Critisch Bulletin. Jaargang 2

Prix Gringoire

Daniel Rops, Deux hommes en moi
Plon, 1930

Vier sterke verhalen, opklimmend in kracht en dichterlijkheid, vereenigde de jonge criticus-verteller Daniël Rops in dezen schoonen, homogenen bundel, onder een titel die aan Racine werd ontleend:

Mon Dieu! Quelle guerre cruelle!
Je trouve deux hommes en moi...

Zoo vinden alle helden van dit boek, - en het zijn er vier, en alle vier mannen: feit van belang, waarop wij zoo meteen terugkomen - een ‘tweede ik’ in zich, een soort astralen strooman die hun verantwoordelijkheden draagt, die hun maatschappelijkheid versteld doet staan over dat vreemde oer-individualisme dat in bepaalde omstandigheden sterker blijkt dan, en altijd onafhankelijk van - hun moeizaam verworven sociale deugden als daar zijn: waarheidsliefde, kapitaalkrachtigheid en Geweten.

Gewis - het is niets nieuws wat Rops heeft gedaan: de scheidingslijn accentueeren tusschen het bewuste en het onbewuste Ik, de grens aandikken tusschen den eenling en het hordewezen, en daarna elk dier zoo verschillende gebieden exploreeren en, dank zij een niet al te ondankbaar effect, tegenover elkaar afmeten ten gunste van één van beide... De Russen en de Franschen zijn niet

[p. 151]

schaarsch, die de Romantiek der menschelijke dubbelheid met het etiket ‘psychologie’ beplakten. Maar Rops heeft meer gedaan dan zich verlustigen in of schreien over die onbestreden dualiteit waaraan, met een grappig-kinderlijke personnificatiezucht, vele romantici... de schuld van 's menschen verdorvenheid en onbetrouwbaarheid toeschrijven. Zij preeken: als wij ons nu maar eens van dat gebrek konden ontdoen, zou de wereld er heel anders uitzien. Ja.

Rops is niet zoo naïef om eenige moraal vast te knoopen aan zijn analyse. Hij is te ernstig om een fabrikaat aansprakelijk te maken voor een fabricagefout - gesteld, de aanwezigheid van dien ‘tweeden man’ ís een fout; want waar is de absolute zedelijke maatstaf?

Rops is destijds begonnen met een litterair-psychologische studie te schrijven over de onevenwichtigheid van het na-oorlogsche Fransche geslacht (‘Notre Inquiétude’, in 1926), en wanneer men deze studie leest, denkt men onmiddellijk aan een essay van denzelfden schrijver, ‘Sur le Théâtre de Lenormand’ (Cahiers Libres, 1926) en wel zóó sterk, dat het lijkt alsof de bestudeering van Lenormands tooneelwerk aan Rops' intellectueele en zielkundige ontwikkeling ten grondslag ligt. Lenormand's invloed is ook in ‘Le Vent de la Nuit’ heel duidelijk merkbaar. ‘Le Vent de la Nuit’ is in 1927 verschenen bij de N.R.F. en vormt thans een deel van den hier besproken bundel. Men weet, welk een groote physiopsychologische waarde voor Lenormand de berg heeft, het berglandschap, de beklimming, de wind en de atmosfeer van het bergland. In ‘Le Vent dans la Nuit’ vinden wij dienzelfden vernielenden invloed terug dien het gebergte oefent op den pathologischzwakke: hier: moordlust - bij Lenormand veelal moordlust met erotischen inslag; in beide gevallen: een zeker sadisme, zich uitend in een noodlottige geweldpleging (verkrachting, doodslag, zelfmoord).

Niet alleen Lenormand heeft als tweede - of derde of den man aangezeten bij den veelbegaafden Lotharinger die in 1901 geboren werd ‘onder eigen naam’ (Rops is een pseudoniem) en die nog vóór zijn dertigste evenveel heeft gestudeerd en geschreven als menig tijdgenoot in twintig jaren méér: hij is van beroep geschiedenisleeraar, heeft achtereenvolgens te Lyon, de Chambéry en te Amiens gedoceerd, heeft bij Perrin een zwaren bundel essays uitgegeven, door deskundigen geroemd, en waarin hij den geest van Europa heeft getoetst aan de werken van Strindberg en Tsjechov, Conrad en Rilke, Unamuno en Pirandello en, voor Frankrijk, aan Duhamel; hij heeft een roman geschreven die L'Ame Obscure

[p. 152]

heet (1929) en die ons als telkens weer, in de duistere oorden des onderbewustzijns rondvoert. Ware zonder Freud, Daniel Rops' werk ooit ontstaan? In elk geval is Rops geen tendentie-Freudiaan en beschouwt hij de theorieën der Weensche School slechts als hulpmiddelen of als studiemateriaal en niet als aesthetisch doel. En hierin verschilt hij wel van zijn leermeester Lenormand, en, o.i., ten goede.

Le Vent dans la Nuit vertelt, doodeenvoudig, hoe een overigens kalm en fatsoenlijk jongmensch, op zekeren dag, door de enerveerende inwerking van de foehn, een kameraad, voor wien hij niet meer dan een beetje antipathie voelde, in een bergstroom stort.

