende terstont daerna machmen lichtelick sien, hoe groote eerlicke Koninckrijcken komen te vallen, so sy niet door een heylighe begheerte der warachtigher Religie, ende der reyner vreese Gods, ende der deucht ende eendrachticheyt bewaert en worden. Hierom wort in het laetste bewesen, hoe dat de Koningen Iuda ende Israels malcanderen verdoruen hebben door krijgen, die sy tegen malcanderen geuoert hebben, hoe sy oock in groote krijgen de Egyptische ende Assyrische Koningen tot hulpe geroepen hebben, ende door sulcken middel oorsake gegeuen, het Konincrijcke Israels in te nemen: het welcke het vierde Boeck breedt verklaert, oock de grouwelicke verderuinghen der Ioden verhalende, die ouer hen ghekomen zijn eer sy wech geuoert werden, het welcke begonste ten tijde Iechonie, in het Iaer der scheppinghe der werelt 3430. Want Samuels Historie veruaet 100. Iaren, te weten, de 20. laetste Iaren Heli, ende de 40. Iaren Samuels ende Sauls, ende de 40. Iaren Dauids. Ende de twee Boecken der Koninghen, tot de Babylonische geuanckenisse hebben 423. Iaren ende 6. maenden. Ist datmen wil daer by stellen de Iaren der Historie Mosis ende der Richteren, so salmen 3430. Iaren vinden. Ende ist datmen daer na oock wil de 70. Iaren der Babylonischer gheuanckenisse tellen, so sullen daer wesen 495. Iaren ende 6. maenden na het twintichste Iaer Heli. Voort in de rekeninghe der 70. Iaren der gheuanckenisse, koemt het Boeck Hester.

DAt van Hester gheschreuen is, + schijnt gheschiet te zijn onder Astyages, den welcken mogelick Euilmerodach Nabuchodonozors sone, heeft toegelaten heerschappie te hebben ouer de volcken ende nacien, daer van in het eerste Cap. Hester gesproken wort. Ende so veel alsmen kan wt het 9. Cap. Daniels verstaen, so schijnt het wel dat dese Astyages zy oock genaemt geweest Assuerus, ter cause der Konincklicker eerlicheyt. Het is dese, die geweest is de grootuader Cyri van zijns moeders

weghe, ende de vader Darij, niet des Hystaspis, maer dies ouden Medes, welcken Xenophon noemt Caiarpes, die Danielem met hem in het Medische lant brachte, te dien tijde onder zijn trouwe hebbende 120. Heerschappien. Want het is seker, dat de seuen, die zijn vader Assuerus ofte Astyages hadde, (ghelijckmen mach sien in het 2. cap. Hester) waren doe onder der Persen Rijcke gheuallen: ende ten eynde hebben oock de andere hen onderworpen gheweest, te weten, na den doot des Medischen Darij, die zijn dochter hadde Cyro ten wijue ghegeuen, die heere ende Koninck ghebleuen is, ouer Babylon ende Media ende Persia. Hoe het zy, men siet in dit boeck een beschrijuinghe, eens Hofschen, dwasen, rasenden ende verderffelicken leuens. Daer sietmen alle grootscheydt, ende alle dinghen verderuen door ongheschicktheydt ende ouerdadicheydt. Desgelijcks sietmen daer droeuighe gheschiedenissen, benautheden, groote periculen ende verraderien. Van eener zijde, is daer voor ooghen ghestelt, de Koninghinne Vasti, hooueerdich ende wederspannich, van dander zijde Hester, ootmoedich, goedich, onderdanich ende zedich. Oock wort daer Aman voor ooghen ghestelt, als een eergierich mensche, vol ongerechticheydt, hooueerdicheydt ende wreedtheydt: de welcke is van kleynen state ghekomen tot hooghe eere, ende daerna in seer korten tijde afgeworpen, ende ten eynde ghehangen, een exempel eener seer veranderlicker fortune gheuende, ende bewijsende, wat eynde alle hooueerdighe, wreede, Hofsche lieden, mogen verwachten, die onrechtueerdigen raedt brouwen. Daerentegen wort Mardocheus voorgestelt, als een exempel ende patroon eens goeden deuchtlicken Princes. Ende daerom blijft synen staedt standtuastich, ende door zijn deuchden ende vromicheyt, wordt hy selues ende zijn volck, behouden, ende is den vreemden Koninghe seer nut. Voort gelijck het boeck Ruth synen naem heeft, van den voorneemsten persoon, daeruan meest gheschreuen wordt, also heeft oock dit boeck synen naem van Hester, als den voorneemsten persoon.

