Critisch Bulletin. Jaargang 2

Een romandocument over Rusland

Boris Piljnjak, Die Wolga fällt ins Kaspische Meer
Neuer deutscher Verlag, Berlijn

Ieder nieuw werk van Piljnjak, den schrijver van ‘Het kale Jaar’, is een gebeurtenis in de Sowjetrussische literatuur. Piljnjak behoort tot de weinige zelfstandige schrijvers van het Nieuwe Rusland, in wiens werken wij het hedendaagsche leven, den Russischen doorsnee-mensch in meedoogenlooze en nuchtere zakelijkheid terugvinden. Piljnjak is een zoogenaamde ‘meelooper’, dat wil zeggen, hij behoort tot den kring, die zich uit de gedunde rijen van de Russische intellectueelen heeft gerecruteerd. Deze groep van Sowjetschrijvers, ‘die in den oorlog en de revolutie genoeg het leven heeft leeren kennen om het naakt te zien’, neemt de geweldige omwenteling van het Russische bestaan aan als een gegeven feit en zoekt daaruit zonder schatting van haar waarde de hieruit voortkomende gevolgtrekkingen te maken. Velen van deze meeloopers worden als contrarevolutionairen gebrandmerkt, omdat zij, ver van het lawaai van de straat en buiten de laatste partijleuzen, hun eigen weg trachten te gaan, omdat zij niet, zooals de geloovige communisten, in de heilsleer van het Marxisme-Leninisme den eenigen historischen uitweg voor de menschheid zien. Men verwijt hun, dat hun een vaste wereldvoorstelling ontbreekt, dat zij weifelen en dat zij de proletarische kultuur en revolutie slechts onder groot voorbehoud aannemen. Piljnjak's nieuwe roman ‘De Wolga valt in de Kaspische Zee’ heeft met zijn actueel onderwerp van den socialen opbouw instemming bij de lezers en scherpe critiek juist van den kant van deze ‘controleerende’ publicistika ondervonden, die in Rusland den toon aangeeft. Maar men begrijpt de bedoeling en uitvoering van het boek verkeerd, als men het documentair waardeert en onderzoekt. Zooals iedere werkelijke schepping is de roman van Piljnjak een ‘verdichting’ van het heden in het teeken van den vrijen kunstvorm. Er is hier niet alleen sprake van het meermalen besproken probleem van den socialen opbouw en de industrialiseering van de U.S.S.R., niet alleen van een als kunst ingekleed verslag over hunne mogelijkheden, neen, het gaat hier veel meer om de uitbeelding van de typische Russische provinciestad en de blootlegging van haar stuwende ‘sociale krachten’.

[p. 334]

Het hoofdonderwerp van dezen roman is de bouw van een geweldigen stuwdam, van den ‘Monoliet’, die de Oka terug moet dringen, en Moskou toegankelijk zal maken voor de Oceaanstoomers van de wereldzee. Het phantastische ontwerp van den beroemden geleerde Poletika zal in het bestek van het vijfjarig plan werkelijkheid worden.

Deze geweldige dam, een stevig gemetseld granieten blok, zal de menschen dichter brengen bij het socialisme. Maar Piljnjak weet het goed: De opbouw van het socialisme bestaat niet alleen in het veranderen der dingen, hij bestaat in het veranderen van de menschen. De industrialiseering van een land, zij moge dan in nog zoo'n stormachtig tempo gebeuren, is nog geen socialisme.

Piljnjak schildert nu de hedendaagsche menschen in een Russische provinciestad... en wij staan versteld. Moeten deze menschen de nieuwe aera der menschheid inluiden? Haar tot een nieuw doel leiden? Piljnjak is onmeedoogend in zijn waarheidsliefde. Hij schildert met bijzondere voorliefde het dierlijke, dat naast de edele driften in den mensch inderdaad bestaat. In de verhouding der geslachten ziet hij eenvoudigweg den toetssteen der menschelijke verhoudingen. Daarom speelt, zooals altijd bij hem, ook in dezen roman de vrouw zoo'n ontzettende rol. Het liefdeleven vormt eigenlijk het grondmotief van dit werk, waarachter de bouw van den monoliet tot een nevenonderwerp wordt. Ja, de menschelijke lotgevallen, de tragedies van een Poletika, van een Lazlo, van een Sadikow loopen bij hem parallel aan den socialistischen opbouw zonder daarmede samen te vallen.

