Critisch Bulletin. Jaargang 2

Middaghoogte

C. en M. Scharten-Antink, Het wonder der liefde
Wereldbibliotheek, Amsterdam

Onweerstaanbaar voert ieder nieuw werk van dit unieke Nederlandsche kunstenaarspaar in Italië mij terug naar mijn jeugd - een tijd, waarvan het wel een wonder mag heeten, dat ik niet voorgoed ‘verliteratuurd’ ben geraakt. Het realisme liep op zijn laatste beenen; de eenvoudige stuwkracht van het proza dreigde teloor te gaan in een overdaad van bizarre beelden, uit een verstarde en overspannen vizie ontstaan. Was het vreemd, dat in onbewust verzet tegen deze mooi-doenerij Carel Scharten mij zoo ongeveer de eenige criticus leek; dat de manlijke, helder-levende taal van zijn Krachten der Toekomst, zijn Roeping der Kunst mij geboeid hield? Hij betoonde zich daarin een door-en-door hollandsch, evenwichtig-bespiegelend man; hij was zakelijk en precies, nuchter nooit. En wat hoogst zelden voorkomt, hij bezat een volkomen ònhollandschen, fijn-tintelenden humor, waarin zijn dichterlijke intelligentie zich oneindig sterker openbaarde dan in de angstvallig-uitgewerkte, plastische details van zijn scheppend werk.

Het is uit dien tijd, dat ik mij herinner, hoe M.H. van Campen zich openlijk (in een bespreking van ‘De Vreemde Heerschers’) afvroeg: waarom het leven van italiaansche boeren - interessant-makerij? Ondankbaar land, waar de schrijvers - blijkbaar in tegenstelling met de schilders - gedoemd werden, hun leeftijd te verslijten bij de windmolentjes, de knotwilgen en koeien aan een plas, op poene bij nalatigheid in het plegen van dergelijke, meer vertrouwde ‘onderwerpen’ verdacht te worden van een jacht op uitheemsche decors, om de aandacht van hun niet ten volle houdbare talenten af te leiden. Dezelfde M.H. van Campen verklaarde later, dat de Schartens hem de noodzakelijkheid van hun verblijf in Italië, anders dan voor zoo'n literaire jacht, aannemelijk hadden gemaakt. Wel heb ik mij toen onmiddellijk moeten afvragen wat erger was: de beschuldiging òf de herroeping, alsof er iets te rectificeeren en te rehabiliteeren viel. En dan hebben we hier nog te doen gehad met een oprecht en onbekrompen criticus, die op zijn wijze de groote eigenschappen van het echtpaar Scharten voorzeker te waardeeren vermocht.

[p. 354]

Behoeft het te verwonderen, dat een realisme, hetwelk zich een zoodanige nationale beperking zag opgelegd en op den duur daarin toch uitgeput raakte, wegkwijnen ging in de gemaniëreerdheid, om van-ouds bekende, onbelangrijke dingen telkens en telkens weer verrassend-nieuw te laten zijn. Gesteld, dat de Schartens voor hun vestiging in Italië geen enkele andere reden gehad zouden hebben dan de intuïtieve, wellicht onredelijke begeerte, om een illuzie van milder, lichter en minder verbeten leven in hun omgeving verwezenlijkt te zien - wat dan nog? Gesteld zelfs, dat het een zuiver literaire speculatie geweest zou zijn, om hun kunst in zonniger landstreek wortel te doen schieten, verkrijgt de critiek daardoor een àndere taak dan na te gaan, of het experiment gelukt is of niet? Juist in een tijd, dat een nieuw critisch beginsel schijnt op te rijzen, waarbij het zoeklicht eerder den kunstenaar, den maker, den mensch vastgrijpt dan het kunstwerk, den vorm, de zelfstandig-geworden abstractie - juist in dezen tijd komt het mij gewenscht voor, er den nadruk op te leggen, dat het den kunstenaar vrijstaat te zijn, zooals hij innerlijk wil en moet zijn. Het opsporen van bepaalde beweegredenen is doelloos, omdat een direct zichtbare redelijkheid wellicht opheldert, onder welke omstandigheden het kunstwerk ontstaan is, hetgeen in historisch-menschkundig opzicht van eenig belang kan zijn, doch daaruit nimmer te concludeeren is, dat deze redelijkheid - kluwen van persoonlijke affecties - het kunstwerk zoo-en-niet-anders liet geboren worden. Het eigenzinnig zoeken naar den mensch, àchter het kunstwerk, stoot eerder het kunstwerk stuk dan dat het er de centrale kern van ontdekt; maar al te vaak schept de kunstenaar - ondanks zichzelf.