NV volgen de boecken, door welcke verklaert wort, wat den volcke Gods geschiet is, na de Babylonische geuanckenisse. Het eerste is Esdras, + waerdoor de waerheyt der beloften Gods, bewesen wort. Want dewijle de Babylonische geuanckenisse duerde, heeft het volck tot den Heere gheroepen, ende de Heere heeftse door zijn goedtheyt verhoordt. Daeromme doe de 70. Iaren veruult waren, was de Koninck Cyrus hen gonstich ende ghenadich, ende gaf hen vrijheydt wederomme in haer landt te gaen, Ia met groote gauen van gout ende siluer, om met hen te dragen, op dat de Tempel wederopghebouwet worde. So hebben sy dan begonnen eenen Altaer op te richten: ende een yegelick maeckte hem bereydt tot de wederopbouwinghe des Tempels: nochtans waren sy daer veertich Iaren lanck besich, om haer goede werck te volbrengen. Ende de Tempel werdt ten eynde wederopgericht ende gheheylicht, onder Koninck Darius den Ionghen. Daerna quam Esdras, die de Wetten ende oordeelen wederoprichtede, ende heeft sommighe groote feylen in de Gemeynte, ende in de voornemste der Ghemeynte ghebetert, ende wederom te rechte ghebracht.

NA Esdras koemt Nehemias, + wt de Babylonische gheuanckenisse, daer hy noch was, ende doe hy te Ierusalem ghekomen was, dede hy de stadt weder bouwen, ende de mueren ende de stercten. Hy verlichtet oock het volck van sommighe ongherechtighe schattingen, lasten ende woecker, waerdoor sy ouerladen waren: ende beschermde de Burghers met grooten voorspoedt ende standtuasticheydt, oock sommighe misbruycken, die in de Ghemeynte waren beterende. Bouen desen wordt bewesen, hoe noodich het den gheloouighen zy, te waken ende voorsichtich te syne, om de vyanden des volcks Gods te bedriegen, ende te ouerwinnen, ende haer hooueerdich voornemen te niete te maken. In dese Historie zijn tseuentich Iaren veruatet, want van den eersten Iare Cyri, tot het 20. Iaer Darij, teltmen 58. Iaren, ende van daer tot het 32. Iaer Darij, teltmen 12. Iaren, in de welcke de mueren der stadt wederopgherecht zijn.

NV koemt daer noch het boeck der Cronijken, + dwelck de Griecken ende oock de Latijnschen ghedeelt hebben in twee, ende hebbense ghenaemt Paralipomenon, dat is, van dinghen die voorby ghegaen ofte achterghelaten zijn. Want men sal in dese boecken vinden, dinghen in het breede verhaelt, die in de voorgaende boecken, sonderlinghe in de boecken der Koninghen, wtghelaten zijn. Nochtans is het seker, dat dit niet en zijn de Iaerboecken, ofte Cronijckboecken der Koninghen Iuda ofte Israels, van de welcke dickmaels ghesproken wort, in de boecken der Koninghen. Want het is sonder twijffel, dat die boecken zijn gheweest breede ende langhe beschrijuinghe der daden ende gheschiedenissen der Koninghen Iuda ende Israel, ende door boose tijden, vergaen zijn. Sommighe meynen, dat dese boecken zijn een kort verhael ende verkortinghe der boecken der Koninghen, ende voornemelick der Koninghen Iuda. Hoe het zy, sy dienen grootelicks tot verklaringhe der Propheten. Dusuerre hebben wy verhaelt alle de boecken der heyligher Historie, de welcke van den beghinne der wereldt aen, tot de wederoprechtinghe der stadt Ierusalem, te weten, tot het 32. Iaer des Koninckrijcks Darij, veruaet 3488. Iaren, ende ses maenden. Wie de heylighe Historien neerstichlick doorsoeckt, die sal beuinden, dat dese rekenschap warachtich is. Want wy hebben dese rekenschap ghemaeckt wt de Iaren der Patriarchen, Richteren, Koningen ende Princen. Iosephus ende Eusebius, ende meer andere, volghen yet anders in haer rekeninghe: maer wy zijn de heylighe Schrijuers, Ia de de waerheydt selue nagheuolcht. Laet ons nu komen tot de andere boecken der heyligher Schriftuere.

