Critisch Bulletin. Jaargang 2

Malraux' epos van het oosten

André Malraux, La voie royale
Ed. Bernard Grasset. Paris, 1930

Het probleem van den zin des levens omgeslagen in zijn tegendeel: de obsessie van den dood. Al in Les Conquérants schemerde dat motief door, hoorde men het als een donkeren ondertoon, hier is het dominant geworden. Malraux heeft dieper gereikt nu en is zichzelven nader gekomen. Maar tevens was er een winst: bleef het eerste werk eigenlik meer tot kunst verdiepte en verinnigde journalistiek, stond het nader aan de dingen en de mensen, hier is de kunstenaar oppermachtig en heeft zich de kunst verpuurd, is de verborgen zin zèlve tot aangrijpende verbeelding gerijpt, gegoten in een meesterlik beheersten vorm. En zo blijkt dan hier het spannende verháál middel, ontroert niet het heftigst de diepgepeilde menselikheid der personen, maar herkennen wij in dit boek het enig ware kenmerk van alle grote kunst: de dingen en gebeurtenissen zijn tot symbolen geworden van huiveringwekkende draagkracht, gestalte en idee zijn versmolten met de natuur tot een magise atmosfeer, waarin zich de afgronden der menselike ziel openen, en het demonise mèt het divine tot ontstellende openbaring komt.

La Voie Royale, de verloren weg van eeuwen geleden, met zijn ineengestorte en welig-overwoekerde tempels, verborgen in de schemerige diepten van het sluipend alles opvorderende oerwoud. ‘Décomposée par les siècles, la Voie ne montrait sa présence que par ces masses minérales pourries, avec les deux yeux de quelque crapaud immobile dans un angle des pierres.’ De visie van dit tropies woud, met welks sombere krachten Claude en Perken zich durvend meten om 't gebeeldhouwd steen der tempels te veroveren, is ongewoon suggestief en schept het magies-demonise, zodat het uitgroeit tot een obsessie van dood en verderf. Prachtig is het begin van den tocht:

‘Depuis quatre jours, la forêt.

Depuis quatre jours, campements près de villages nés d'elle comme leurs bouddhas de bois, comme le chaume de palmes de leurs huttes sorties du sol mou en monstrueux insectes; décomposition de l'esprit dans cette lumière d'aquarium, d'une épaisseur

[p. 116]

d'eau. Ils avaient rencontré déjà des petits monuments écrasés, aux pierres si serrées par les racines qui les fixaient au sol comme des pattes qu'ils ne semblaient plus avoir été élevés par les hommes, mais par des êtres disparus habitués à cette vie sans horizon, à ces ténèbres marines.’ - ...‘cette fermentation où les formes se gonflaient, s'allongeaient, pourrissaient hors du monde dans lequel l'homme compte...’

En tegenover dat geweldige woud deze twee mannen: Claude en Perken, de nog jeugdige Fransman en de overrijpe Deense avonturier, beiden ‘conquérants’, maar dan in denzelfden bitteren zin van het woord als Garine. Zij hebben elkaar gevonden in de ontbinding der erotiek, de verwelking hunner naïeve levensdriften, ze zijn aan elkaar gebonden door dit éne: l'obsession de la mort. Maar deze twee mensen, wien de bittere uitspraak ontvalt, dat er maar één sexuele perversie is: ‘le développement de l'imagination, l'inaptitude à l'assouvissement’, die de vrouw als begeerd ideaal niet meer kennen, wien zij niet langer lichaam, maar mógelikheid is geworden, - hen drijft inwendig tòch een zucht naar heroïsme: Claude, evenals Garine het leven een absurditeit achtend, met de begeerte méér te bezitten dan zichzelven, in een dadendrang die een vlúcht is: ‘échapper à la vie de poussière des hommes qu'il voyait chaque jour...’ en Perken met zijn droom van heersen, leiden, zich verzetten en zich rechtvaardigen, heimelik hoofd van nog niet onderworpen grensstammen in Noord-Cambodzja, de opstandige tegen dood en ondergang, revolterend tegen oud worden en tegen alle verval dat is als de dood in het leven, Perken, de enige aan boord van het schip waarop zij Oostwaarts reisden, die het woord ‘énergie’ eenvoudig uitsprak.

Perken verlangt geld om aan mitrailleurs te komen en zijn invloed onder de Laos te kunnen bevestigen, maar dit verlangen dekt een ander: den dood te ontwapenen, zich te doen gelden, zichzelf te vinden. Met ontroering en aarzeling spreekt hij van Grabot, den avonturier, die om zich te kunnen wreken een zijner ogen opofferde, de man die leefde met zijn revolver in de hand, om ongebreideld moedig te kunnen zijn, wetend, dat het niet erg is zelf te sterven, maar wel gedood te wòrden. Ook Perken is bezield door die levensdrift, die den eigen dood voor zich opeist als dáád en vreest, dien te ondergáán. Het is de begeerte te bezitten, het leven, de dingen, en den dood, zoals men een vrouw in bezit neemt, - in beide openbaart zich straks de bitterheid, dat de mens niet kàn bezitten, omdat alles hem tòch vreemd blijft; evenals in de vrouw verlangt Perken ook van het leven niet de dingen zelf, maar... les possibilités. En hoe bitter later de ontgocheling, als de reeds ten

[p. 117]

dode gedoemde Perken van de geslachtsdaad moet beseffen: ‘jamais il ne trouverait dans cette frénésie qui le secouait autre chose que la pire des séparations. On ne possède que ce qu'on aime.’ De onmacht, de verwording, de levende dood, dàt is de obsessie van Perken. ‘La vraie mort, c'est la déchéance... Vieillir, c'est tellement plus grave!’