Om bij de Schartens terug te keeren: hadden zij hun italiaanschen droom indertijd tegenover Van Campen nièt aannemelijk gemaakt, ik zou zijn blijven gelooven aan een moedige daad, om zichzelf op de grens van twee eeuwen met een ruk van het langademige romanproza, zoo kleingeestig betuurd en geduldig bijgevijld, te bevrijden. Margot Antink had er, vermoedelijk méer nog dan haar man, de begaafdheid voor; haar epische kracht, betoomd door de rake gewisheid van zijn plastisch kunnen, hield de harmonische voltrekking van deze evolutie in-zich besloten. De verwachting zoo hoog gesteld, moesten hun romans mij een teleurstelling zijn. Levend ver buiten onze grenzen, zijn zij, merkwaardig genoeg, toch voortgegaan, het omslachtige proza te schrijven, kenmerkend voor den roman-van-goeden-huize ten onzent. Zoo vast verstrengelde zich de plastiek in hun werk, dat ik eerlijk beken, romans als ‘Het Geluk hangt als een Druiventros’ niet verder dóorgekomen te zijn dan de eerste veertig, vijftig bladzijden.

[p. 355]

Hetgeen man en vrouw in al die jaren samen schreven, bleef innerlijk zoo volkomen zichzelf gelijk, dat men voor de keus staat, dit als een welbewaard evenwicht verdienstelijk te achten, of dit - zooals ik doe - te beschouwen als een te gemakkelijke, ònartistieke uitkomst voor twee menschen, wier samenwerking berustte op de idealiteit van een samen-gedeeld leven en wier kunst zich alleen reeds dáardoor had kunnen verheffen boven het aangename ‘genre’, hetwelk allengs bij het kalme, beschaafde publiek burgerrecht verkreeg. Heeft de critische rem van een al te behoedzame aesthetiek de onverschrokken steile kracht eener waarlijk artistieke, want sterkst-menschelijke bezieling vaart en ruimte benomen?

Carel Scharten voor zich heeft eenige malen getracht, met dit perspectief van bekende, betrouwbare wegen te breken; jammer destemeer, dat het hem niet gelukken mocht, tot een sterk-persoonlijke uiting te komen. Zoowel de Bloedkoralen Doekspeld, het boekje dat in zijn bleeke perversie zoo kaarse-flakkerig aandeed, als de krolsche lyriek der verzen, welke hij toen onder pseudo publiceerde, mogen veilig beschouwd worden als de tijdelijke afdwalingen van een ruimvoelend, recht-geaard kunstenaar, die tenslotte zoomin een Oscar Wilde als een broei-zinnelijk burgermannetje was. De franke stem van zijn critische opstellen is daarvoor voldoende bewijs.

Wie hun oeuvre overziet, beseft, dat dit schrijverspaar, gestadig voortwerkend, de middaghoogte veeleer bereikt heeft ‘langs lijnen van geleidelijkheid’ dan door de zooveel gewaagder, tegelijk ook zooveel bewogener zelfbelijdenis van een voortdurend wisselend, innerlijk ‘experiment’. Hun proza was altijd als een klare Meinacht, mild en groeizaam, zonder eenige kans op onweêr. Dit echter eenmaal aanvaard, getuig ik gaarne, dat hun jongste verhaal ‘Het Wonder der Liefde’, meer dan hun dikke drie-deelige romans, de middaghoogte van hun kunstenaarschap volkomen bevestigt. Het zou mij na hun vroegeren rijkdom aan details geenszins verwonderen, of zij hebben onder het schrijven meermalen met alle macht hun aesthetische lusten moeten onderdrukken, om zoo eenvoudig, maar dan ook ten volle, het verhaal zelf zijn epische werking te laten doen. Er zijn in hun romans vele plaatsen aan te wijzen, welke - alweer ter wille der aesthetica? - mij om een als-ingelaschte pretentie altijd gehinderd hebben. Juist daarom verheugt mij deze onvertraagd volgehouden verhaalgang, neergezet in de rake lijnen van een conté-teekening, omdat deze te sterker de geoefende hand, de welbewuste kracht van hun talent verraadt.

Geven zij in hun personen ditmaal eerder een typeering dan een uitbeelding, volgens mij heeft de hoofdfiguur hierdoor nog op

[p. 356]

geheel onbevangen wijze aan relief gewonnen. Deze Paolin, de wildstrooper, die door een aanslag op zijn medeminnaar (den vermeenden ‘fatalen derde’) de ‘bak’ indraait, verschijnt ons in de forsche directheid van dit proza als een natuurkracht; wij zien hem, niet krachtens de vizie, welke de auteurs op hem hebben, doch als 't ware rechtstreeks. Dit zelfbedrog komt bij den lezer slechts uiterst zelden voor; wanneer het optreedt, kan het gelden voor een bewijs, dat hier een mensch geschapen is. Dat de Schartens dit met zoo eenvoudige, welhaast zakelijke middelen tot stand gebracht hebben, verlegt het steunpunt hunner kunst van de ‘literatuur’ naar de menschenliefde, zonder welke geen proza ter wereld het op den duur uithoudt.

George Kettmann Jr.