HEt boeck Hiob leert voornemelick, + hoemen moet lijdtsaemlick dat ongherief verdraghen, dat God toesendt: ende dat niet wt de leeringhe ofte gheboden der Philosophie, maer door een wonderlicke wijse, ende door de aenmerckinghe der Godlicker voorsieninghe. In het beghin des boecks, is de Historie van desen heylighen Persoon Hiob, te weten, van zijn teghenspoedt ende versoeckinghe, dwelck was een seltsaem exempel des oordeels Gods. Daerna wort dit oordeel Gods door menigherley redenen ghehandelt ende ondersocht. Ten laetsten wordt de ouerwinninghe ende triumphe deses heylighen Mans, beschreuen. Voort is in dit boeck meer reyner Philosophie, dan in alle de boecken aller Philisophen, die oyt gheweest zijn: gelijck daer voorwaer noyt mensche onder hen gheweest en is, die dese materie suyuerlick ghehandelt heeft. De Epicureen keeren haer volck van den cruyce af, ende willense tot wellust ende ghenoechte brenghen. De Peripatetici stellen de sieckten, ende kranckheden, ende armoeden onder het grootste quaedt. Sommige Stoici raden den verdruckten mensche, dat hy hemseluen het leuen neme. Hierin sietmen de schoone wijsheyt der Heydenscher menschen, die nochtaus den naem hebben, dat sy den menschen de Philiosophie ofte wijsheyt leeren.

HEt boeck der Psalmen is gantschelick een heylich Godlick boec, + vol menigerley argumenten, ende seer schoone materien, van grooter nutticheyt verheuginge ende wonderlicke leere. De Godlicke wijsheyt, die gheen konste voorby en gaet, ende heeft de Musijke oock willen aenroeren, ende die suyuerlick leeren, om den mensche door desen middel (so het moghelick ware) van die onreyne ende onkuysche Musijke af te trecken. So heeft dan de Heere onse goede God, wiens wijsheydt ongemeten is, alle heylige Psalmen, Liedekens ende Danckseggingen, van verscheyden dingen ende tijden, die door Dauid ende andere heylige ende wijse mannen Gods, Philosophen, Sangers, Poeten, Priesters ende Leuiten ghemaeckt ende beschreuen zijn, willen in dit boeck teenen male der wereldt voor ooghen stellen. Want de Psalmen veruaten den lof Gods, ende syner wonderlicker wercken, menigherley exempelen der aenroepinghe, biddinghe, klaghinghe, dancksegghinghe, ende beteringhe. Sommighe veruaten menigherley goede wercken der leuens, schoone Sententien, wtnemende daden, die der ghedachtenisse weerdich zijn: oock exempelen van boose woorden ende daden. Int korte men sal in dit boeck allerley wijse ende ghedaente des leuens vinden. Men sal hier sien, hoe de gheloouighe ende getrouwe Dienaers Gods moeten in allen gheualle des leuens ghestelt zijn. Dit woord Psalm, beduydet een liedt ofte ghesangk.

AEngaende Salomon, + van hem is geschreuen in het eerste boeck der Koninghen, in het vierde cap. dat hy ghesproken heeft dry duysendt parabolen, ende syne ghesanghen waren in getale vijf duysendt. Maer alle dese dinghen en zijn tot onse handen niet gekomen. Hy heeft in zijn Hof sommighe goede heylige ende wijse persoonen ghehadt, die ghemeynsaemlick met hem leefden, ende hebben wt allen dat Salomo ghemaeckt hadde, versamelt dat nutst was, ende so veel als ons goet ende vorderlick was, na dat de goedtheyt ende voorsieninghe Gods heeft gheacht ons nut te syne: ende hebbent ghestelt in dry boecken.

HEt eerste is ghenoemt Prouerbiorum ofte der Spreucken boeck. + Want hy stelt daer ghemeyne sententien ende redenen, de welcke wel kort zijn, maer zijn oock scherpsinnich ende seker, ende dienen velen persoonen ende tot vele dinghen. Met dese sententien bewijst hy de waerheyt ende de leughenen: het goede ende het quade: datmen behoort te soecken, ende datmen behoort te vlieden. Hy gheeft oock hier ende daer vermaninghen ende raden.

HEt tweedde is ghenaemt Ecclesiastes. + By de Griecken beduydt Ecclesia, een vergaderinghe, te weten, een menichte volcks te samen geroepen, om te hooren spreken, van saken, die de Gemeynte aengaen. So is dan Ecclesiastes, die een Oratie oft Relaes doet voor het volck, ofte die van de saken der Religie handelt, voor de vergaderinge des volcx. So stelt hem dan de Predicker hier, gelijck of daer van alle eynden der werelt groot volck versamelt ware, ende deen tegen den anderen strede van het opperste goedt: ende daer stelt Salomon hemseluen als in een hooge wtnemende plaetse voor, als aller menschen meyninge ende geuoelen straffende ende verwerpende, seggende: Het is enckel ijdelheyt, ende alle dinghen zijn ijdel. Want in het eerste deel deses boecks, handelt hy de vermaerde Questie van den oppersten goede, dwelck is, met God vereenicht te zijne, ende syner altijts te genieten. Ende daerom wederleydt hy de meyninghen der menschen, die het opperste goedt ghestelt hebben, in kennisse ende wetenschap veler dingen, in ghenoechte ende wellust, in eerlickheyt, wtnementheyt ofte rijckdom: ende gheeft daerentusschen geboden ende leeringhen, van matigen gebruycke der wellust ende des rijckdoms. In de laetste capittelen onderricht hy, wat oordeel men behoort te hebben, van het goede te volgen, ende het quade te vlieden: ende dat door sulcke sententien, als hy in de Prouerbia ghestelt heeft.

