Critisch Bulletin. Jaargang 2

[p. 131]

Bij van Moerkerkens droomgezicht

P.H. van Moerkerken, De historie en het droomgezicht over den Prins en de Moordenaar
P.N. van Kampen & Zoon, A'dam

Het is opvallend - twintig jaar geleden zou men de voorspelling waarschijnlijk niet geloofd hebben - dat het niet de enkele toenmalige neo-romantici, maar de talrijke realisten zijn geweest die tegen de verandering van den tijd niet bestand bleken, die voortwerkten aan hun inventariseerend wereldbeeld en dit van roman tot roman zochten te completeeren maar er zich geen rekenschap van gaven dat dit wereldbeeld na den oorlog radicaal veranderde, dat hun voorstelling en hun methodische bewerking ervan op een snel tot historie wordende constellatie maar reeds niet meer op het nieuwe, nerveuse, beweeglijke, versnelde heden van toepassing was. Misschien is het succes van een boek als De klop op de deur voor een groot deel hieraan te danken, dat het die wereld nog één keer uitvoerig overziet, dat het zijn lezers nergens meeneemt tot over die kloof, dat het de ontwikkelingslijnen rustig uitwerkt tot in de nabijheid van die kloof en dan terugdeinst, zich omwendt, met spijt en genegenheid, naar wat geweest is. Alle lijnen in dat boek breken op hetzelfde punt af of buigen zich dan terug. Het weet met de nieuwe constellatie (die trouwens uiterst onbepaald nog is) geen raad en het wint zoovele sympathieën omdat het aan dat keerpunt niet radeloos blijft staan, zich niet zoekend en vechtend en onzeker er voorbij waagt, maar terugkeert naar waar het warm was en veilig. Het heeft zijn lezers de voldoening gebracht van het eenige gebaar dat hun in deze verwarrende periode veilige zekerheid kon geven: toen er op de deur geklopt werd, die deur op slot gedaan. ‘Stil, doe de deuren dicht, bemin elkaar’. Dat daarin een altijd geldige levenswaarheid buitendien ligt, verminderde ook voor de critischen en onrustigeren het onbevredigende der retraite.

Slechts in schijn is het oude realisme met zijn levensinhoud en zijn methodiek nog anno 1930 van kracht; het heeft slechts de kracht der herinnering en den aanhang van zijn leeftijdgenooten. In Duitschland zou dit boek niet meer mogelijk zijn geweest.

Merkwaardig is het, dat zij die verder vluchtten dan het door de realisten beschreven onmiddellijke, wankelende verleden, de neoromantici, een droom konden bewaren die door de koortsen van den tijd niet bedreigd werd. Van Schendel, Aart van der Leeuw gelukte het een ongerepten droom van het verleden buiten de woelingen van den tijd te leven en te verbeelden. En dat hun werk

[p. 132]

gaver werd dan van hun jongere tijdgenooten, die zich heftig in hun tijd stortten en de nieuwe methodiek der Neue Sachlichkeit in het proza beproefden, het is te begrijpen: die droom was gaaf en volledig, de werkelijkheid waarmede de jongeren te kampen hadden was verward en versplinterd en de nieuwe methodiek, het proza dat tegen het tempo en de nervositeit van dien tijd bestand kon zijn, niet met één slag veroverd.

Minder boeiend dan Van Schendel en Van der Leeuw is Van Moerkerken onder de oudere zoogenoemde neo-romantici tamelijk onopgemerkt gebleven. Maar in alle stilte en bescheidenheid schreef hij reeds een oeuvre van drie drama's, zes romans en in een cyclus nogmaals zes romans, waarin hij aan zijn droom van het verleden gestalte gaf. Er zijn in ons land nog enkele van die ongelezen, zonder onderzoek genegeerde, zeer productieve schrijvers, D. Th. Jaarsma en Joost Mendes o.a.. Men is gewend zulke schrijvers met een vloek en een zucht (meestal een vloek) opzij te schuiven. Het behoort niet tot de hedendaagsche gebruiken in de litteratuur eenig oordeel op te schorten, maar onderzoek-kennis-oordeel komt mij ook thans nog een niet-onredelijke volgorde voor. Van Moerkerken behoort tot die schrijvers wien al of niet een oordeel maar nooit een onderzoek ten deel valt.

Het voor Nederlanders aantrekkelijke onderwerp van Van Moerkerkens jongste boek is aanleiding dat er dit jaar wat meer licht op deze figuur viel dan gewoonlijk. In het Droomgezicht behandelt Van Moerkerken de geschiedenis van Willem van Oranje en van zijn moordenaar, zijn landsman, Balthazar Gérard, den bleeken, tengeren fanaticus uit Franche-Comté, angstvallig berekenend en omzichtig maar tegelijk toch ook een man die dapper te sterven wist.

Van Moerkerken verlevendigde zijn verhaal door beurtelings de lotgevallen van den een en van den ander te verhalen; in aanleg een gelukkige compositie, want aldus verhoogt hij de suggestie hoe deze twee mannen langzaam, langzaam maar onafwendbaar elkaar tegemoet groeien, dragers van twee tegengestelde krachten tot eindelijk beider ontwikkeling tragisch uidoopt, te pletter slaat in de catastrofe van den tienden Juli 1584.

