Critisch Bulletin. Jaargang 2

Een verzuimd vizioen

Arthur van Schendel, Een eiland in de Zuidzee
Hijman, Stenfert Kroese & Van der Zande, Arnhem

Het is het wonder der kunst, dat zij - gelijk ook het leven - eerst in stroomende bewogenheid eeuwig kan zijn. Hoe sterk ook onze overtuiging zou mogen zijn, dat er critisch een duurzame, pragmatieke overwinning op de kunst zelve ware te behalen, die overtuiging blijft tenslotte weinig anders dan een geloof: denkbaar, maar niet te verwezenlijken. Immers, niet enkel de bezinning schept kunst; zij ontbloeit aan een menschelijke ontoereikendheid, en zoo zij onsterflijk blijkt, dankt zij dit aan de kracht, waarmee zij haar sterflijkheid belijdt.

Elke beredeneerde critiek, die het kunstwerk poogt uit te lichten tot een abstractie buiten de grenzen van haar levensbewogenheid, is als een degenstoot in water: treffend, maar zonder effect. De ‘subjectieve’ critiek, waarin een vorige generatie waarheid zocht, is een onderdompeling in het kunstwerk, welke uitsluitend voor den criticus zelf effect kan hebben: hij haalt een nat pak.

[p. 214]

Juist omdat het kunstwerk te beschouwen is als geordende natuur, schiet het oordeel tekort, wanneer het berust op de gemoedservaring, zooals wij die in de natuur ondergaan, terwijl aan den anderen kant het oordeel, dat zich verstandelijk op deze ordening beroept, het onderzoek te eng afgrenst. Zich van deze moeilijkheden bewust, is de critiek geneigd, om het woord van den philosooph Fechner tot motto te kiezen: ‘der Genius ist der Gesetzgeber aller Kunst’. Hetgeen, bij ontstentenis eener Mussolinifiguur, de verwarring nog doet toenemen...

Intusschen, hoe moeilijk het moge zijn, deze kwaliteiten te schatten, het wordt den lezer bij de beoordeeling van Van Schendel's jongste verhaal jammer genoeg nogal gemakkelijk gemaakt. Want eenmaal aangenomen, dat het kunstwerk, ontstaan uit een innerlijke levensbewogenheid, ons naar gelang van zijn reflecteerende kracht en naar gelang ook van onze resonans die levensbewogenheid meededen zal, is de lezer verplicht te ontkennen, dat er bij dit boek van een kunstwerk sprake zou zijn. Hetgeen ik dus bij dezen doe.

Dit proza mist qua natuur alle beweging, qua ordening bewijskracht. Geschreven, is het al tot een zekere aangename gladheid geglazuurd, waarvan men ten hoogste zou kunnen zeggen, dat een kunstenaar er de hand in moet hebben gehad. Om den schrijver zelf is dit laatste zoo erg nog niet. Wellicht had men van een schrijver, wiens vorig werk ‘Het Fregatschip Johanna Maria’ zoojuist de bekroning van de Maatschappij voor Letterkunde verwierf, wat meer zelfcritiek mogen verwachten, er is overigens alle reden te veronderstellen, dat hij ons deze teleurstelling met een volgend werk dubbel-en-dwars vergoedt. Verscheidene schrijvers - denken we maar aan Couperus - hebben zulke vlagen van inzinking gekend; ik ben er volkomen gerust op, of een man als Van Schendel, de dichter van Tamelone, die onze literatuur met zoovele onvergelijkelijk schoone bladzijden verrijkte, zal ons voorzeker geen tweeden keer afschepen met het vakkundige en welverzorgde, volkomen dóódgeschreven proza als van dit verhaal.

En hoeveel ware er van een gegeven als dit, vooral door een romanticus als hij, te maken geweest. Op zichzelf al: welk een titel. Nu nòg, na de teleurstelling, gaat er een vizioen voor mij open, nuch-terling-tegen-wil-en-dank die ik ben in een tijd van dol-dreunende motoren en beklemmende ijzerconstructies. Ik wil mij laten meenemen naar zoo'n eiland-heuvel in het hart van ongemeten ruimten, er den droom der eenzaamheid doorleven, mijn menschzijn sterken aan de heerlijke onwetendheid van menschen in hun oerstaat. Ook hun verwildering nà de komst der beschaving wil ik

[p. 215]

ondergaan als een pijn om de onafwendbare tragiek van menschen die zijn zooals ze zijn - de ver van huis zwalkende zeelieden en de argeloos naakte inboorlingen. Onvoorwaardelijk geef ik hem, die mij dit vizioen belooft, het recht, mij te beproeven, mij te maltraiteeren; méér nog, ik eisch het van hem. Maar inplaats van dit vizioen, wijd om mij heen uitgezet, begint Van Schendel mij te onderrichten omtrent het leven der primitieve eilanders van Tahiti op een wijze, die denken doet aan een tamelijk overbodige, literaire bewerking uit een of ander volkenkundig leerboekje. Hier en daar een haaltje plastiek, een toetsje kleur, maar verder blijtt het een inventaris, droog als kurk. Wanneer dan de zeilscheepjes der eerste westerlingen, die Tahiti ontdekten, in zicht komen, leeft Van Schendel's aandacht wat op: hij herinnert zich den zeewind van zijn fregatschip. Maar het blijft toch eerder relaas dan werkelijk verhaal.