HEt derde boeck is ghenaemt Canticum Canticorum, + ende is niet anders, dan Allgorien. Want door gelijckenissen ende figurate, ende oneyghen redenen, bewijst hy, wat grooter goedt het zy, met God vereenicht te syne, het welcke warachtichlick het opperste goedt is. God wort daer als een Bruydegom voor gestelt, ende de gheloouige ziele als een Bruydt. Daer wordt dickmael ghesproken van minne, van ommehelsinge, van kussen, van schoonheyt. Daermede heeft Salomo willen afmalen ende voor oogen stellen, de aert, natuere, behaghelickheyt ende kracht der liefde ende eenicheyt, die de gheloouige ziele met haren God heeft. Also heeft de Godlicke goetheyt willen met ons babbelen, dat is, haer vriendelick toe voegen, om met ons te spreken: dewijle onder de menschen gheen soeter krachtiger noch wonderlicker dinck en is, dan de liefde. Daerom en sal niemant hierwt yet bedencken, dat onreyn ofte onkuysch zy. Het zijn hier alle goede, heylige, reyne ende kuysche dinghen. Dit boeck is genaemt Canticum Canticorum, dat is het liedt der liederen, gelijck of men seyde, dat allerhoochste ende wtnemenste liedt. Want als de Hebreen willen een wtnemende dinck beduyden, so dobbelen sy het woort. Also segghen sy het Heylighe der Heylighen, dat is het Allerheylichste.

HIerna volghen de Boecken, + ofte Openbaringen, ofte Sermoonen, ofte Oratien der Propheten. De Propheten waren lieden, die toekomende dinghen voorseyden, ende Gods heylighe Woort verkondichden, Philosophen ofte wijse mannen, Predickers ende heylighe Dienaers, Priesters ofte anders wtnemende ende wtuerkoren mannen, wt de ghemeyne menschen: ende leerden ende onderwesen, hoemen behoorde wel ende heylichlick te leuen. Sy waren wonderlick in heylicheyt ende eerbaerheyt des leuens, in de Religie, in wetenschap, in vyericheyt des Gheests, in standtuasticheyt ende moedicheyt, in beuqaemheyt der tonghe ende welsprekenheyt vol aller kracht. Het is openbaer, dat in de oude tijden ende middeleeuwe vele wtnemende Propheten geweest zijn, onder de welcken waren Samuel, Helias, Nathan, Heliseus, Micheas Iemie sone: der welcker Prophecien ende Openbaringhen, zijn niet gheheel tot onse handen ghekomen, anders dan so veel, als de heylige Historie ons hare woorden ende daden beschrijft. Maer hierentusschen hebben wy van het ghene, dat sy ghesproken hebben, als van hande te handt so veel ontfanghen, als ons nut ende noodich was: namelick, de Prophecien ende Openbaringen der 16. Propheten, die onder andere weerdich waren versamelt ende behouden te worden. Dese hebben in alle hare woorden ende daden, datselue voor oogen, dat de gantsche Bybel heeft. Eensdeels beschrijuen sy Historien, eensdeels zijn sy Predickers. In de Historien stellen sy exempelen des eerlicken leuens, des geloofs ende der warachtiger deuchden voor oogen: sy beschrijuen de groote mogentheyt Gods, zijn waerheydt ende goedtheyt. In hare Sermonen leeren sy seer wel den aerdt ende de natuere Gods, hoedanich zijn wille zy, in wat dinghen hy zijn behaghen heeft, ofte met wat dinghen hy vertoornt wordt. Hoemen hem in ghelooue, in rechtueerdicheydt, in waerheydt ende suyuerheydt, ende rondicheydt der consciencie, ende in liefde moet onderdanich zijn.