Van Moerkerken heeft zijn verhaal met groote kennis en in zeer eenvoudige taal gedaan, hij heeft verdienstelijk werk verricht door de epische behandeling van een der meest dramatische momenten onzer historie. Maar als kunstwerk bevredigt zijn boek niet. Meer opsommend dan beeldend volgt de schrijver het voortschrijden der gebeurtenissen en ieder zijner tafereelen had het uitgangspunt kunnen zijn voor een dieper gloeiende, dramatische verbeelding. Even-

[p. 133]

min maakt hij ons overtuigend duidelijk hoe uit den brillanten jongen edelman de Vader des vaderlands groeide, hoe deze van ‘den coninck getrouwe tot in den doet’ de rustelooze opstandeling werd. Onvoldoende begrijpen wij den moordenaar, wiens daad de schrijver uit een stelselmatig aangekweekten ketterhaat verklaart. Wij volgen den schrijver op zijn tocht door de historische gebeurtenissen maar hij heeft ons niet meegenomen op den geheimzinniger, beklemmender tocht door de onderwereld der historische gebeurtenissen, waar de catastrofen hun demonischen oorsprong hebben in den gloeienden orcus van prometheusnaturen. Wij weten tenslotte na de lezing van dit boek niets meer van Oranje, niets meer van Balthazar Gérard dan tevoren. Van Moerkerken schreef het bedaard verslag van een mateloos opzweependen strijd. Oranje rijst er niet op uit gracieus zorgeloos, prinselijk spel tot den rechten, harden, verbitterden strijd, Balthasar Gérard heft er niet langzaam uit verterende broeiing van fanatische drift en berekening het van zenuwen vertrokken dweepersmasker tot de fatale daad. Van Moerkerken richt heel weinig uit met zijn feitelijke gegevens. Waarom slaat niet de blinde walm van eeuwen kerkelijke drogredenen uit de obscure scène van den moordenaar bij den Jezuiet in Trier, wien hij zijn plan biechtte en die daarop in Gods naam de antichristelijke woorden sprak waarin heel de jammerlijke, rauwe, wijde kloof gaapt van kerk en evangelie: ‘Als ge in deze onderneming moet sterven, zult ge onder de martelaren worden opgenomen.’

Ook bij de uitbeelding van Gérards einde heeft Van Moerkerken het nauwelijks verder gebracht dan een verslag der folteringen die de moordenaar doorstond. Maar dat en hoe hij ze doorstond, daaruit had hij de onbegrijpelijke krachten van wil en fanatisme moeten openbaren: wat het gloeiende wafelijzer om zijn hand in hem afschroeide en welke demonen in dien mensch zich tegen de folteringen teweerstelden en hem in staat stelden tot het kruisteeken boven het naar gruwelen hongerend volk.

Shakespeare zou van den prins en den moordenaar een onheilspellend drama hebben gemaakt. De hedendaagsche romanschrijver, dramaturg of biograaf die zijn verbeelding wil concentreeren op deze historische gebeurtenissen, een der weinige felle brandpunten der geschiedenis van ons volk, moet het uiterste van zijn dichterschap daartoe vergen. Van Moerkerken heeft hier niet meer dan het werk van een dichterlijk geleerde gedaan. Hij gaf een klein boek in den trant van Emil Ludwigs werk, maar deze is in het biografisch-anecdotische levendiger en dringt ook dieper in het innerlijk zijner figuren door dan Van Moerkerken hier doet.

Aan het slot verlaat Van Moerkerken de kroniek en verhaalt het

[p. 134]

droomgezicht van den wijzen, katholieken geestelijke Filippus Rovennius die aanschouwt hoe in het eeuwig, hemelsch leven in den geest de gestalten van den prins en den moordenaar zich in een broederlijken groet tot elkander neigen en opgenomen worden ‘in het verblindend licht, in de liefde die het al beweegt.’ De persoonlijkheden van Oranje en Gérard, hun daden en overtuiging hebben den schrijver aan het denken gebracht over het tragisch menschelijk verschijnsel dat twee menschen lijnrecht tegenover elkander staand en handelend beiden van hun goed recht en plicht overtuigd kunnen zijn. Menschen begrijpen elkander niet: dat is een der bewegende, verwarrende krachten die de eindige verschijnselen stuwen. ‘Eens helpt de een de ander, maar in dit leven niet. Vreemd gaan wij langs elkander, vergeef het: vergeet het niet.’ Hierover nadenkend brengt de schrijver den vicaris tot zijn visioen, meer een wijsgeerige conclusie over het laatste oordeel dan een visioen eigenlijk: de voltooiing van het eindig leven in den dood voltrekt, volstrekt dat leven, ook in den geest, en met deze voleinding der daden en bedoelingen in den geest grijpt een gericht plaats: zóó was dit leven, zóó is het in der eeuwigheid. Aldus geschiedt het Laatste Oordeel in den geest en waar de geest geen zijner bedoelingen meer in de eindigheid verbergt, wordt alles gekend en in verband tot elkander begrepen en verzoend. Dit denkbeeld nu - laat het een theologische conclusie zijn waardoor het verstand de on-werkelijkheden en onkenbaarheden buiten onze bevatting bevredigend zoekt te ordenen, laat het een mystieke verwachting zijn van den visionair die de nietigheid van alle onderzoekende krachten van den menschelijken geest inziend er den brand van het visioen in steekt - het is in zijn irrationeele stoutheid in elk geval even zinrijk als onzeker, er is de brandende verlangende kracht in der onuitroeibare eindige hypothesen, die de vurigst verlangenden of angstigst verbijsterden stralend of smeekend geloof hebben genoemd en voor welks mystieke verzoekingen de mensch altijd opnieuw zijn armzalige kenvermogens zal verloochenen.

Jammer is het dat ook in dit droomgezicht de dichter, die eerst in den chroniqueur wegdook, opnieuw achter den dichterlijke wijsgeer schuilgaat.

Anthonie Donker