Critisch Bulletin. Jaargang 2

Indische novellen

Verhalen uit het verre Oosten door Annie Salomons
N.V. Mij. tot verspreiding van Goede en Goedkoope Lectuur, Amsterdam, 1931

De Indische verhalen van Annie Salomons dragen voor het meerendeel een anecdotisch karakter, d.w.z.: ze geven het kleine, bijzondere gebeuren, dat door zijn bijzonderheid interessant wordt. Het zijn alle even zoovele ‘gevalletjes’, die echter stuk-voor-stuk het Indische leven van de eene of de andere zijde fel en duidelijk typeeren. In deze typeering schuilt niets van het navrante, dat elders wel eens, wanneer Annie Salomons over Indië sprak, door haar stemgeluid heenklonk; - integendeel, er ligt iets van verzoening, van berusting bijna, in de atmosfeer, waarmede zij hier het Hollandsche Oosten omhangt. Haar toon verheft zich nimmer

[p. 79]

rot verontwaardiging of opstandigheid, maar blijft rustig-begrijpend en vergevend; - die toon is, zou ik bijna zeggen, doorvloeid van een Oostersche indolentie, - en deze indolentie versterkt wel vaak de gewenschte suggestie, maar doet soms ook (daar de schrijfster toch nooit gehéél loskomt van haar Westersche zielsbewogenheid) een beetje goedig-sentimenteel aan. Ook trilt er niet zelden iets van medelijdende ironie door hare woorden, of beter: door het licht waarin zij ons het Indische leven en de Indische menschen laat zien (voorbeeld: het verhaal der groteske verkleedpartij bij een Indische begrafenis).

Soms lijkt het ‘geval’ dat ze beschrijft, wel wat gezocht, of het schijnt in zijn gevoelswaarde verstard te zijn, zooals de vertelling van het Kerstfeest in de gevangenis met den Duitscher die ‘O Tannenbaum’ begint te zingen, en den matroos die het gebruikelijke, goedaardig-ruwe zeemansjargon er uit slaat. Zulk een vertelling kan dan, juist omdat ze zoo weinig bijzonder is, zich niet tot een algemeenheid van menschelijk leven verdiepen, hetgeen de schrijfster in de overige dezer stukjes veelal wèl gelukt. Die algemeenheid is in dat geval voor den lezer wel niet verrassend van nieuwheid, ze werkt wel niet als een plotselinge, bewustmakende kracht, maar toch: ze is er.

Meer echter nog dan door hunnen inhoud gelijken deze verhalen door de wijze waarop ze gelanceerd worden op de goed-vertelde anecdote. Om de aandacht te wekken en te spannen beginnen ze eenigszins weidsch van allure, en de schrijfster doet daarbij haar best om te suggereeren dat het wel heelemaal echt wáár gebeurd is, wat ze vertelt; - behooren deze weidschheid van opzet en deze suggestie van waarachtigheid niet beide tot den habitus van de anecdote? En is het niet tevens typeerend-anecdotisch, dat het geheel dan aan het slot vrij haastig uitloopt op een pointe, die eigenlijk het eenig doel blijkt te zijn en om wier wille men den grootschen opzet, als iets vrij overbodigs, zeer spoedig vergeet en... vergeeft.

De parallel met de anecdote is in het bovenstaande echter volledig ten einde gekomen en ze zou geen haar-breed verder door te trekken zijn. Want hier is geen sprake van de goedkoopheid en van de innerlijke voosheid, die menige anecdote, ook de historische en literaire, zoo duidelijk kenmerkt; ge krijgt geen smaak op uw tong alsof ge een beetje om den tuin wordt geleid; ge vraagt u aan het slot niet af, wáárom het eigenlijk verteld werd, en ge zijt niet verplicht tot een geforceerd lachje. Integendeel, - de pointe, waarheen het verhaal als naar een hoogtepunt gevoerd wordt, is dikwijls zeer verrassend en niet zelden geestig, - en ze is altijd opgeheven

[p. 80]

in een atmosfeer van geestelijke voornaamheid. Men zie bijvoorbeeld naar de geschiedenis van het mooie, luchthartige inlandsche vrouwtje Siti Soendali, een vertelling die mij even denken deed aan een enkele der ‘Amours Marocaines’ van Henriette Celarié, maar die veel beter is, geestiger, met even ook een trek naar het delicaat-ironische, waaraan alle satyre vreemd is. Het gebeurende voert hier tot een verklaard besef omtrent tweeërlei zéér verschillende menschelijkheid: aan den éénen kant die van Siti Soendali zelf, naïef en sluw, maar naïef op aanbiddelijke wijze en van een sluwheid die dadelijk doorzichtig is; - aan den anderen kant de Westersch-verstandige, en óók Westersch-gevoelige menschelijkheid van den jongen controleur, eveneens nog onrijp, doch onrijp als overgangsstadium, niet als permanente qualiteit, en nu juist op dàt oogenblik, tegenover hare infantiele geslepenheid, uitgroeiend tot het meer-volwassene. Beide partijen verliezen jammerlijk het duel waarin ze tegenover elkaar staan, - beide zijn lichtelijk belachelijk zonder dwaas of grotesk te worden, en beide wekken in ons een zachte verteedering.

Evenals in dit verhaal van Siti Soendali wordt de schrijfster ook elders gedreven door de tam-philosophische begeerte tot het verzoenen der tegenstellingen van het leven, - soms wordt het niets meer of minder dan een soort geestelijke ‘Ausgleich’, zooals in de geschiedenis van den pas in Indië aangekomen Hollander, die zijn ouden vriend bezoeken gaat. - Door dit wegwerken der antithesen missen deze verhalen de felheid van het moderne. Wel wordt de innerlijkheid des levens naar boven gebracht, maar het blijft een bewust uitgraven volgens de regelen der kunst (systeem: psychologische roman) en het verschijnt nergens als een, door oncontroleerbare oerkrachten gedreven, eruptie. Het is hierdoor misschien bovenal dat dit jongste werk van Annie Salomons niet het ideaal nadert der meest-voortreffelijke literaire kunst en slechts waardeerbaar blijft (maar dan ook in hooge mate waardeerbaar) als goede, beschaafde lectuur.

Herman Poort