Sy vermanen ende waerschouwen ende troosten, sy straffen de boosheyt grouwelick, voornemelick de verachtinghe des verbondts, de onghetrouwicheyt, de Afgoderije, dootslaghen, meyneedicheyt, bedriegherije, verdruckinghe der armen, woecker, onrecht, ouerlast, hoererije, ouerspel, ouerdaet, ende andere dierghelijcke sonden. Sy soecken allesins het volck te beweghen tot beteringe: sy stellen de weldaden ende beloften Gods, ende den grooten loon den ghehoorsamen voor ooghen, ende dreygen de wederspannige met den oordeele ende grouwelicke straffe. Bouen desen handelen ende spreken sy so opentlick vanden zade Abrahe, vanden Heere Iesu Christo, den Sone Gods, warachtich God, ende warachtich mensche: item van zijn segheninghe, verlossinghe, ende rechtueerdichmakinghe: oock van zijn Rijcke, ende van alle sijne Dienaren. Bouen desen van de Heydenen ende haer roepinghe, van de verworpinghe der Ioden, van de eerlickheyt der Ghemeynte, ende hare deuchden, so dat het meer schijnt dat sy een Euangelische Historie van gheschiedde dinghen schrijuen, dan dat sy toekomende dinghen beschrijuen ofte verhalen. Ende dit is het ghemeyn eynde ende merck aller Heyligher Propheten Gods, van welcker boecken wy nu wat moeten segghen.

IEsaias in goede letterkonsten wel gheleert, + heeft ghepropheteert ten minsten eenen tijt van 60. Iaren lanck. Hy leefde ten tijde der Koninghen Ozia, Iothan, Achas, Ezechia ende Manasse. Of wy schoon van Ozia, ende Manasses tijdt niet en nemen, so heeft doch der dryer Koninghen Rijcke gheduert 61. Iaren. In de vijf eerste Capittels, straft hy den verdoruen staet zijn tijts, ende verweckt het volck tot beteringhe. Daer na meldet hy een ghesichte dat hem gheopenbaert is ten tijde Iothan. Ende terstont daer na stelt hy de sermoonen die hy ghedaen heeft, ten tijde Achas. Voort verkondicht hy sommigen vreemden natien de grouwelicke straffen die ouer haer stonden te komen. Na desen beschrijft hy neerstichlick dien grooten Assyrischen krijch, ende wat hy voor den krijch also wel den Koninghe als den volcke voorseyt heeft. Ende na het 40. Capittel, beghint hy te propheteren van de verlossinghe wt de Babylonische gheuanckenisse door Cyrum den Koninck: ende vertroost hy het volck Gods, dwelck seer verdruckt was, beschermt alomme de warachtighe Religie, ende straft de valsche. Ten laetsten, vanden 49. Capittel tot den eynde zijns boecx, propheteert hy van Christo, ende van de Gemeynte, ende dat so klaerlick, dat de heylighe Hieronymus achtede datmen hem meer soude Euangeliste dan Prophete noemen, Want hy schrijft aldus: Want hy heeft alle de verborghentheden van Christo ende van de Ghemeynte so klaerlick ende opentlick beschreuen, dat hy niet en schijnt toekomende dinghen te propheteren, maer veel meer een Historie van gheschiedde te beschrijuen. Bouen desen seyt hy in de voorrede des eersten boecx zijnder wtlegghinge op Iesaiam: Niemant en dencke dat ick het Argument ende Inhoudt deses boecx wil in korte woorden veruaten, dewijle dese Schriftuere alle de verborgentheden ende hooghe gheheymenissen des Heeren veruaet, ende dat daerin verkondicht wort, de groote Immanuel van der Maghet gheboren, wonderlicke teeckenen ende wercken doende, ghestoruen, begrauen, wederopgheweckt van de dooden, ende hemseluen bewijsende dat hy is de Salichmaker aller volcken. Wat sal ick spreken van Physica, Ethica, ofte Logica. Al wat daer is van de Heylighe Schriftuere, al wat der menschen tonghe mach voortbrengen, al wat het menschelick verstant kan begrijpen, dat is veruaet in desen boeck. Dit seyt de heylighe Ieronumus.

IEremias en is Iesaie niet gelijck in cierlick spreken, + maer syne wijse van spreken is wat harder, Ia wat lichter, ende den verstande des ghemeynen volcx wat bequamer: maer inden sin ende verstande zijn sy beyde ghelijck. Hy was wt de stadt Anathot, dwelck gheleghen is, dry mijlen van der stadt Ierusalem. Hy was een Priester, gheboren wt den Priesterlicken geslachte, ende in zijns moeders buyck gheheylicht. Hy was noch wel ionck, doe hy het Prophetische ampt begonste te bedienen, dwelck hy selue betuycht. Hy begonde te leeren, in het 13. Iaer des Koninckrijcx Iosie, ende na de verwoestinge der stadt Ierusalem, dat is, als hy nu xl. Iaren gepropheteert hadde, en heeft hy noch niet opgehouden van prediken. Ia men seyt, dat hy predikende is om zijn vrijmoedicheyt met steenen op hem gheworpen, bedect gheworden, ende also sijnen gheest den Heere ouerghegeuen heeft. Hy heeft stantuastelick de sonden ghestraft, die te synen tijde regneerden, te weten, Afgoderie, afuallinghe, ghiericheyt, bedriegerie, wreedtheyt, ende ouerdaedt. Hy heeft het volck vermaent tot beteringhe, ende tot der deucht. Want hy heeft neerstichlick het ghelooue in God den volcke gheleert, ende wat tot een heylich leuen diende. Hy heeft van de gheuanckenisse ghesproken, ende de gheuanghenen vertroost, ende de straffe der omliggenden Heydenen ende nacien voorseyt: Hy heeft dickmael van Christo ende van zijn Rijcke ghepropheteert. Hy heeft oock een boeck der Klaghen ghemaeckt, waerin hy de verderuinghe der stadt Ierusalem, ende des Iodischen Rijcx beklaecht. Nochtans worden in die maniere van schrijuen, wonderlicke argumenten der goetheyt ende rechtueerdicheyt Gods, bewesen.

