Critisch Bulletin. Jaargang 2

[p. 97]

[Nummer 4]

Jakob Wassermann II

Wassermann heeft een kleine biographie geschreven ‘Mein Weg als Deutscher und Jude’, waarin hij vertelt van zijn liefde voor Duitschland en van de moeilijkheden die men er hem als Jood in den weg heeft gelegd. Het heeft hem vooral pijn gedaan dat Duitschers hem niet geloofden en dat men de echtheid van de Germaansche menschen die hij zoo graag schilderde, in twijfel trok. Tegen onwil en vooringenomenheid valt echter niet te vechten. Wassermann kan terecht beweren dat zijn voorouders sedert eeuwen en eeuwen het Frankische Zuid-Duitschland bewonen en met dien grond verbonden zijn, men wil hem niet als volbloed Duitscher erkennen. Op lateren leeftijd heeft Wassermann hierin leeren berusten en stelde hij zich tevreden met zijn wil en zijn schepping, onverschillig wat de menschen daarvan denken. Maar hoewel hij geen afstand wil doen van zijn recht op Duitscher te zijn, hij wenscht ook Jood genoemd te worden. ‘Der Jude als Orientale’ is hem sympathiek, ‘der Jude als Literat’ niet. Dit zijn maar woorden. Wassermann verstaat hieronder dat hij de krachtige, scheppende Jood liefheeft, en de zich in de wereld der Westersche intellectueelen tehuisvoelende, glosseerende en kommenteerende Jood niet. Intusschen hebben zijn Joodsche stamgenooten meer recht om boos op Wassermann te zijn dan de Duitschers. Die Joden toch heeft hij met de oogen van een vreemde bekeken, zoo zelfs dat er bij hem iets van de Middeleeuwsche Jodinnen aanbidding (Ruth in ‘Christian Wahnschaffe’) en van de Joden-verkettering (in ‘Gän semännchen’, Waremme in ‘Maurizius’) der Christenen terug te vinden is. Hij is op zùlk een minderwaardige wijze Jood dat voor hem het probleem en het lot van het Joodsche volk slechts samenvalt met wat hij persoonlijk aan last en lust uit zijn Jodendom trekken kan. Hier mist hij ieder verantwoordelijkheidsgevoel. Toch zal hij toen hij ‘Der Jude als Orientale’ verheerlijkt heeft, onbewust misschien aan zichzelf gedacht hebben. Zijn karakter lijkt weinig op dat van andere Duitschers noch op dat van andere moderne Joodsche schrijvers. Zijn stroefheid en strengheid, zijn ontzaggelijke kracht in het verachten en het verwerpen doen werkelijk nog het meest denken aan die van oude profeten. Wat het ghetto en de omzwervingen den Joden genomen heeft, eenheid, onwrikbaarheid, constructielust, dat heeft Wassermann zeker teruggekregen, maar wat het ghetto zijn voorouders geschonken heeft, zachtheid, humor,

[p. 98]

vergevingsgezindheid, relativiteitsgevoel, dat mist Wassermann ten eenen deele. Wassermann's menschlievendheid is in abstracto geboren, zooals die van Walther Rathenau. Het zijn mannen die houden van de menschheid, maar ze vergeven den éénen mensch niets. Hoofdfiguren van Wassermann's eerste boeken als Ignation in de ‘Juden von Zirndorff’ zijn kwalijknemers. Maar het is zeer merkbaar dat Wassermann zelf die soort vagen edelen zin niet als het hoogste telt en dat hij in welwillendheid de mooiste praktische vorm van menschenliefde ziet. Die welwillendheid heeft hij op zichzelf moeten veroveren. In zijn ‘Rede über Humanität’ gaf hij dit op expliciete wijze te kennen. Zijn Daniël Nothafft uit ‘Gänsemannchen’ leert aan het slot van dit werk dat het goed is den menschen te raden en aangenaam te zijn. Wahnschaffe zoekt zelfs de lijdenden op en wil zijn deel van het leed der menschen gedragen hebben en de menschen van een last verlossen.

Wassermann is een donker mensch. Hij heeft zichzelf weleens met een mijndelver vergeleken. Hij wil de primitiefste instincten der menschen kennen en de oorspronkelijkste motieven hunner handelingen. Hij wil de maatschappij overzien in breedte en diepte, vanaf haar uiteinden: aristocratie van geboorte en geld; pauperdom en prostitutie.

Maar Wassermann is niets dan een donker mensch. Bij zijn ontzaglijken verbeeldingsrijkdom mist men de nuance. Het geheele gamma der lichte kleuren, der hooge tonen is zijn ziel en dus ook zijn werk vreemd. Plechtig, ernstig, somber, angstig, dat zijn de adjectiva die bij ieder van zijn hoofdstukken en onderhoofdstukken passen. Humor poch ironie kan men er in vinden. Die gaven haat hij en miskent hij. Maar ook blijheid en vreugde kan hij niet met vreugdige woorden oproepen. Zulke zielstoestanden en tafereelen moet hij wel nu en dan beschrijven, maar hij kan dat niet anders dan met aanhouding van den somberen of plechtigen hoofdtoon. Over iederen zin hangt de vage ‘appréhension’, de stille, onbepaalde angst. Zijn eigen jeugd is te onbestemd en te bitter geweest en heeft hem niet geleerd te lachen.

