Critisch Bulletin. Jaargang 2

Great seastories of all nations

Edited and introducted by H.M. Tomlinson
George Harrap, London, Bombay, Sydney

Dit boek draagt een titel die veel belooft; geen bergen wel is waar maar de mogelijkheid voor de minnaars van de zee haar essence in zakformaat mee te kunnen dragen, ook al gaat de reis naar Centraal Azië.

Men verwacht hier bijeen te vinden, de echte waterproof zeeverhalen, die het zout van de zeewind doen proeven, de slingering van het schip in de beenen geeft en alle andere heerlijkheden die men niet noemen kan.

Wij zullen straks nagaan of het boek zijn belofte houdt, en ons eerst bezighouden met het essay dat Tomlinson - als hij een Brit

[p. 229]

en een rouph sailor is, dan zal zijn boek ook wel O.K. zijn - aan de anthologie laat voorafgaan.

En dadelijk brengt hij ons van aangezicht tot aangezicht met dat eenige groote raadsel dat de Sphynx der Oceaan ons opgeeft. Waarop berust mijn aantrekking, o stervelingen? Ik doe u niets dan kwaad, ik zonder u af van uw geliefden, ik maak u ziek, ik geef u geen voedsel en als uw schip niet tegen mijn luimen bestand is, dan gaat het onder en dan laat ik u door mijn haaien opvreten of ik pers uw arm lijk samen met vele atmosferen druk in mijn gruwelijke diepten. Waarom hebt gijmijtoch lief?

Men kan het probleem ook zoo stellen als Tomlinson doet. Als men op een kleine kolenboot zonder verwarming op een echte wintersche dag bij hooge zee over de Noordzee zwalkt en alleen niet levenslang verkleumd thuiskomt omdat er nog zijn die zegeningen die gin, whiskey, ale heeten, waarom monstert men toch weer aan inplaats van een of andre werkeloozenkas te gaan trekken? Als men met zeshonderd man en vijf schepen uitgaat, de wereld omzeilt, door de eigen landgenooten verkocht en verraden wordt en terugkomt op een wrak met 17 zieken, waarom gaat men dan nog eens de wereld omzeilen de andere kant om?

En Tomlinson tracht het raadsel van de Sphynx op te lossen door velen die gevaren hebben of over en aan de zee gepeinsd, zich te laten uitspreken.

Men kan niet zeggen dat hij iemand overslaat.

Hij begint met Homerus. De held, de goddelijke dulder Odysseus, was een van de vroegste liefhebbers. Hoe goed hij het ook bij Kalypsoo had, hoe vaak deze hem met haar weelderige armen omstrengelde (te vaak misschien?) hij moest er weer van door. Maar Odysseus had nog een reden; hij wou naar huis, naar Penelope die een van de weinige vrouwen schijnt te zijn geweest, waard om de zee ervoor vaarwel te zeggen.

Dan laat Tomlinson de profeet Elia optreden. Deze ziet voor 't eerst de zee en vraagt minachtend: ‘Is dat nu alles? Die grijze deinende vlakte, waar je al misselijk van wordt als je hem ziet, en waarop verder ook heelemaal niets te zien valt?’

Neen, voor Elia was de zee niet gevaarlijk.

Men kan aan de hand hiervan nog verder teruggaan en het scheppingsraadsel oplossen.

‘In den beginne schiep God hemel en aarde.’ Waarom deed Hij dat? Van de zee is geen sprake. Dus die was er al. En waarschijnlijk verveelde die grijze, deinende vlakte hem nog Godsgruwelijker dan Elia. En dat terwijl die arme profeet alleen de Roode of de Doode Zee, beide binnenwateren van mindere kwaliteit, te zien kreeg, en

[p. 230]

God met zijn alziend oog alle oceanen overzag, dus meer afwisseling had, daar er in dien tijd toch al ichtyosaurii waren, heel wat interessanter om te volgen dan een mailboot.