HEsekiel is oock wt de Priesters ghesproten. + Hy wert met den Koninck Iechonias in de Babylonische gheuanckenisse gebracht. Ende wat Ieremias te Ierusalem gheleert hadde, dat heeft Hesekiel in Babylonien gheleert. Hy heeft alomme in synen boeck (gelijck het den Prophetischen ampte betaemde) ghemeyne materien van Christo, ende van synen Rijcke ghemengt. Hy propheteert oock teghen die van Tyro, ende teghen andere natien, hen oock de grouwelicke oordeelen Gods verkondighende. Hy is seer neerstich in de beschrijuinghe der wederoprechtinghe des Heylighen Tempels, ende der stadt: Ende sonder twijffel, door sulcke bedecte woorden, heeft hy de verborghentheden der Ghemeynte Christi, voor ooghen ghestelt.

DAniel was noch seer ionck, + doe hy met Iechonia wert tot Babylonien gebracht. Hy heeft seer wel sommighe nutte ende sonderlinge Historien zijns tijts beschreuen. Onder andere dinghen is daer de strijdt tusschen de warachtighe ende valsche wijsheyt, tusschen de Religie ende supersticie. Hy heeft gheleeft tot den tijdt des Konincx Cyri, tachtentich Iaren oudt zijnde. Hy was so wijs, dat daeruan een spreeckwort geworden is, datmen seyde, Wijser dan Daniel: dwelck Hesekiel selue ghebruyckt heeft in het 28. Capit. zijns boecx, segghende: Sijt ghy wijser dan Daniel? Hy alleen, heeft de saken van Babylonia, Persia, Macedonia, ende Roma warachtichlick beschreuen. Hy beschrijft oock de saken die den Rijcke ende den persoon Christi toekomen. Hy voorseyt den oorspronck des Antichrists, syne grouwelicke boosheden, ende synen val. Hy spreeckt oock van de verderuinge der stadt Ierusalem, ende der gantscher werelt. Hy stelt Christum tot eener Richter voor oogen, het wterste oordeel, de wederopstandinghe der lichamen, ende het eewighe salighe leuen.

☞Nu volghen de Propheten, welcke men noemt de kleyne Propheten: + niet om dat sy materie van

kleyner weerde handelen, ofte dat in hare boecken lichtueerdighe dinghen veruaet zijn, ofte dat sy van kleyner gheleertheyt zijn: maer sy zijn also ghenaemt om harer kortheyt wille, ende om dat sy den anderen vier voorgaenden Propheten niet ghelijck en zijn in grooticheyt des boecx, ende oueruloedicheydt der woorden.

TEr eerster plaetsen is Oseas ghestelt, + een man van reynen verstande, ende seer welsprekende, wtghenomen dat hy in syne voorghenomen dinghen, wat kort, ende daerom oock wat duyster is. Hy heeft meest gepropheteert teghen de tien gheslachten, te weten, tegen het Koninckrijcke Israel: hoewel hy heeft oock het gheslachte Iuda ghestraft, in sommige plaetsen. Hy straft de feylen der Priesteren, der Princen ende des gantschen volcx int ghemeyn. Want hy heeft stijf ende sterck ghestreden teghen de Afgoderie, ende andere ghebreken: ende heeft een standtuastich ende sterck beschermer gheweest van de warachtighe religie ende rechtueerdicheyt. Hy vermaentse tot beteringe, so sy anders niet en willen eewichlick vergaen. Hy meldet oock van der roepinghen aller nacien ende Heydenen.

HEt schijnt dat Ioel heeft ten tijde des Konincx Ezechie ghepropheteert met Iesaia, + na de verderuinghe der tien gheslachten. Hy vermaent het Rijcke Iuda tot beteringe. Hy stelt den grouwelicken dach des Heeren voor ooghen, ende vertoont de groote ellende, de welcke sy nochtans konnen ontulieden, ist dat sy hen bekeeren ende beteren. Daer na beloeft hy goede blijde dinghen, handelende van de ghenade ende gauen der Ghemeynte, het welcke Petrus in de Handelinghen der Apostelen ghetrouwelick wtleyt.

