Critisch Bulletin. Jaargang 2

De stroombedding der historie verlegd

If, or history rewritten
The Viking Press, New York 1931

Bij de samenstelling van dezen bundel werd van een alleraardigsten opzet uitgegaan:

Wat zou er gebeurd zijn als dit of dat in de geschiedenis eens niet had plaats gehad? Wat zou er gebeurd zijn als Napoleon naar Amerika had kunnen ontsnappen, als de Hollanders Nieuw- Amsterdam hadden gehouden, Keizer Friedrich III eens niet aan kanker was gestorven, Lee niet den slag bij Gettysburg had gewonnen, als Bacon werkelijk de schrijver van Shakespeare's drama's was gebleken, enz. Ongetwijfeld, er schuilt iets aardigs in dergelijke bespiegelingen. En schrijvers als Emil Ludwig. André Maurois, Hendrik W. van Loon, Chesterton, Winston Churchill hebben zich nu aan het peinzen gezet wat dan allemaal gebeurd zou zijn, zou kunnen zijn...

Edoch. Uit de resultaten bleek, dat het moeielijker was dan men zoo oogenschijnlijk zou meenen.

Wanneer b.v. Philip Guedalla schrijft wat gebeurd zou zijn als de Mooren de meesters van Spanje waren geworden, inplaats van in 1492 door Ferdinand en Isabella van Aragon te zijn verslagen, maakt hij het zich al te gemakkelijk door feitelijk voor Spanje het Moorsche rijk in de plaats te stellen en ter zijde te laten het feit, dat het bestaan van zulk een Moorsch rijk in Europa de geheele politieke constellatie op het vasteland ongetwijfeld gewijzigd zou hebben, zoodat het zeer te bezien zou wezen of inderdaad in 1808 een zekere Napoleon, Keizer der Franschen een order te St. Cloud zou hebben kunnen uitgeven waarbij hij (in plaats van Ferdinand VII van Spanje) het huis Boabdil van den troon vervallen verklaarde en Lefebre, hertog van Dantzig tot Yussuf I liet uitroepen. Dit blijft ook de zwakke kant aan een beschouwing van Hendrik W. van Loon over wat gebeurd zou zijn als de Hollanders Nieuw Amsterdam hadden behouden, inplaats van het in 1674 tegen Suriname te verkwanselen. Want waarschijnlijk zou de onafhankelijkheidsoorlog dan tegen de Hollanders gevoerd zijn, aangenomen, dat zij sterk genoeg waren geweest de Noord-Amerikaansche gewesten tot zoo lang te behouden. En of Napoleon nog de kracht en de energie zou hebben gehad om, gesteld het geval, dat het hem

[p. 260]

gelukt was uit La Rochelle naar Amerika te ontsnappen inplaats van zich op de Bellerophon aan Engeland over te geven, zich tot een Zuid-Amerikaansche Karel de Groote te ontwikkelen, is ook zeer te bezien, waar zijn physieke uitputting reeds in de laatste jaren van zijn Keizerschap in Europa vaak onrustbarende afmetingen aannam. Men bedenke bovendien, dat Napoleon zelfs geen enkele gelegenheid heeft willen aangrijpen om van St. Helena te ontsnappen, die hem toch vaak genoeg is aangeboden en dit insluimeren van zijn eerzucht spreekt, mede met het voortschrijden van zijn kwaal, boekdeelen voor de krachtinspanning waartoe de Keizer nog in staat zou zijn geweest...

Neen, de fout in de meeste van deze voorstellingen, waaraan de schrijvers zich waagden is, dat zij het ‘toeval’ in de geschiedenis te veel als een willekeurigheid zien en te weinig als de psychologische omstandigheden van het ‘slachtoffer’ willen begrijpen. Ook waagden zij zich aan te stoutmoedige speculaties, die te zeer het karakter van het fantastische aannamen, dus van het onwaarschijnlijke. De onderwerpen hadden ook meer gekozen moeten worden binnen bescheidener grenzen, b.v. wat gebeurd zou zijn als Napoleon den slag bij Waterloo wel had gewonnen, waarna dan gevolgd zou zijn, dat dit slechts een uitstel van executie was gebleken, daar de overwinning in het noorden niet had belet, dat Rapp en de andere generaals zich aan den Rijn zouden hebben laten verslaan door de Russen en Oostenrijkers, gelijk ook in 1813 het de generaals zijn geweest, die in Duitschland de overwinningen van Napoleon bij Lutzen, Bautzen en Dresden voor hem verloren lieten gaan door hun nederlagen aan de Katzbach en elders. Want dat in 1815 Napoleon nauwelijks en zijn generaals in het geheel niet geloofden in de gelukkige afloop van het ‘avontuur’ en de reeds vroeger bewezen mogelijkheid, dat Napoleon niet onoverwinnelijk was de verbondenen, die in 1815 sterker dan ooit waren door de Heilige Alliantie, tot het uiterste zou hebben doen volhouden. Men ziet, door het enkele feit aan te nemen, dat dit of dat niet gebeurd zou zijn, heeft men nog niet het recht de hypothese op te stellen, dat daarmee sommige zoo belangrijke gevolgen niet onder een anderen vorm zich zouden hebben laten gelden...

Een der aardigste voorstellingen uit den bundel, mede doordat zij zich binnen bescheiden grenzen houdt en door de menschelijke natuur controleerbaar is, zooals ook het geval is met wat Waldman beweert van wat gebeurd zou zijn als Booth Lincoln eens had gemist, toen hij op hem schoot en dat feitelijk niet veel meer is dan een uitwerking van het politiek programma, door Lincoln een maand voor zijn dood nog opgesteld, werd door J.C. Squire ge-

[p. 261]

schreven volgens een veronderstelling, dat eens onomstootelijk aan het licht kwam, dat Bacon wel is waar niet Shakespaere was geweest, doch wel de schrijver van de tooneelstukken, die nu op Shakespaere's naam staan. Het bericht duikt het eerst op in een Amerikaansch blad (want het was een Amerikaansch professor, die de geheime cassette ontdekte, waarin een onbekend tooneelstuk van Bacon, getiteld ‘Alexander the Great’ zich in Bacon's handschrift bevond en kennelijk ‘Shakespeare’ was) en men vraagt verschillende schrijvers in Europa wat zij van de zaak denken. Shaw antwoordt: ‘What does it matter who wrote such romantic and reactionary rubbish’ en Chesterton: ‘If they insist on Bacon we shall give them beans’... Doch wanneer geen twijfel meer mogelijk is treedt alles wat van ‘Shakespaere’ leeft, vooral het plaatsje Stratford in heftig verzet tegen de ontdekking en het papieren gevecht wordt zoo eindeloos voortgezet, dat ondanks de ontdekking van den Amerikaan men tot de aanname besluit, dat ‘Nobody but Shakespeare can have written the works of Bacon’. Squire ontwikkelt bijzonder aardig hoe men zich op deze wijze uit het geharrewar redt.

Ten slotte, wat de geschiedkundige veronderstellingen der andere schrijvers bij het wegdenken van sommige feiten uit de historie betreft, hoe aardig zij hun hypothese ook uitwerkten, de werkelijke historie is beter...

Constant van Wessem