Critisch Bulletin. Jaargang 2

De muziek van het oerwoud

Albert Helman, De Stille Plantage
Nijgh en v. Ditmar's Uitg. Mij., Rotterdam

‘Wee dengene die in zijn leven het symbool niet herkennen kan!’ zeide Goethe. Wee den kunstenaar vooral. Want een goed boek is niet alleen geschiedenis, maar ook symbool. Zoo is ‘De Gebroeders Karamazoff’ niet enkel een spannend verhaal van hartstocht en vroomheid: de oude Karamazoff en zijn zonen verbeelden heel Rusland. Dostojewski schrijft er niet over: maar het staat achter de woorden.

In dit opzicht is ‘De Stille Plantage’ een bewonderenswaardig boek. Elk leven is een oerwoud, een warreling, een ongemonteerde film. De kunstenaar is de monteur van dit materiaal. Uit de chaos duiken gestalten op, menschen, die hun spel spelen (denken te spelen althans), met elkaar en met de natuur. In werkelijkheid spelen natuur en noodlot met hen. Dan is het spel voorbij; maar het eeuwige leven rolt door. Het prachtigste voorbeeld van zulk een boek is ‘Moby Dick’, de walvischvaardersroman van Herman Melville, eindigend in een grootsche catastrophe, waarna de zee weer doorrolt zooals zij het duizenden jaren deed. In Helman's boek is niet de zee de groote tegenspeler, maar het (Surinaamsche)

[p. 351]

oerwoud. In dit oerwoud vestigen zich menschen, Fransche refugié's: Raoul Morhang, zijn vrouw, twee zusters. Zij strijden tegen de wildernis, verliezen, gaan terug. Eenzaam blijft de Stille Plantage achter, snel weer overwoekerd door de natuur, die zijn rechten herneemt. Maar in hun droomen blijft de Plantage ongeschonden. Waarom voelen wij mee met dit verhaal? Omdat wij allen werkers waren in een Stille Plantage. In elk leven is een wonderlijk gebeuren, een eiland in de verder vormelooze zee van het bestaan. De zee overstroomt het, maar aan de kim onzer droomen ligt het als een hooge klip in het machtelooze water. Midden in het oerwoud onzer herinneringen ligt eeuwig de Stille Plantage.

‘De Stille Plantage’ is een boek om langzaam en dikwijls te lezen. Omdat het eerder gepeinsd dan geschreven is, en omdat deze gepeinzen zwaar zijn van muziek. Want de techniek van Helman is niet plastisch; zij is muzikaal. Hij laat zijn figuren niet zien; hij speelt ons enkel hun zielsmuziek voor, en aan het onderscheid der melodieën herkennen wij den mensch. Men vergeet deze sonore bladzijden even snel als men een gedicht vergeet. En dit komt door de zingende overvloed van Helman's assonanzen, terwijl de beeldende kracht van het Nederlandsche proza juist gebaseerd is op alliteratie. Dit geeft aan zijn proza het zwaar geurende, bedwelmende, en daardoor wordt alles wat enkel maar oerwoud is, hier tot een verrukking:

‘Niets houdt stand wanneer de wildernis het koos tot prooi. De hoogste boom wordt ondermijnd door zwammen; witte zwermen van insecten boren zich tot in zijn hart... Maar zijn val sleept andere boomen mee; zijn losgerukte wortels woelen alle mierennesten open, en het leger van de snelle, glimmend-bruine bijters laat in enkele uren al het neergestorte groen verdwijnen. Over kaalgevreten takken zoekt een slang zijn glibberig pad, opeens vermorzeld door de treden van een witten buffel. En reeds flonkeren door de heesters starende oogen van een jaguar, gereed tot springen. Berg u, berg u... het gevecht gaat voort. Een zwaar geplons door de moerassen, een gesmoord gebrul. Al de tentakels van het woud houden den jaguar gevangen; glanzig zwarte vogelspinnen bijten zich reeds aan zijn oogen vast en drinken al hun licht. Zij zien niet in hun dronkenschap hoe de lange stengel van een vleeschbloem zich snel naar beneden kronkelt, hoe zijn harige petalen zich al sluiten om hen heen. Wellust doet de ranken van een gifbloem springen, en het knagen van een gordeldier vermoordt ze met een zoete pijn. Totdat een gichelende aap het gordeldier gelijk een kokosnoot aan stukken slaat tegen een boomstam, en het woud zich wreekt met al de doodelijke dorens die een melkboom in de weeke

[p. 352]

buik der buitelende apen dringt.’ Aan zulke beschrijvingen (men leze ook de prachtige droom van Agnes op blz. 103) kan een wereldberoemd wildernisbeschrijver als de Engelschman Tomlinson gerust een voorbeeld nemen.

Zoo zijn er tientallen bladzijden in dit boek, al lijden sommige onder een overdaad van zinsmuziek: ‘Na het geraas van de hevige slagen kwam dagenlang 't klagelijk druppen...’ Dit is de tweede groep zijner beschrijvingen: de natuur, gezien en gevoeld door zijn figuren. En hier is zijn voortreffelijke schrijfwijze dadelijk een graad minder. Als had hij het zelf gevoeld, verdubbelt hij in zulke zinnen dikwijls zijn adjectieven, om zijn zingende zinnen meer stevigheid te geven: ‘Grijs, altijd maar nederzijgend gordijn’; ‘steunen en schreien van stervende kinderen’ enz.

Rest de beschrijving van actie; en hier is Helman er dikwijls glad naast, eenvoudig omdat zijn sonore methode daar niet voor deugt. Dan krijgen we Edgar Wallace-zinnen als de volgende:

‘Tegen middernacht kwam Agnes bleek als een doode de woonkamer binnen. Gelijk een schim bleef zij staan voor Raoul en zei: ‘Lafaard!’

Of: ‘...Donderslag! Wankelend viel hij voorover, gebroken het hoofd. En Isidore, nogmaals de spade geheven, stond over hem, groot en zwart als een woedende wrekende reus: de op eenmaal losgebroken kracht van de wildernis.’

Het schoone rythme dezer zinnen kan hier hun plastische onmacht niet goedmaken.

En nu moet mij nog iets van het hart over Helman's sentimentaliteit. Zoolang het om weekheid des harten gaat, om de hemelwijde droefenis van de wind door het stille savannengras, om de diepe weemoed van een angstige zonsondergang, om het wegsmeulen van een menschenleven, zoolang ben ik een verrukt en ernstig luisteraar; want dit zijn dingen, die het heele ‘Zuid-Zuid-West’ en de halve ‘Stille Plantage’ tot prachtige, gevoelige boeken maken. Daar is de weemoed achter de woorden, en de schrijver blijft heerscher. Maar nu beheerscht de weemoed soms hem, en zakt dan af tot sentimentaliteit. Een bewijs? De bladzijden die Helman wijdt aan de Vogel Melancholia en dergelijk afzichtelijk gedierte. Hier is het sentiment hem ontsnapt, en heeft eigendunkelijk een gestalte aangenomen, die zoo onklaar is, dat zij een etiketje noodig heeft: de vogel Melancholia.

‘De Stille Plantage’ is een gaaf oerwoudboek, en de neger Isidore zullen wij niet gauw vergeten. Maar die vogel met opschrift mishaagt mij zeer. Juist omdat dit volièrebeest, dat uit de hand eet en dat je in de dakgoot vangt, in het oerwoud niet thuishoort. Een

[p. 353]

van de dingen waar de criticus Helman het felst op gebeten is, is de Hollandsche huiskamersentimentaliteit. Maar is oerwoudwekelijkheid niet minstens even erg?

A. den Doolaard