Kan men gevolgtrekkingen maken uit het liefdeleven van deze vrouwen en mannen, die zich verdooven door uitspattingen en drank en die zich verwonden aan de tekortkomingen van hun eigen leven? Die elkaar in het verderf storten, omdat zij hun geheele leven aan elkaar voorbijgaan zonder elkaar te vinden? Kan men in den ingenieur Poltorak, ‘wiens natuur dringt tot polygamie, die tegenover de vrouwen een pathologischen aanleg heeft’, en die tot de hoofdfiguren van den roman behoort, het type van den nieuwen mensch zien, die niet bezwaard is met zielsgevoelens? Is de sexueele anarchie van de gebroeders Bestjedow een algemeen verschijnsel? Deze vragen beantwoordt Piljnjak, terwijl hij een zelfmoordenaar de vierschaar laat spannen over zichzelf. ‘Als eens de moreele reserven uitgeput zullen zijn’, zegt de innerlijk ontwrichte Poltorak vóór zijn zelfmoord, ‘treden individuen op zooals wij. Dit openbaart zich dan, als de laatste calorie moreele eigenschappen verbruikt is... Bij ons heeft men geen achting voor den mensch en daarom ook niet voor den menschelijken arbeid. De

[p. 335]

mensch... verandert in een zaak, terwijl toch de mensch niet middel, doch doel moet zijn. In Rusland heeft men zich aangewend, een mensch niet te gelooven. Men verwondert zich bij ons, als een mensch fatsoenlijk is, inplaats van ontsteld te zijn, als hij onfatsoenlijk is. Zij zullen mij tegenwerpen, dat dit alles erfzonde van het oude Rusland is, maar ik kan dit onderscheid niet aanvaarden.’

Dit doodsgesprek van twee zelfmoordenaars, van den wellusteling en het schadelijk wezen Poltorak en van den revolutionairen held Lazlo, wiens vrouw zich zoo juist heeft opgehangen, deze koortsdroom van twee door hun geweten gekwelde schipbreukelingen behoort tot de sterkste bladzijden van dezen boeienden roman. Deze bladzijden herinneren aan de verwarde redevoeringen van den oppermensch Kirillow vóór zijn zelfmoord, wien Dostojewski zijn diepste gevoelens in den mond gelegd heeft. Maar sterker nog dan dat zijn zij buitengewoon kenmerkend voor de zielsgesteldheid in Sowjetrusland. Zij getuigen van het onhoudbare eener moraal, die in persoonlijke dingen alles toestaat, wat niet belemmerend werkt voor de doorvoering van den socialistischen opbouw. De volstrekte vrijheid in de vorming van het eigen leven moet tot onbeperkte willekeur voeren, waaronder de vrouwen in de eerste plaats te lijden hebben. ‘Het is spoedig 13 jaar geleden, dat onze groote revolutie de arbeidende klasse bevrijd en alle arbeiders een nieuw leven geschonken heeft,’ schreeuwt Doenja, het boeremeisje haar lotgenooten toe. ‘Wien veel gegeven is, van dien zal ook veel gevraagd worden. Kijkt om u heen, wat rondom gebeurt. De wet der revolutie heeft alle arbeidende mannen en vrouwen gelijkgesteld. Maar in het dagelijksch leven is alles geheel anders, en de vrouwen moeten ten slotte altijd alleen voor alles betalen.’ Dit is de oorzaak van het eigenaardige vrouwenoproer, dat als protestdemonstratie tegen den zelfmoord van Lazlo's vrouw Maria uitbreekt, en tot voorbijgaande stillegging van het werk leidt. De boerevrouwen, die als arbeidsters kollectief het lot van de vrouw ondergaan, en zich opmaken voor haar verdediging, zijn in zekeren zin een symbool. Het vrouwenoproer getuigt van het ontwaakte zelfbewustzijn der Russische vrouw, die op haar rechten als mensch staat.

De roman van Piljnjak geeft ons een beeld van dwalingen en verwarringen, van een in haar diepste binnenste in beroering gebrachte menschheid. Een beeld van een nieuwe wereld in wording, die strijdt met een andere, die tot ondergang gedoemd is. Piljnjak weet het onzegbare zegbaar te maken, weet binnen te dringen in het ingewikkelde zieleleven van zijn held om het op meesterlijke wijze bloot te leggen. Karakteristiek voor zijn stijl zijn niet alleen het

[p. 336]

nauwkeurig schetsen van toestanden en de bewerking van den zielsinhoud, veel meer nog de ironische ondertoon, die hij tot een bitter en grotesk sarcasme weet op te voeren.

Zoo is dit boek tegelijkertijd een dokument der moderne Russische literatuur en een dokument voor het leven en de menschen in den huidigen Sowjetstaat.

Dr. Alfred Hackel