Critisch Bulletin. Jaargang 2

Een Sovjet-Russische humorist

Matwej Roesmann, Fischbein streckt die Waffen
Bruno Cassirer - Berlin

De sovjetische branche der russische letterkunde, die enkele jaren in vollen bloei stond en jonge schrijvers telde, die tot de meest belangwekkende in Europa konden worden gerekend, is den laatsten tijd eenigszins tot stilstand gekomen, zoodat zij nu door de jonge emigrantenlitteratuur overvleugeld dreigt te worden.

[p. 295]

Er zijn verscheidene oorzaken voor dit verval aan te geven, het intellectueele isolement van Rusland speelt hierin zeker een rol, zoo ook de door de politieke omstandigheden belemmerde ontwikkeling van het vrije letterkundige leven en dan vooral het vijfjaren plan die deze bezwaren zoo verscherpt heeft en op de voorgrond heeft gebracht.

Merkwaardig is hetgeen Professor Arthur Luther, een der beste kenners in West-Europa der russische letterkunde in het Julinummer van ‘Ost-Europa’ hierover zegt: ‘Wer Sich ein richtiges Urteil über die gegenwärtigen Zustände an der russischen “Kulturfront” bilden will, muss sich stets vor Augen halten, dass in Russland Kriegszustand herrscht. Und der Krieg ist unerbittlich und grausam. Er reiszt alle fort, zwingt alle in seinen Dienst. Es gibt keine freie Kunst mehr. Der Dichter hat mit seinen Versen die Arbeiter auf den Fabriken anzufeuern, dasz sie ihre Pflicht erfüllen, das Theater ist nur noch für Agitationsstücke da, die bildende Kunst erschöpft sich fast ganz in der Plakatmalerei; ja, die einzelnen Künste haben überhaupt kein Recht auf Sonderexistenz, sie sollen alle zusammenwirken, um das Ihre zum Werk des sozialen Aufbau beizutragen.’

In deze omstandigheden kan men zich slechts verwonderen dat er toch nog kunstenaars zijn die hun individualiteit weten te bewaren en hun werk vrij weten te houden van een, aan het wezen van hun kunst vreemde, politieke tendenz, zooals o.a. Mariengof, Ossip Sawitsch, Alexis Tolstoi en deze tot nog toe buiten Rusland onbekende Matwej Roesmann.

Fischbein, Aaron Salomonowitsch, in hart en nieren schieber, nep-man en natuurlijk jood, is geen nieuwe persoonlijkheid in de russische roman; het is, zooals de schrijver zelf zegt, eigenlijk vreemd dat wij hem nog niet kennen, zoo dagelijksch en gewoon is zijn verschijning in het russische leven en de litteratuur van na de revolutie. - Hij is de vermogende, onontwikkelde joodsche winkelier, die geen scrupules kent, God en de Duivel te vriend houdt, in troebel water goed weet te visschen en tenslotte alleen op finantieel voordeel uit is. - Onder de tsaar ging het hem al goed, iedereen kende hem in zijn wijk, en zelfs de inspecteur van politie groette hem eerbiedig; toen de oorlog uitbrak ging het hem nog beter, op handige wijze wist hij zijn voordeel te behalen; de liberale revolutie van Kerenski kon zijn positie slechts verbeteren, want Fischbein ontdekte natuurlijk onmiddellijk dat hij eigenlijk altijd een overtuigde republikein was geweest.

Zoo stonden de zaken toen in October 1916 de burgeroorlog begon, Fischbein, die zooveel had meegemaakt, nam deze nieuwe revo-

[p. 296]

lutie niet al te ernstig op, hij bepaalde zich er toe met een flinke voorraad levensmiddelen en een lijfwacht gewapend, zich in zijn huis te verschansen en af te wachten tot de strijd gestreden en beslist was. De overwinning der bolsjewiken bracht voor hem de eerste onaangenaamheden mee, terwijl vele van zijn bekenden en standgenooten ten gronde gingen, wist hij zich echter te redden, hij wist vriendschappelijke betrekkingen aan te knoopen met de nieuwe heeren, en toen de privaathandel verboden werd, kreeg hij een aanstelling als chef in een coöperatieve winkel; alles ging veel moeilijker dan vroeger, maar het ging toch. - De Nieuwe Economische Politiek bracht de verlossing uit deze benarde toestand, een nieuwe tijd van welvaart en gewin scheen aangebroken; helaas spoedig moest Fischbein ervaren dat de nieuwe regeering niet spotte met haar vijanden; toen de Ceka eenmaal had vastgesteld dat hij ‘een vijand der revolutie’ was, was het met Fischbein gedaan en al zijn handigheid en sluwheid diende hem er alleen toe om met moeite zijn leven te redden en zonder geld noch goed, met zijn vrouw de weg der verbanning te nemen, een ongewisse en duistere toekomst tegemoet.

Deze, zoo wij hen zoo willen noemen politieke lotgevallen van Fischbein, zijn de lotgevallen van duizenden, en in zooverre is hij slechts één van de velen, en wat wij van hem hooren is meer typeerend voor de toestanden in het nieuwe Rusland, dan wel voor hem persoonlijk.

Maar Roesmann heeft aan deze stereotype gestalte een gelaat weten te geven, zonder iets van haar documentaire waarde te verminderen. Dat is de groote verdienste van deze roman, Fischbein is geen nummer, hij is een mensch, die voor ons leeft; een man, die wij niet alleen als zakenman aan het werk zien, maar die wij ook in zijn persoonlijk en in zijn familieleven leeren kennen, en als zoodanig is hij een der meest levende en best getypeerde gestalten der huidige russische letterkunde.

Het zou te ver voeren het persoonlijke leven van Aaron Salomonowitsch hier in al zijn verwikkelingen te bespreken; rondom hem heeft Roesmann allerlei andere karakters voluit geteekend of geschetst, die een bonte achtergrond vormen waartegen zijn lijvige gestalte scherp uitkomt; onder dezen moeten vooral zijn vrouw Cäcilie, zijn door dichterlijke allures geplaagde zoon David en Reb Salmann worden genoemd; de bruiloft van David, David die zijns vaders rug met een ebbenhouten ruggekrabber op kunstige wijze behandelt en de maaltijden van Cäcilie zijn onvergetelijke tafereelen, hier toont Roesmann een voortreffelijke schilder te zijn van het joodsche familieleven. Ik heb deze roman humoristisch ge-

[p. 297]

noemd, dat is niet geheel juist, er is heel veel leed en ellende in dit boek, ook in de figuur van Fischbein; de schrijver heeft echter gevoeld dat Fischbein geen tragische hoofdpersoon kon zijn, er is te veel in hem en in zijn lotgevallen dat onwillekeurig op onze lachspieren werkt. Roesmann heeft daarom de heele roman humoristisch gesteld, maar onder alles door heeft hij, zooals bij vele humoristische schrijvers het geval is, een menschelijk medegevoel voor het leed en de moeilijkheden van zijn hoofdpersonen. Het wrange en het in de diepte van hartstocht en leed doordringende, dat de russische romans zoo karakteriseert, ontbreekt echter hierdoor in dit boek.

Naast Zoschenko kan Roesmann met eere als humoristische schilder van het Sovjetleven worden genoemd. Bruno Cassirer heeft de duitsche vertaling gepubliceerd met de zorg, die al zijn uitgaven eigen is.

Giacomo Antonini