AMos en was noch Propheet, + noch gheen sone der Propheten, dat is, hy en was niet gheleert in de goede letterkonsten, maer was ongheleert ende een Landtman, hoewel nochtans in het spreken is hy ghenoech net, gheweldich ende kort. Hy predickt den tien gheslachten, hen beteringhe verkondighende, ghelijck de andere Propheten. Daer na scherpt hy zijn tonghe teghen sommighe nacien, ende verkondicht hen grouwelicke oordeelen, die ouer hen souden ghesonden worden, door de rechtueerdighe straffe Gods, ende om de sonden der menschen. Hy vertoornt hem bitterlick teghen de Religie ende onderhoudinghe der ghener die Ierobeam nauolchden, ende teghen den wercken ende soeten sang der Priesteren. Hy propheteert oock van de roepinghe der Heydenen. Hy was ten tijde doe Ierobeam in Israel regneerde, ende doe Ozias ouer Iuda ende Ierusalem regneerde.

ABdias propheteert teghen de Edomiten ten tijde Achab des Konincx Israel. + Ende hoewel hy korter is, dan alle de andere, so veruaet hy nochtans niet te min int korte alle stucken der warachtigher Religie, te weten, datmen moet God eeren, Ia datmen hem moet in der liefde dienen, dat is, datmen synen naesten niet en moet gheen onghelijck doen: want God doet wrake ouer het onrecht dat yemandt anderen doet. Bouen desen bewijst hy dat de salicheyt is in Zion, dat is, in de gheloouighe Ghemeynte die in Christo is. Hy voorseyt voornemelick het ongheluckich eynde der Idumeen, ende vertoont de oorsaken haers verderfs, te weten, om dat daer gheen dinck en is datse kan van den onghelucke dat hen na by is, verlossen.

IOnas, + is een voorbeeldt des doodts, ende der wederopstandinghe Iesu Christi: ghelijck de Heere Iesus, dat selue wel bewijst in Mattheo. Hy heeft ons een Historie ghelaten, seer wel beschreuen, de welcke ons den aerdt Gods leuendichlick voor ooghen stelt, hoe machtich, goet, ende rechtueerdich hy is, hoe hy oock een God der Heydenen is. Bouen desen, dat des menschen voornemen, ijdel ende onnut is, wanneer het teghen God is, hoedanich de warachtighe bekeeringhe zy, hoe groot de swackheyt des menschen is, ende dat het hooueerdich vleesch oock in de Heylighen, soect zijn eere ende goede achtinghe by de menschen te behouden, oock met groote schade veler menschen. Hy leefde ten tijde Ioram des Konincx Israel, ende was als een Propheet ende Apostel der Heydenen, hoewel hy oock synen volcke ghepredickt heeft, ghelijckmen mach sien in het 4. Capit. des tweeden Boecx der Koninghen.

MIcheas schijnt een nauolgher Iesaie te zijn. + Hy heeft ten seluen tijde gheleeft, ende de heylige Koninck Ezechias heeft harer beyder patroon ende ophouder gheweest. Hy heeft voornemelick ghepropheteert teghen de twee gheslachten, ende daer na oock teghen de andere tiene. Hy dreychtse met den verderue om hare sonden, ende roeptse daerentusschen tot beteringhe. Bouen desen is hy seer hittich teghen de valsche Propheten. Hy propheteert van de wederoprechtinghe die gheschieden soude door Iesum Christum, ende van zijn Rijcke, ende van de roepinghe der Heydenen. Hy leert oock klaerlick, dat de salicheyt wort door Christum verkregen, ende datmen God warachtichlick dient, alsmen hem met reynen herte vreest.

NAhum was oock ten tijde des goeden Konincx Ezechie, + ende leerde na Ionam. Hy heeft ghepropheteert teghen het Koninckrijcke van Assyrien, ende desseluen Hooftstadt Niniue, ghelijck of hy brieuen ontfanghen hadde van God gheschreuen, ende tot Assyrien ghesonden om hen den krijch te verkondighen, ende hen te bewijsen, hoe machtich ende sterck die God zy, die hemseluen verklaert der Niniuiten vyandt te zijne: ende om wat oorsaken hy voorgenomen heeft hare stadt die so machtich ende rijcke, ende haer Koninckrijcke dat so oudt was, te verderuen. Ende ten laetsten stelt hy daerby, hoe hyse verderuen sal. Hierdoor gheeft hy een seer schoon exempel allen ouden ende machtighen Koninckrijcken, wat eynde sy te verwachten hebben, wanneer sy vol wreede verdruckinghen zijn. Daerenteghen stelt hy sonderlinghen troost voor de ghene die door eenighe wreede ende onrechtueerdighe tyrannie verdruckt worden.

