Critisch Bulletin. Jaargang 2

Een Zweedsche romanprijsvraag

Waldemar Hammenhög, Esther och Albert Hagar Olsson, Det Blåser upp till Storm Henry Peter Matthis, Nådens Dag.
Bokförlaget Natur och Kultur, Stockholm

Wanneer het begrip wedstrijd in ons, menschen van nu, een zekere modernophobie wekt, kan dat moeilijk aan deze oeroude uitingsvorm van een menschelijk instinct zelf liggen. Er was een tijd dat een harddraverij een harddraverij was en zich achter het bescheiden reclamebord: ‘Veredeling van het Paardenras’ alleen een paar bookmakers konden verschuilen. Maar naarmate de borden met weldenkende opschriften grooter worden, groeit ook die schuilhoek aan: de wedstrijd is allang het voorwerp van zakelijke exploitatie geworden. Sport- en schoonheidswedstrijden onder het motto ‘lichaamscultuur’ en ‘volkerenverbroedering’, babyshows ter bevordering van de zuigelingenverzorging dienen de auto-, film, schoonheidsmiddelen- en ‘vitamine’-industrie. Steeds wijder cirkel omspant deze kringloop der belangen en ook de boekindustrie is er sinds eenige tijd in opgenomen.

Men hoeft noch aan de cultureele goede bedoelingen der prijsvraaguitschrijvende uitgevers, noch aan de integriteit der beoordeelaars te twijfelen om deze soort wedstrijden een ongelukkige instelling te vinden. Een uitgever schrijft geen prijsvraag uit om de literaire deugd te beloonen, maar om de hand te leggen op goed verkoopbare boeken. En de beoordeelaars weten, dat zij met een eventueel geniaal, maar onverkoopbaar boek te bekronen den welmeenenden uitgever een strop bezorgen, die hij zich trouwens als zakenman en huisvader mogelijk verplicht zal voelen niet te aanvaarden.

Bovendien zullen de beoordeelaars automatisch hun eischen toch al wat omlaag schroeven op de wijze van een leeraar die een slecht proefwerk krijgt na te kijken, want de ervaring heeft al geleerd dat deze prijsvragen vooral bevruchtend werken op de middenmaat. Zoo zien zij zich gedwongen het puikje van die middenmaat een belooning toe te kennen, die zijzelf als gevestigde auteurs zelden of nooit als hun honorarium kunnen eischen. En de uitgever, zoo hij als vakman iets waard is en er komen wil, moet het bekroonde werk niet overeenkomstig zijn verdiensten maar overeenkomstig de premie aanprijzen en zoo mogelijk de onkosten goed maken

[p. 234]

door een paar gelegenheidskoopjes uit het overvloedig aanbod der afgewezen mededingers.

De prijsvraag voor een actueele roman, door de Stockholmsche uitgeverij ‘Natur och Kultur’ uitgeschreven, bevestigt het bovenstaande opnieuw. De drie bekroonde romans leeren ons - wat we wel konden vermoeden - dat eenige van de jonge Zweedsche schrijvers een redelijke roman kunnen schrijven en - wat ook geen openbaring is - dat er geen genieën onder rondloopen.

De eerste prijs: ‘Esther och Albert’ van Waldemar Hammenhög is een solide, met zorg geschreven, maar allerminst brillant boek, dat zich vrij goed laat vergelijken met de Hollandsche romans van Johan Theunisz, al is de Zweed soberder van stijl en minder taalschilderend dan de Groninger. Zijn verhaal speelt in de Stockholmsche kleine burgerij en volgt meer uitvoerig dan indringend de geschiedenis van een jongen man met een zwak hart en twee meisjes. De actualiteit van het boek steekt niet in de gebeurtenissen, maar meer in de neutrale toon, waarin hier de ontkerstende, cultuurlooze grootestadsmenschen geteekend worden. Moeten we in die bijna nuchtere toon van Hammenhög's boek een streven naar ‘nieuwe zakelijkheid’ zien? Leggen wij zijn werk naast de tweede prijs, Hagar Olsson's ‘Det blåser upp till Storm’, dan komen de voordeelen van deze al of niet bewuste werkmethode in ieder geval duidelijk naar voren, maar ook dat zij hooger eischen stelt.