De muiterij aan boord van de ‘Bounty’, het schip van een paar honderd ton, dat uitgerust door de West-Indische Compagnie, in 1787 zee gekozen had onder bevel van William Bligh, om op Tahiti broodvruchtboompjes te halen, is dan weer zoodanig beschreven, dat onze belangstelling, welke na de eerste vijftig bladzijden bijna tot het nulpunt zakt, tenminste zoo ongeveer op peil raakt. Desnoods zien wij dat eiland in de Zuidzee nooit meer terug; nu wij den scheepsbodem onder de voeten hebben, is er atmospheer, staan wij in contact met mènschen. Het proza is in-eens minder glad, slordig zelfs nu en dan; wat deert het nog, nu het dan toch vitaal de zoo noodige spanning verkrijgt.

Met een klein getal mannen wordt de kapitein in een open sloep op zee achtergelaten; de muiters hebben vrij spel op de ‘Bounty’. Tenslotte vestigen de oproermakers zich met hun vrouwen en eenige ‘loonslaven’ van Tahiti op het eiland Pitcairn; de grond wordt verdeeld; er komen kinderen. Maar nu de zee nog slechts ruischt aan de kust, heeft Van Schendel er blijkbaar zijn aandacht niet meer bij. In een paar bladzijden vertelt hij, hoe de heeren der schepping elkaar doodslaan, terwijl het toch zeer goed denkbaar ware, dat deze uiterst zakelijke beknoptheid de navrante werking zou hebben verhoogd. Wij hebben eenvoudig genoegen te nemen met dit lachloos ernstige, hopeloos gecireerde proza.

Na een tienjarig verblijf op Pitcairn is er nu van de muiters nog maar één over, John Adams, en als een soort van moraal aan het slot van een ouderwetsch kindervertelsel besluit dit hoofdstuk aldus: ‘De oude zeeman werd hun allen een vader en aan hem had het volkje van Pitcairn zijn gelukkige jeugd te danken. Adams bestuurde met den Bijbel en zijn geweten’. Deze schrille tegenstel-

[p. 216]

ling met het gedrag der vaders, die elkaar doodgeknuppeld hebben, dient blijkbaar als antwoord op ons verondersteld zorgelijk hoofdschudden, wat er van de kinderen van zùlke vaders nu wel groeien moet...

Dat een schrijver ons méér wil bieden dan een verhaal van voorvallen dicht bij honk, het verdient lof. Dat er daarmee weinig méér bereikt wordt dan hetgeen ons in oude scheepsjournalen zoo aantrekt en hetgeen bij de beschrijving van ons onbekende streken onze belangstelling heeft, is evenwel geen lof, den kunstenaar waardig. Hier heeft het proza dien indruk eerder nog verhinderd dan verhelderd. Zelfs als de verbeelding, die in het kunstwerk vorm verkrijgt, ons maar uiterst vaag voorzweeft, bereikt haar aarzelende schaduw toch altijd onze ziel - eerder wellicht nog dan in de harde, onwrikbare contouren van overdag. Kunst is de potentie, die van de voorstelling uitgaat - niet de voorstelling zelf. Ook de droom, die alle realiteit schuwt, kan in potentie die resonans in-ons wekken. Volume en richting zijn van geen belang - slechts hoedanigheid en duur kunnen gelden. Juist daarom vergt het kunstwerk de levensbewogenheid van den kunstenaar zelf; voor de rest is het om het even, of zijn vormen romantisch, realistisch of wat dan ook zijn...

Zùlk proza leeft.

Ben ik met deze critiek wat uitvoerig geweest, men bedenke, dat instemming en lof met enkele woorden kunnen volstaan, tegenspraak en misprijzen tot bewijsvoering verplichten. Meenen sommigen, dat ik dit jongste werkstuk in Arthur van Schendel's bewonderingswaardig oeuvre dan beter had kunnen verzwijgen, laat mij dan niet eindigen, zonder dit proza voor het toch al zoo hachelijk leven van onze literatuur ronduit funest te noemen, juist omdat dit relaas door de vakkundige allure van zijn stijl zoo bedrieglijk veel van een kunstwerk heeft. Ik moest mijn pen wel in de ooggaten steken, om aan te toonen, dat het geen gezicht, maar een wezenloos masker was.

George Kettmann Jr.