Dus God schiep hemel en aarde omdat de zee hem verveelde. En waarom liet hij dan de zee bestaan? Met een bijbedoeling. Hij was van plan een deel zijner schepselen het leven zuur te maken. En deze zouden zijn uitverkorenen en waarachtig vromen maar ergeren. Deze hadden al spoedig door, wie verdoemden waren. Die moesten worden uitgestooten door de rechtvaardigen. Waar moesten ze heen? Naar zee.

Dit is een oplossing voor het raadsel van de sphinx oceaan. De zeebezetenen en stormgekwelden gaan er niet telkens weer heen omdat ze het er zoo leuk vinden. Maar het is er altijd beter dan aan land. Een mijl uit de kust: het gekrijsch van een ruzieënde vrouw en lastige kinderen is verstomd. Geen politieagenten die zeggen dat men rechts moet loopen, terwijl men in Indië, Amerika of Engeland zich met moeite - want een zeeman is hardleersch - heeft aangewend het links te doen, geen deurwaarders, geen vrienden, geen...

Niets meer. De rust van de wijde watervlakte, de blijde zekerheid nu eens nergens tegen aan te stooten, de wieging van het schip die ietwat slaperig maakt.

Het land is zoo volkomen weggevaagd alsof het nooit bestaan had. De vrede van vóór de schepping is teruggekeerd.

Maar er zijn menschen die het goed hadden aan wal, er zijn zelfs edellieden en vorsten, die toch zijn gaan varen.

Men denke aan de eerste Portugeesche ontdekkers. Een deel ging zeker meer over dan in zee, gejaagd door de begeerte naar schatten. Maar er waren ook genoeg die het deden om op zee te zijn, verlangend naar de onbegrensdheid, naar den vrede van voor de schepping.

Dit verlangen lijkt mij een betere verklaring voor de drift naar zee dan die welke sommige allen zeer onbevaren maar zeer geleerde lieden er voor geven, ik meen de psychiaters die het met Freud houden. (Collega Schotman die zijn titel van letterkundige met een steeds langere L gaat schrijven, is er één van).

Volgens hen is het verlangen naar de zee identiek met het terugverlangen naar de moederschoot.

Hoe men de vrije onbegrensde ruimte met dit nauwsluitend en eenigszins benauwd verblijf gelijk wil stellen is mij een raadsel. De eenige overeenkomst is dat men noch op zee, noch daarin weet, of men er levend uit zal komen. Maar anders...

Ik geloof dat er velen zijn die zich niet verheugen ervandaan te zijn

[p. 231]

gekomen, maar er naar terugverlangen, geeneen! Trouwens meestal is er geen plaatsruimte meer of de plaats is alweer bezet.

Tomlinson is een voorstander der theorie dat de door de zee bezetenen eigenlijk landvluchtigen zijn.

Hij bewijst dit met een citaat uit Moby Dick (wel een der waarachtigste boeken over 't zeemansleven die geschreven zijn).

‘Als ik weer gestaag een smerige smaak in den mond heb, wanneer het er weer van binnen bij mij uitziet als een dampige, druilende Novemberdag, als ik onwillekeurig voor elke doodkistenwinkel stil blijf staan, als ik telkens zonder het te weten in 't zog van een voorbijgaande lijkstoet meevaar, als ik zoo hypochondrisch wordt dat er de uiterste zelfbeheersching voor noodig is, om niet de straat op te gaan om alle voorbijgangers systematisch de stijve hoeden van de stomme koppen af te trekken. - - - - - -

Dán weet ik dat het hoog tijd voor mij is weer het zeegat uit te gaan. Het is altijd nog beter dan jezelf een kogel door den kop te schieten. Een surrogaat voor zelfmoord? Neen, Goddank, dat alleen is de zee niet. Neen het is ook een verlangen naar een intimiteit die tegelijk innig en oneindig is. Als het schip 's nachts vaart en de zee ruischt zacht langs de kanten en alleen de sterren zijn erbij, maar heel ver en heel stil, dan is men heel dichtbij de schepping; een die niet verder is dan het begin en nog zuiver van de wangedrochten die de aarde overal onveilig maken en helaas beginnen ook de zee te naasten.