Via het impressionisme is de doorsnee-roman van onzen tijd, afgedwaald tot een weinig stijlvol mengsel van vertelling en lyriek. De schrijver (of schrijfster, want vooral de vrouwen hebben hier gezondigd!) heeft niet iets te vertellen, maar iets uit te spreken. Voor zoo ver dat niet lukt in een meestal magere vertelling, krijgt de handeling zijn psychologische motiveering in overpeinzingen, die gemakkelijk met een ‘overdacht hij onder 't loopen’ of ‘gingen haar straf gecompliceerde gedachten’ in den tekst worden opgenomen. In onze eigen literatuur van de laatste 20-30 jaar zijn een heele reeks van deze problemerige, krampachtig moderne boeken aan te wijzen en ook Hagar Olsson's ‘opstandige jeugd’-roman is een typisch vertegenwoordiger van het genre. Als pleidooiboek schiet het zijn doel voorbij door overdrijving. Het verhaal van de jonge liefde, het verzet tegen school- en familie-dwang en tenslotte de zelfmoord van een begaafden en overgevoeligen jongeman wordt ons verteld door zijn schoolkameraad-en-geliefde op de betweterige toon van iemand die het altijd wel geweten heeft. Zoo op deze manier: ‘Ik heb nooit Freud bestudeerd, maar in alle uitspraken van hem, die ik in de krant vind weergegeven, ontdek ik veel wat ik zelf heb uitgedacht.’ Alle leeraren en ouders zijn prui-

[p. 235]

ken, dwingelanden en hypocrieten, wij - jongeren zijn eerlijke idealisten, hartstochtelijk-onbezorgd voor onze reputatie en daarom kruiden we al onze gesprekken en gepeinzen met tartende uitspraken over Pan-Europa, kinderbeperking, de sowjetstaat, sexueele schijnheiligheid en de Engelsche arbeidersregeering, die we allen gelijkelijk vereeren. In één woord het is het soort radicalisme, dat alleen vóór het 25ste jaar optreedt en alle kiemen in zich bergt om na een jaar of tien, twintig uit te groeien tot een nieuw ‘pruikendom’ tegenover een nieuwe ‘opstandige jeugd’.

Naar de vorm heeft het boek de gewone vlotheid en de gewone stijlloosheid van het genre, twee eigenschappen, wier snelle populariseering in de romanliteratuur al bijna voldoende is om de ‘zakelijke’ toon als een geprikkelde reactie te verklaren.

Ook de derde mededinger in deze wedloop der talenten schuwt lyriek en bespiegeling in zijn verhaal. Hij vertelt de geschiedenis van een staking op een ‘herregaard’ (landgoed) door stap voor stap de gebeurtenissen op één beslissende dag te volgen in een reeks van scènes, zoo dat men met betrekkelijk kleine wijzigingen van deze roman een drama zou kunnen maken. Of dat aanbeveling zou verdienen? Ik betwijfel het en kom daarmee op de zwaardere eischen die dit werk stelt. Het gemakkelijk succes van het boek, waarin de lezer zich zelf terug vindt, is hier buitengesloten. De schrijver moet volkomen boven zijn onderwerp staan en aangezien hij zich ten doel stelt de feiten te laten spreken, moet hij de intuïtie hebben om uit de vormlooze massa der realiteit het sprekende feit naar voren te halen. Hammenhög schiet tegenover de laatste, Matthis tegenover beide eischen te kort. Er is teveel herhaling, teveel realistisch metselwerk in beide romans, maar Matthis is bovendien behept met een specifiek Zweedsche humorlooze ernst. Rassenpsychologen moeten maar eens uitzoeken, waardoor die in Zweden vlak naast een sterken zin voor de karikatuur voorkomt. Matthis weet wel de heele sfeer van het Herregaard-leven voor ons op te roepen, maar voor deze staking in zakformaat had hij alleen onze belangstelling kunnen vasthouden, als het geval met een sprankje ironie behandeld was. Matthis kiest geen partij, maar hij neemt alle partijen even ernstig, den ouden baron-baas-op-mijn-grond, de barones, alsmaar weeklagende om de goede verstandhouding met ‘haar’ menschen die dreigt verloren te gaan, den aankomenden arbeidersleider, die zoo allemachtig flink en edel is en den jongen baron, die in Amerika geweest is en de heilstaat wil bereiken door middel van een trust van grootgrondbezitters. Trouwhartig noteert Matthis iedere keer dat de barones haar hand naar haar vergroote hart brengt, iederen keer dat den edelen Sköld

[p. 236]

het bloed naar de wangen stijgt en laat zich zoo de kans ontgaan om een onweerstaanbaar blijspel te schrijven.

Nemen wij aan - wat natuurlijk nog te bezien staat - dat deze drie boeken normatief zijn voor het ontluikende literaire talent in Zweden, dan is er weinig aanleiding tot hooggespannen verwachtingen. Een verblijdend nevenverschijnsel valt er niettemin op te merken: in het land van Strindberg althans schijnt men eindelijk afgedaan te hebben met dat plattelandsdomineesidealisme, dat bij velen in West-Europa nog altijd voor ‘zoo echt Skandinavisch’ geldt.

A. Romein - Verschoor