Critisch Bulletin. Jaargang 2

[p. 119]

Opium

Jean Cocteau, Journal d'une désintoxication
Stock, Parijs

‘Ik wensch,’ zegt Cocteau op blz. 249, ‘dat deze brochure een plaats vinde tusschen de vlugschriften van geneesheeren en de litteratuur van de opium.’ Als een middel tot zelfbevrijding werd ze geschreven, als handleiding kan ze dienen. Een gids terug uit die paradis artificiels, waar de elementaire ziels- en lichaamswaarden worden hermunt en de ommekeer van het levensrythme zich in de verheveling van het quantitatieve tot het qualitatieve uitspreekt.

Deze gerichtheid van de herboren bezinning onttrekt dit dagboek aan de afschuwelijke bijkomstigheden van geldgebrek en bezetenheid door het spel, de onverzettelijkheden van honger en allerlei ontbering.

Over Jean Cocteau, dezen schittergragen vogel, is hier onlangs geschreven. Hij is een van die weinige vogels, welke het bezwaarlijkst te vangen zijn, hetzij in woorden of in het noodzakelijk kwaad, dat categorie heet. Krachtens den universeelen aanleg van zijn begaafdheid wordt hij verguisd of vereerd. Van het eigen centrale oordeel uit geeft hij zich beiden, verguizing en vereering, ten prooi. Hoe tusschen die tegenstrijdige krachten het evenwicht te vinden? Cocteau heeft daartoe naar de opium gegrepen. Om een vulgaire bezwijming, een soort esthetische anesthesie was het hem niet te doen. Opium mag uit dit oogpunt zoo min met alcohol als met andere verdoovende middelen vergeleken worden. Hij had ze noodig om met de buitenwereld het contact te vinden. Door haar invloed krijgt de wereld voor dezulken lichaam. ‘De opium brengt ze in evenwicht en verschaft dien zielen van kurk een duikerpak. Want het kwaad, dat de opium brengt, zal minder zijn dan dat van de andere substanties en minder dan het geestesgebrek, dat ze trachten te genezen.’

Een verwerping van dit heulkruid voor het kranke bewustzijn moet men hier niet zoeken. Integendeel blijft Cocteau, ondanks zijn echecs, overtuigd, dat de opium goed kan zijn en het aan de verbruikers vrijstaat ze aantrekkelijk te maken. Zelfs verdedigt hij ze tegen verwijten als zou de gewoonte den rooker verplichten, de doses te vermeerderen. ‘Een der raadselen van de opium is, dat ze het den rooker mogelijk maakt nooit zijn doses te vermeerderen.’

Er bestaat een dramatische tegenstelling tusschen het gerief en het ongerief. Het eerste doodt. ‘Het (stoffelijke en geestelijke) ongerief is creatief.’ En hij gaat door: ‘opium nemen zonder te zwich-

[p. 120]

ten voor het volstrekte gerief, dat ze voorstelt, is naar den geest ontsnappen aan de onzinnige drukte, die niets te maken heeft met het ongerief voor de ontvankelijkheid.’

Wat is precies de uitwerking van de opium op onze zenuwen, op geheel ons organisme? Cocteau vergelijkt al onze ingeklemde affecten met die Japansche bloempjes van hout, die zich in het water ontrollen. ‘De opium speelt de rol van het water. Niemand draagt hetzelfde model van bloem. Het gebeurt, dat iemand, die geen amfioen schuift, nooit de soort bloem leert kennen, die de opium in hem ontrold zou hebben.’

Het is het surrogaat van het toovermiddel, dat de kinderen in zich dragen en dat hen in staat stelt, zich te veranderen in wat zij willen. ‘De dichters, in wie de kindsheid zich voortzet, lijden sterk onder het verlies van dit vermogen. Zonder twijfel is dit een van de redenen, die den dichter aandrijven amfioen te schuiven.’ Met woorden is dit geheim nauwelijks te benaderen. Maar Cocteau, deze magiër in salonformaat, heeft vele snaren op zijn speeltuig. Zijn pen heeft dit boek verlucht. Illustraties kunnen deze fantastische en nerveuse teekeningen niet heeten, te illustreeren zijn deze gewaarwordingen niet. Veeleer zijn het kantteekeningen, maar hoe nauwkeurig en uitvoerig, die de onuitsprekelijke pijn van die zoekers naar het geestelijke evenwicht beproeven weer te geven. Hij zelf kent er slechts de waarde der eerlijkheid aan toe. Ze schenen hem een afleiding, een tucht voor de zenuwen en werden de getrouwe afbeelding van het laatste stadium. Lang vóór het boek verscheen werden deze teekeningen gezamenlijk te Parijs ten toon gesteld. Evenals het boek zelf is hun beteekenis voornamelijk documentair. Als zoodanig dragen ze tot verheldering of evocatie van het heimwee naar die zielsstaten bij, waarin de weerstanden wegvallen. Hoe gaver de euphorie, die de opium schenkt of voorspiegelt, des te zwaarder de strijd, zich methodisch onder deskundige leiding daaruit los te worstelen. Cocteau is daarin zoo lang als het duurt geslaagd. Morgen aan den dag vindt hij weer een ander opium.

Het is niet Cocteau's schuld, dat de bonzen van Moskou den godsdienst opium voor het volk genoemd hebben. Vroeger zocht hij een overeenkomstig evenwicht in het katholicisme. Veel verder dan de voorhal heeft hij het niet gebracht. Maar deze en de andere staten van zijn ontwikkeling kunnen met inbegrip van hun zwenkingen, hun vallen en opstaan, als de staties op een leeke-lijdensweg worden gezien, waarvan de vrome ten onrechte sommige godslasterlijk, de ongeloovige andere evenzeer ten onrechte schijnvroom kan schelden.

[p. 121]

Deze verkenner is een padvinder. Voor het verkennen van wat velen een doolpad is heeft hij betaald en gaat hij door te betalen. Als een gevallen engel moet hij in zijn beste oogenblikken zich zelf zien. Met een radeloozen glimlach raakt hij aan dit en dat, werpt hij zich dit en dat lot tegemoet. Waar de groote banen elkander kruisen vergaapt zich het gemeen van de geestelijke snobs aan de toeren van wie niet dan een charlatan lijkt. Wat hem zijn waarde geeft is die uiterste ontvankelijkheid in het contact met de buitenwereld, tot welker verfijning hij naar de opium greep.

Daar hij zelf in dit boek op de medische werken over opium gezinspeeld heeft worde hieraan het woord van dr. de Fleury toegevoegd, in de Fransche academie van geneeskunde gesproken, dat de zwaarmoedigen de euphorie zoeken in de opwinding van alcohol of cocaïne, de angstigen of geestelijk onrustigen in de opium of daarvan afgeleide substanties, waarvan de psychiaters zelf zich bedienen als de krachtigste kalmans voor de hyperemotiviteit.

H. van Loon