Critisch Bulletin. Jaargang 2

Nederlandsche beschouwingen over de film

C.J. Graadt van Roggen, Het linnen venster
Inleiding tot de serie monografieën over filmkunst, onder redactie van mr. C.J. Graadt van Roggen
W.L. en J. Brusse's Uitgeversmij. N.V., Rotterdam

Het is op het oogenblik meer snobisme, dan blijk van cultuurloosheid, als men ‘alleen nog maar’ naar de bioscoop gaat. Vier jaar geleden was: ‘Later ga ik alle dagen naar de bioscoop’ een stoutigheid van Josephine Baker... Erkend zij: er is in dien tusschentijd iets veranderd. Maar indien u ernaar vraagt: er is niemand, die daar schuld aan heeft. Natuurlijk noemt de geschiedenis namen. Maar zij noemen het medium, en niet den oorsprong der verandering. De geschiedenis zal uitvoerig gaan gewagen van de rol, die de Filmliga en dergelijke bewegingen elders gespeeld hebben. Maar ook zij zijn een functie van de verandering, ontwikkeling van bioscoop tot film. Hun evenmin als iemand anders komt eenige ‘eer’ toe. De filmindustrie is bij uitstek het voorbeeld van groot-kapitalistische mechanica. De neiging om tot het laagst mogelijke peil over de grootst mogelijke oppervlakte uit te vloeien, heeft zij aanvankelijk zoover uitgevierd, dat de cultureele lagen van het afzetgebied volkomen droog kwamen te liggen. Maar er is geen onbeperkte expansiemogelijkheid, de status quo is een onhoudbare positie, het peil mòet op: de vermeerdering en het doelmatig gebruik van de aanwezige productiemiddelen laat geen andere keus. De invloed van deze noodzakelijkheid op de filmindustrie is anti-commerciëel, want peilstijging beteekent verbetering van kwaliteit en toenemende differentiëering van de vraag, een belemmering dus om van de vermenigvuldigbaarheid van de film het volle profijt te trekken. De noodzaak tot verhooging van het peil van de filmproductie over te gaan en bij gelegenheid het filmkunstpeil te over-

[p. 219]

schrijden, is de wondeplek van de filmindustrie: tegenover de contra-tendenties, die de natuurlijke neiging van de groote industrie naar kwantitatieve expansie doorkruisen, staat het hulpeloos. Vandaar dat op dit punt de lijdelijkheid van den afnemer plaats maakt voor een actieve inmenging van maatschappelijke krachten: Filmliga, pers, wier functies wederom noodig zijn om een zoodanige kwalitatieve verbetering te waarborgen, een zoodanige bevloeiing van de cultureel hooger liggende gronden te verzekeren, dat zoo min mogelijk goed geld naar kwaad geld gesmeten wordt. Want de industrie zelve brengt het niet verder dan de technische perfectioneering, die haar wellicht in staat stelt op het peil van den massa-verbruiker de concurrentie te doorstaan en daarin te zegevieren, maar die het peil zelve onberoerd laat. De eenige troost zelfs, die de gedwongen peilverhooging voor haar medebrengt, is dat de cultureele lagen, die zij moet streven te bereiken, op het punt van technische volkomenheid minder kieskeurig zijn dan de grenslaag, die het grootst mogelijke afzetgebied bij zoo laag mogelijk peil bepaalt. Al lijkt het dan ook onder den invloed van de tegenstellingen, die onze maatschappij beheerschen, dat organisaties als de Filmliga en de filmkunstkritiek als vijanden van de filmindustrie, van de ‘bioscoop’, aan den horizont verschijnen, in werkelijkheid ontstaan zij als functies van de filmindustrie zelve: het zijn de wetenschappelijke meetinstrumenten, welke zij behoeft, om haar nieuwen koers te bepalen. Zij blijft ongetwijfeld ‘vrij’ te doen wat ze wil, ze komt ‘uit zichzelf’ tot de handelingen, die haar ontwikkeling bepalen. Maar deze ‘vrije wil’ onderscheidt zich in niets van dien van den machinist, die de ketels bijvult, als de peilschaal hem voor de keuze stelt dit te doen of anders de lucht in te gaan. De peilschaal van haar kant zal er zich niet op willen beroemen, dat zij den machinist ‘gedwongen’ heeft. Evenmin zullen de Davids der Filmliga en filmkunstkritiek de bewering wagen, dat zij den reus der filmindustrie geveld hebben. In een naamloos proces van krachten, waarvan ook zij slechts functies waren, kwam de wisselwerking tot stand, waarvan de uitkomst ditmaal de in weinige jaren zeer aanzienlijke verbetering van de kwaliteit van de filmproductie, soms tot filmkunst toe, is geweest.