Le Prince Menteur toont een ander type van tweeëenheid: een Russisch spion-student te Parijs, die zich voor een Prins wil laten doorgaan en er een sadistisch genot in schept, te fantaseeren. Hij lééft wanneer hij zich door gevaren omringd waant en geniet dubbel, als hij een goedgeloovig Franschman, die het verhaal overbrengt, onder zijn hypnose weet te krijgen. Want zulk een mythomaan heeft publiek noodig. Een gewoon geval, alweer, maar hoe mooi voorgesteld! Het verdienstelijkste ervan vind ik, dat deze Dmitri niet heelemaal liegt, en dat Pierre, die juist, door een begrijpelijke reactie, weldra meent dat àlles leugen en bedrog is, ontdekt, dat er achter alles een kleine waarheid schuilt. Bizonder goed is ook Pierre, de goedgeloovige, geteekend, niet alleen als repoussoir naast den fantast, maar ook hij als ‘dubbel’ wezen: den man vol vertrouwen en vol wantrouwen en die ervaart, dat noch het volle vertrouwen gewettigd noch het volle wantrouwen vereischt was. Opzettelijk zeg ik hier: vol vertrouwen èn vol wantrouwen, hetgeen wiskundige logici mij wel zullen kwalijk nemen; maar Rops weet waarlijk dien indruk te wekken, dat een ziel even vol kan zijn van een hoedanigheid of een functie als van haar tegendeel. Le Prince Menteur herinnert ons aan een soortgelijk verhaal van Bourget, Le mythomane, een jaar of twaalf geleden in zijn bundel ‘Anomalies’ opgenomen; maar wat dààr een academisch betoog was, is hier een warme weerspiegeling van een intens, innerlijk leven.

Lenormand... Bourget... en nu, in Master Jones, een heel eigenaardige en dubbele reminiscentie: Emmanuel Bove... en Victor Hugo! Master Jones - zoo heet het derde verhaal, dat alwéér sterker, realistischer is dan de vorige - is de steeds mysterieuze geschiedenis van een ex-misdadiger, die - o Jean Valjean! - het, dank zij omstandigheden die in het duister blijven, tot burgemeester van een klein Fransch provinciestadje heeft gebracht en daar natuurlijk erg in aanzien is gekomen. Maar Rops heeft van deze

[p. 153]

antithese geen onkunstzinnig profijt getrokken: hij houdt zich angstvallig op louter psychologisch terrein. Deze Monsieur Beudard, vroeger Master Jones, moet ambtshalve een onderzoek instellen naar een moordzaak en hij meent in den verdachte zijn vroegeren kameraad Fred te zullen herkennen, naar het signalement te oordeelen. Deze veronderstelling doet plots in zijn rustig burgermansbestaan een korte periode van vlijmende behoefte aan vrijheid, buiten-de-wet-staan en gewelddadigheid ontstaan, een felle begeerte naar zelfontvluchting en inwendige bevrijding: hij maakt zich gereed, met zijn ex-collega te vluchten, het zeeschuimerswerk weer op te vatten, te vertrekken - te vertrekken, hoofdzakelijk! Zeer ‘après-guerre’ is deze ‘Rimbaudelariaansche’ zucht naar het verbreken der conventiebanden, het heengaan in vergetelheid, het pantheïstische genot van het vegeteeren op een Crusoéeiland in ‘luxe, calme et volupté’. Ja, deze Master Jones is een Jean Valjean ‘revu et corrigé’ door Rimbaud, levende in de kringen die Pierre Mac-Orlan zoo lief zijn... En Bove? Van Bove heeft Rops in dit stoere-en-weeke verhaal vaak de tic overgenomen, in de kleinste psychologische détails door te dringen, en te verklaren, te verklaren, te verklaren, tot zelfs de bedoeling toe van in den kiem gesmoorde, of niet eens tot kiem geworden, spierbewegingen, gedachten of verlangens - een ‘tic’ die, overigens, een erfenis was (vermeerderd met tientallen jaren rente) van Charles-Louis Philippe.

Nog meer Baudelaire en Rimbaud vindt men in het meest dichterlijke der vier stukken: La Nuit au coeur Flambant. Ook hier zien wij een aantal jonge idealisten bezield met den haat voor het bekende, onder de beheksing komen van een zonderlingen Vreemdeling (ontmoet in een restaurant, waarvan de décors zijn weggenomen uit het pension van Madame Londe, de heldin van Julien Green's Léviathan) die hen doorziet en hun belooft, op zekeren ochtend met hen te vertrekken. De vier jongelui komen aan het station: tafereeltje uit Chaplin's ‘Opinion Publique’; de Vreemde Toovenaar komt niet, de jongelui schikken zich, na de diepe ontgoocheling, langzaam aan in hun lot en worden kalme burgers: het zinnebeeld is doorzichtig genoeg. Maar het verhaal betoovert den lezer als de Vreemdeling en Rops heeft niet alleen zichzelf, maar ook u en mij even geïdentificeerd met zijn jeugdige gelukzoekers.

Zijn figuren zijn allen jonge mannen. Rops móet, als een waar kunstenaar (al is hij ook nog zulk een realist) zijn helden geconterfeit hebben naar eigen model. Voor den dichterlijken prozakunstenaar is elk portret een zelfportret. Rops' werk is alsnog mèrkbaar

[p. 154]

subjectief, en daar doet geen psycho-analytisch studeeren goed - of kwaad - aan! Geen sprake van liefde; geen sprake van vrouwen of meisjes. Voorloopig nog maakt zijn subjectiviteit Rops eenzijdig. Green en Bove b.v., die ook die atmosfeer van geheimzinnigheid weten te scheppen, evenals bij Rops niet ontleend aan uiterlijke detectieverigheidjes, maar aan de evocatie van het innerlijk zielemysterie, zijn grooter, omdat in hun universeeler gemoed ook elementen zijn waardoor zij, indien noodig, zich vrouw: vriendin, amoureuse of dochter kunnen voelen.

De eenige aanmerking die men, gegeven Rops' wezen, zou mógen maken op Deux Hommes en Moi is een, zij 't ook geringe, opzettelijkheid die een enkele maal meer didactisch dan artistiek aandoet. Maar het boek is een belangrijk werk van een belangrijken jongen schrijver.

Martin J. Premsela