Maar op de Pacific, op de Zuid-Atlantic en de oneindige gebieden ten Zuiden van de Westenwind drift (Trade winds) kan men zich nog vrijelijk en onvoorwaardelijk overgeven...

We zullen nu nagaan wat de verzameling van Tomlinson voor oplossingen meer brengt, hoeveel bewijzen voor de stelling dat de zeedrift wereldschuwheid is en voor die dat het een primair verlangen is.

En zijn het werkelijk ‘great sea stories’? O neen, voor een groot deel niet. De echte zoute smaak die de beste verhalen van Conrad, Melville, Stevenson (helaas moet ik allen Engelschen noemen) ontbreekt aan de meeste. Het boek is een opslagplaats, een berg van materiaal van alle literatuur die maar iets met de zee heeft uit te staan. Het is een compilatie, werk dat grootendeels met een schaar is samengesteld, die stukken van alle mogelijke bronnen: de bijbel, de keltische sagen, de oude geschiedenis van alle zeevarende naties, zelfs uit het epos van Camoes en het Finsche scheppingsverhaal knipte.

[p. 232]

Waarom deed Tomlinson dat? Zijn bedoelingen in de voorrede leken zuiver. Ach, het Engelsaksische publiek is verwend aan bloemlezingen in 1000 bladzij, van Wells of van short stories, of van love poems, 1000 pagina's. Waar voor 't geld!

En helaas, 1000 bladzijden, niet eens great dan maar real sea stories, zijn niet bijeen te brengen.

Wat men daaronder verstaan moet?

Wel doodeenvoudig een waarachtig verhaal waarin de zee de hoofdrol speelt en het schip en de bemanning de twee voornaamste bijrollen.

Zoo zijn vele werken van Conrad echte zeeverhalen. Men neme daarvoor ‘The Nigger of the Narcissus’, ‘Typhoon’ en vele andere; door al het gebeuren beweegt de zee. En ook enkele verhalen van Poe, Arthur Gordon Pym Message found in a bottle. Van Stevenson ook, hoewel men voelt dat ze door een niet-zeeman zijn geschreven. Maar fragmenten uit de geschiedenis, verhalen van zeeslagen, een sage van St. Brandaen, neen dat zijn geen zeeverhalen. En fragmenten uit Rabelais, Dante, Anatole France zijn het zeker niet. En stukken uit Blasco Ibanez en Selma Lagerlöf zijn het natuurlijk heelemaal niet, die zijn heelemaal niets.

In dit dikke boek staan misschien 100 bladzijden echte zeeverhalen. De helft is in beslag genomen door aardige fragmenten uit de maritieme geschiedenis.

Zoo is 't bijvoorbeeld interessant en leerzaam de Hollandsche en de Engelsche lezing van de vierdaagsche zeeslag te vergelijken. Met welk een beslistheid schrijven beiden zich de overwinning toe, zoodat men zou vragen: kunnen dan twee tegelijk winnen? De rest is een allegaartje, uit de wereldliteratuur; wat maar iets met de zee te maken heeft, is Tomlinsons gading om de duizend bladzijden te vullen.

Tot slot een woord over het aandeel dat verschillende naties hebben. Engeland natuurlijk het leeuwendeel, terecht. Dan Amerika. Frankrijk en Italië nemen wel een groote plaats in, maar daar is haast geen woord zeemanstaal bij. Spanje en Portugal benevens de Scandinavische landen leveren enkele bijdragen van het goede soort. Over België, Polen, Griekenland etc. zullen we maar zwijgen. En Holland? Vier poovere fragmenten uit Motley, Callander, Jal en het leven van Tromp. Dus niets uit de Hollandsche literatuur. En Holland is na Engeland de grootste traditie op 't gebied der navigatie! Maar, geldt dit ook voor de literatuur? Neen, het is meer gezegd, maar hier ter plaatse mag het nog eens herhaald worden: Holland bezit geen koloniale en geen nautische literatuur.

[p. 233]

De Hollandsche literator houdt zich liever bezig met binnenwater, binnenland, binnenkamer, binnengedachten.

J. Slauerhoff