Geheel uit den geest van deze abstracties heeft Graadt van Roggen de inleiding geschreven tot de reeks monografieën over filmkunst, die onder zijn redactie bij Brusse gaat verschijnen. Dat geeft aan zijn boekje een breed, wijsgeerig allure, dat onverbiddelijk, maar welwillend tevens is; een allure, dat aan zijn beschouwingen nog maar niet direct eeuwigheidswaarde geeft, maar haar verre opheft boven het heir der weersverwachtingen, die dan deze, dan gene

[p. 220]

over het lot van de film ten beste geeft. Men leze slechts deze alinea's der eerste bladzijden:

‘Nu zijn de twee groepeeringen, waarin zich de film bevindt, de filmindustrie en de filmkunst, twee elkander vijandige kampen, gevonden en schijnbaar is een strijd op leven en dood ontbrand.

Schijnbaar, want in werkelijkheid zijn de “partijen” zoo vreemd aan elkanders wezen, zijn hun wapens en oogmerken zoo verschillend, dat alleen een reeks ernstige misverstanden er toe heeft kunnen leiden in de tegenstelling een strijd te zien.

Tusschen hen die van de film winst en hen die van de film schoonheid verwachten, kan wel een belangengemeenschap, ook wel een belangenverschil, maar nimmer een belangenstrijd bestaan, wanneer iedere partij vecht met open vizier. Slechts wanneer zij zich vermommen, wanneer de koopman in films zich verbeeldt en anderen de verbeelding wil opdringen, dat het niet zijn bedoeling is de grootste winst te maken onder de geringste risico, of wanneer de cineast meent dat hij recht heeft op de millioenen, die het publiek uitgeeft voor films zonder kunstwaarde, dan worden wij vergast op een strijd, die voor beide partijen de nadeeligste gevolgen met zich brengt, terwijl er voor geen van beiden ook maar het geringste voordeel van is te verwachten.’

We zouden het citaat nog langer kunnen maken. Het nut van een beschouwingswijze als deze is, dat zij werkelijk verheldering brengt in het begrip, dat men over het algemeen van de verhouding tusschen filmindustrie en filmkunst, bioscoop en Filmliga heeft. Filmkunst-absolutisme, dat dan zijn tegenhanger heeft in even absolute verdoeming van de filmindustrie zal men hier tevergeefs zoeken. Gelukkig. Een dergelijk absolutisme behoort tot den voortijd van het denken over de film. De eerste kampvechters van de filmkunst hebben zijn lans met zwier en overtuiging op het schild der industrie gebroken. Zoo langzamerhand is het in dubbelen zin een onbezonnenheid geworden. Gebrek aan bezinning, omdat het de filmindustrie zich in een luchtdicht wil laten ontwikkelen, waarin de onverantwoordelijke eischen van ‘particulieren’, verbruikers, haar zouden verschroeien. Onbezonnenheid, omdat wij reeds in een periode beland zijn, waarin tusschen bedrijf en intellectueele voorhoede, zij het lang nog niet altijd bij weten, de samenhang tot stand gekomen is, die door de ontwikkeling van de filmindustrie als noodzakelijk gegeven is.

Op een inleiding, die zoo goed zijn weg weet, mogen we verwachten dat de volgende elf deeltjes van deze reeks als even betrouwbare gidsen tot het algemeen begrip van film en filmkunst zullen volgen. Een rijke en kundig gekozen illustratie vergemakkelijkt den weg.

Johan Huijts