ABacuk schijnt gheleert te hebben ten tijde des Konincx Manasses, + na de verderuinghe Niniue, ende inden beghinne des Koninckrijcx van Babylonien. Ende ten tijde Manasses die een boos Koninck was, wert alle warachtighe Religie verdruckt, ende alle boosheyt ende Godloose supersticie hadde de ouerhant: vele werden gedoodt, het ontschuldich bloet wert wtgestort, eerbaerheyt en hadde gheen plaetse. God scheen sommigen menschen vast te slapen: ende daerom klaechden de gheloouighen met groote bitterheyt des herten. So quam dan dese goede Propheet voort, ende begonste de verdructe te vertroosten, ende teghen de verdruckers ende tyrannen te roepen. Want hy vermaent de gheloouighe tot goeden moet, midden in hare verdruckinghen: dewijle God wel haest soude verlossinghe doen door de Chaldeen, ende door hen dese wreedtheyt ende tyrannie wreken. Maer hy seyt noch daerenbouen, dat oock dese sullen hooueerdich worden, ende gheen mate houden: daerom voorseyt hy, dat sy oock sullen berooft ende verdoruen worden, ende dat de Ioden sullen wederghebracht worden, ende dat daerna de Salichmaker sal der werelt gegeuen worden, onder den welcken een geluckige tijt sal wesen.

SEphanias heeft met Ieremia ghepropheteert, + ten tijde des Konincx Iosia. Want hoewel dese Koninck de warachtige Religie weder opgerichtet hadde, so waren daer nochtans sommige onder de voorneemste, ende oock onder het volck, dien het wel lieuer soude gheweest hebben, hadde de supersticie de ouerhandt ghehadt. Daerom verwachteden sy betere tijden na haer verstandt, in de welcke de warachtighe Religie soude wederom nedergeworpen worden. So straft dan Sephanias de boosheyt sulcker menschen grouwelick, ende vermaentse tot beteringe, ende voorseyt dat de Babylonische, sullen Gods roede wesen, om sulcks te wreken: ouer de welcke nochtans oock ten eynde deselue straffe komen sal, so dat sy niet seer en sullen te roemen hebben, dat sy het volck Gods ouerwonnen hebben. Ten laetsten propheteert hy, dat Zion sal weder opgherichtet worden, ende van den gheluckighen tijde Christi.

HAggai leefde ten tijde Darij Histaspis. + Hy straft de ondanckbaerheydt des volcks, dwelck de weldaden Gods diese wt de Babylonische gheuanckenisse verlost hadde, qualick bekende. Hy straft oock de onachtsaemheyt haers herten, dat sy so traech waren in de weder opbouwinghe des Tempels. So brengt hyse dan de handt neerstichlick te slaen aen het werck der bouwinge, ende vermaentse het werck niet te verlaten door vreese der vyanden. Daer na in het eynde propheteert hy klaerlick van Messia, ende van de Ghemeynte.

SAcharias propheteerde ten tijde des Propheten Haggai, + ende heeft deselue materie ghehandelt, de Regeerders ende het volck vermanende tot de weder opbouwinghe des Tempels. Hy voorseyt nochtans sonderlicken de grouwelicke straffe die ouer het volck Israels stondt te komen: ende heeft vele dinghen met Daniel ghemeyn. Hy soeckt de zeden ende manieren des leuens te beteren, ende vermaent het volck ter deucht. Hy vermengt daer in oock vele dinghen van Christo, ende propheteert opentlick van de Ghemeynte Christi. Bouen desen spreeckt hy oock van de laetste tijden die na de Hemeluaert des Soons Gods wesen souden.

MAleachi is ter laetster plaetse ghestelt. + Of hy deselue Sacharias is, daer van bouen ghesproken is, (ghelijck sommighe meynen) ofte Esdras (ghelijck de heylighe Hieronymus meynt,) ofte eenich ander Godlick Propheet: so straft hy doch de Priesters bitterlick, ende beschuldichtse met onuersadelicke ghiericheydt, onachtsame luyheyt, ende schandelicke onkuysheydt. Hy berispt oock de murmureringhe des volcks, ende sommiger lichtueerdicheyt ende onghestadicheyt, die teghen God lasterden. Ten laetsten spreeckt hy van den Rijcke Christi, ende van den wtersten oordeele, in welcken eenen yeghelicken sal na syne wercken ghegheuen worden. Het schijnt, dat dese Propheet gheleert heeft ten tijde Darij.


Vorige Volgende

Over het gehele werk

auteurs