Ook in Claude leeft deze angst. ‘L'austère domination dont il venait de parler à Perken, celle de la mort, se répercutait en lui avec le battement du sang à ses tempes, aussi impérieuse que le besoin sexuel. Être tué, disparaître, peu lui importait: il ne tenait guère à luimême, et il aurait ainsi trouvé son combat, à défaut de victoire. Mais accepter vivant la vanité de son existence, comme un cancer, vivre avec cette tiédeur de mort dans sa main...’

Het gewelddadig uitbreken der sculpturen, na vele teleurstellingen eindelik gevonden, door rozen overwoekerd, is een verbitterde kamp tegen het grote, onverbiddelike en dreigende dat hen omringt en belaagt, het is een daad van bruut geweld tegen den dood en zijn verloren rijk, het is tevens onheilszwanger als een heiligschennis. Het is hier, waar het weerbarstige steen en het hete, giftige loerende woud één worden met de vlucht der ossendrijvers en de verraderlike pijlspitsen, door de vijandige Stieng in den grond gestoken, dat de beklemming van het magise en bovenmenselike supreem overheerst.

Ze vinden Grabot, maar blindgestoken, vastgebonden in het gestel van een donkeren molen, verdierlikt en vervuild, een jammerlike slaaf die als een beest ronddraaft in zijn kring en losgesneden zelfs nog den wil mist tot een zelfstandig gebaar, automaties terugvallend in zijn blinden tredmolengang. Grabot, de man die alles durfde, omdat hij dacht te kunnen sterven naar eigen wil, Garbot, een levend dode, verschrikkeliker dan een gestorvene.

Maar als ook hen dit einde wacht, komt in Perken de levensdrift tot een waanzinnigen opstand, in een krampachtige en verwoede heroïek: ‘Toute pensée précise était anéantie par ces têtes aux aguets: l'irréductible humiliation de l'homme traqué par sa destinée éclatait. La lutte contre la déchéance se déchaînait en lui ainsi qu'une fureur sexuelle, exaspérée par ce Grabot qui continuait à tourner dans la case comme autour du cadavre de son courage. Une idée idiote le secouait: les peines de l'enfer choisies pour l'orgueil - les membres rompus et retournés, la tête retombée sur le dos comme un sac, le pieu du corps à jamais planté en terre, - et le désir forcené que tout cela existât pour qu'un homme, enfin, pût cracher à la face de la torture, en toute conscience et en toute volonté, même en hurlant. Il éprouvait si

[p. 118]

furieusement l'exaltation de jouer plus que sa mort, elle devenait à tel point sa revanche contre l'univers, sa libération de l'état humain, qu'il se sentit lutter contre une folie fascinante, une sorte d'illumination.’

Maar dit offer wordt door het leven niet aanvaard. Op het moment zelf van deze heroïse poging tot zelfverwerkeliking, die hem en zijn makkers redt, verwondt hij zich, struikelende, aan een in den grond gestoken pijlspits. En aan zijn verwonde knie, die gaat etteren, sterft hij langzaam, sluipend, zo langzaam, dat hij de bitterheid van den dood in het leven leert kennen, dat hij zijn machteloosheid ervaart, dat hij zijn leven nutteloos weet, en zijn woord en zijn invloed in zijn eigen streek, onder de Laos, voor immer krachteloos. Het is in deze aangrijpende marteling van den ontredderden en ten dode gedoemden overwinnaar, dat dit ontroerende boek culmineert. Hij wéét te sterven, maar zijn verlangens reiken verder dan zijn dood, die zijn bewustzijn weigert te aanvaarden: ‘Quand j'en sors, je voudrais au moins... Claude? - Je t'écoute, voyons. - Il faudrait que ma mort au moins les oblige à être libres. - Qu'estce que ça peut te faire? Perken avait fermé les yeux: impossible de se faire comprendre d'un vivant.’

Stervend en machteloos ziet hij de invasie van den spoorweg in zijn gebied, de springende mijnen, dreigend reiken de hoge rookkolommen van de verdreven Stieng boven de wouden uit, immer nader. Hoe navrant dat beschouwen van zijn eigen hand, die machteloos op zijn dij ligt, als een ding, niet meer van hem. Hoe treffend de haat van den reeds-als-dode tegen den levende en tegen het leven zèlf, dat onbarmhartig voortgaat, en het besef, als een huiveringwekkende bekentenis, dat de mens in dit bestaan immer en onverbiddelik alleen is, alleen met zichzelven tegenover al het andere, tegenover de bedreiging van het leven en tegenover de bedreiging van den dood. Tot het laatst toe is er de kamp tegen den ondergang, en op het eindelike ogenblik is er nòg, bijna uitdagend, dit woord: ‘Il n'y a pas de mort. Il y a seulement moi...’ met de bittere kreet: ‘moi... qui vais mourir...’

De zin van het leven, de eenzaamheid der ziel als in een woestijn, de eeuwige bedreiging van den dood. De weg, die verloren raakt, de koninklike weg van het leven. En met dit machtige en fel-ont-roerende werk, dit boek van grote diepte en scherpe bitterheid, zet Malraux een omvangrijker arbeid in: Les puissances du Désert. Wanneer de andere delen zo supérieur zijn als La Voie Royale, zal het tot de grootste werken der hedendaagse Europese literatuur mogen worden gerekend.

Johan W. Schotman