Wassermann kan natuurlijk geen stemmingsnuancen in zijn stijl scheppen omdat zulke nuancen met een kunstenaar geboren worden en men ze niet maakt. Maar wat dàt deel van de techniek van zijn kunst betreft dat aan wil onderhevig is en voor veredeling vatbaar, de bouw van den zin, de constructie van het geheel, geen heeft als hij al zijn zorgen hieraan besteed. Wassermann's zin is kort en gedrongen, kernhard en begrijpelijk. Al lang voordat dit b.v. in Nederland weer mode werd, heeft hij het vermoeiende

[p. 99]

adjectief dat nooit mocht wegblijven, gebannen. In zijn ‘Lebensdienst’ prijst hij het werkwoord als de veelzeggende en meest evoceerende zinsspil aan. Hij laat zich in den zin nooit tot stijl en beschrijvingsvirtuositeit verleiden en of hij met enkelen zinnen een avondlandschap dan wel een kamer, een kleederdracht moet weergeven, hij blijft zeer, zeer sober.

Tegenover die soberheid in iederen aparten zin staat zijn bepaalde vernuftigheid en virtuosendom als bouwer van romans. Het komt mij voor dat Wassermann van nature geen makkelijk vormgever was. Zijn eerste werken, ‘Die Juden von Zirndorf’ in het bijzonder, deden dit vermoeden. Hij stelde zich toen tot taak het proza der meesters van de technische zijde bekeken, te bestudeeren: Dickens, Cervantes, Dostojewski. En al oefenend en studeerend en verwerpend en herbeginnend, vond hij in den Caspar Häuserroman de goede, vloeiende vorm. Maar nu ging hij steeds verder, voelde zich heer van iedere verbeeldingssituatie en maakte in zijn ‘Gänsemännchen’ en ‘Christian Wahnschaffe’ de kunstigste constructies. Ware zijn ernst niet zoo groot, zulke boeken zouden inderdaad te veel aan het schaakspel doen denken en de personen aan schaakfiguren die de schrijver naar zijn wil voor- en achteruit kan schuiven. Men diene te weten dat Wassermann ook werkelijk een ijverig en uitstekend schaker zijn moet. Een allereigenaardigste constructie bracht zijn ‘Der Fall Maurizius’, een verhaal dat tegelijkertijd retrogadeert en avanceert, het verleden uitgraaft om in 't heden naar voren te komen.

Toch moet men erkennen dat de constructieve virtuositeit, 't is ook de eenige die dezen ernstigen schrijver kenmerkt, de natuurlijkheid van zijn boeken schaadt. Wassermann's romans gaan ons boeien na zoo ongeveer de eerste vijftig, zestig bladzijden; dit is begrijpelijk omdat deze eerste pagina's eenvoudig de dam- of schaakstukken opstellen en het nog even duren zal voor we door hun onderlinge strijd en verhoudingen gepakt zullen worden.

Ik geloof dat Wassermann als leeraar van den tijd weinig invloed zal hebben. Zedelijken invloed uitoefenen kan alleen hij, die zich één euvel uitkiest en met heel zijn leven dienen wil om dat te verbeteren: sprekend, schrijvend, preekend, schreeuwend. Wanneer Wassermann na zijn Maurizius heel Duitschland en daarna de wereld bereisd had om over de gevangenisschande te spreken, er nog eens en nog eens over had geschreven en er in al zijn boeken op terugkwam, misschien dan... Misschien ook wordt de ethische invloed dien Wassermann had kunnen uitoefenen, nog verminderd doordat hij geen Germaan is en tot een naar zijn bloed vreemd ras

[p. 100]

spreekt. Naar Rathenau heeft men ook slechts met een zeker nijdig schouderophalen geluisterd.

Maar de man Wassermann is zelf een ‘Gestalt’ geworden voor hen, die hem kennen en de meeste van zijn boeken hebben ons ‘Gestalten’ gebracht. Hij is alleen en in waardigheid. Zijn werk geeft niet in het bijzonder een tijd weer, maar is ten volle de weerspiegeling van een zeer apart, zeer groot mensch, die nog niet geweest is en niet weer komen zal. Zijn eigen uitzonderlijk breede en diepe verbeelding heeft Wassermann in het romantisch oeuvre verwerkelijkt en men voelt dat deze mensch geen leed voor niets doorleefd, geen mensch voor niets gekend heeft. Alles diende, alles ging in de louteringskroes; met stalen wil, met harden eisch aan zichzelve, maakte hij voor ons, met ervaringen en verbeeldingen, verlangens en teleurstellingen, ideeën en verontwaardiging, werkelijkheid en wenschelijkheid, het groote complex van zijn gave romangebouwen.

Siegfried van Praag