Critisch Bulletin. Jaargang 2

[p. 61]

Het epos der Kozakken II

Michail Scholochow, Der Stille Don; krieg und revolution
Verlag für Literatur und Politik, Berlin-Wien, 1930

Het tweede deel van het prachtige Kozakken-epos brengt in aansluiting op het slot van het eerste de kroniek der schokkende, wereldaangrijpende feiten, die zich na de eerste oorlogsjaren tegen het jaar '16 en '17 voordoen, en die de voorbereiding moeten beteekenen voor een nieuw en - beter Rusland. Het massale uittrekken der Kozakkenregimenten is aan het slot van het eerste deel beschreven; eveneens de nog individueele ervaringen van enkele daarin voorkomende personen, die voor het eerst worden gedwongen, de wapens te verheffen tegen lieden, die zij nooit gezien hebben, die zij geen wrok toedragen, maar die zij op bevel der officieren moeten vermoorden. De ontzettingen van het eerste dooden, de krampachtige zenuwsloopende visioenen van doodslag en verderf zijn door Scholochow met een pijnlijke, maar meesterlijke oprechtheid geregistreerd. Aangrijpend en prachtig is het dagboekfragment, dat de schrijver heeft ingelascht, en dat door een der Kozakken bij een gesneuvelden Petersburgschen officier werd gevonden. De geweldige tegenstellingen tusschen het leven der hoofdstad, dat hier door Scholochow met niet minder groote kennis van feiten wordt beschreven dan dat der Kozakken, worden een oogwenk fel belicht, en vormen als het ware een voorspel op het tweede deel, waarin de tegenstellingen verdiept en verhevigd worden.

Het tweede deel is één lange ononderbroken opsomming van massastrijd en -ellende, waartusschen nog hier en daar fragmentarisch afzonderlijke menschenlevens opduiken, om weer in de groote hoop te verdwijnen. Een ontzaglijk oorlogsbeeld wordt opgeroepen: lijden, ontbering, intrigue, verzet, opstand, desertie, verraad, burgeroorlog, naderende revolutie. Zelden is een stuk krijgsgeschiedenis zoo spannend en toch zoo nauwgezet en strikt van objectiviteit tot een romancompositie verwerkt, zonder dat een van beiden daar schade bij leed.

De ommekeer in bestaan en de daarmee gepaard gaande afstomping, die over de Kozakken aan het front komt, de nederlagen en de honger doen hen langzamerhand de nijpende werkelijkheid erkennen. De slechtsten vluchten in het geheim; de besten zoeken naar een nieuwe weg, naar een oplossing, die afdoende zal zijn, maar zij met hun ongeoefend denken niet kunnen vinden. Gretig wordt geluisterd naar de stemmen van onruststokers, de voorloopers van het later roode leger, men begint de fronten te verlaten; heele treinen met soldaten trekken zich terug. De burgeroorlog,

[p. 62]

eerst tegen de militaire autoriteiten, breekt uit. Scherpgescheiden en vijandig staan eensklaps boerzjoei's - adellijke officieren, grondbezitters, rijksbestuurders - tegenover de morrende, bewuste of half-bewuste en meegesleepte proletariërs, die onderling ook den vrede niet kunnen bewaren. Klein- en Grootrussen willen een eigen regeering; de Kozakken droomen voor zich van een Dongebied, waar zij onafhankelijk van het nu door hen gehate Rusland zullen kunnen leven. De ‘nieuwe gedachte’ is moeilijker, ondoordringbaarder en onbevattelijker dan de wanhopigste frontgevechten; over haar zijn de geesten verdeelder en besluiteloozer dan over de gevaarlijkste voorpostlinie's. Hoe langzaam een eenheidgedachte, dikwijls met bloedig geweld, uit de gistende gemoederen geboren wordt, toont Scholochow weer met bijna geraffineerd talent aan de hand van tallooze kleine verschijnselen en dialogen. De dorste legerrapporten en berichten zijn in den roman zoo verwerkt, dat ze deel zijn geworden van een brok literatuur.

Toch staat bij al zijn bewogenheid het tweede deel ten achter bij het eerste - trots het grooter, schrikwekkender aspect, dat massaregie nu eenmaal heeft. Het grootste deel is geschreven met de kwalijk onderdrukte weemoed van een man die weet, dat het aartsvaderlijk leven voorgoed voorbij en dat de ‘Stille’ Don een legende geworden is, dat het goede, warme bestaan van eenvoud en eerkracht plaats heeft moeten maken voor een nieuwe, door de meesten niet begrepen, nog niet bevestigde orde, die niet kan vergoeden, wat er verloren is gegaan. Deze weemoed heeft het eerste deel gemaakt tot een bijna elegische doodenklacht, die in intensiteit de krijgsfanfare's van het tweede verre overtreft.

Ondertusschen moet het derde deel nog verschijnen, en wij wachten af, of Scholochow hierin met een zelfde volheid van gevoel en plastiek zal weten te overtuigen van de schoonheid, althans van de grootheid van het nieuwe regime, waaronder hij volwassen werd en leeft. Het komt ons dikwijls voor, dat zijn waarheidsliefde sterker is dan zijn liefde voor dit regime, en dat hij niet schroomt, hiervoor uit te komen, een karaktertrek, die hij met de meeste talentvolle jonge Russische schrijvers deelt. Buiten Babel, Gladkow en Ognew zijn de beste hedendaagsche Russische auteurs niet bizonder op de nieuwste staat van zaken gesteld, en verkeeren zij uit veiligheidsoogmerken maar liever in West-Europa, waar de censuur en de beul hen niet kunnen achterhalen. Benieuwend is daarom de houding van Scholochow tegenover de Sowjets; benieuwend, omdat deze jonge auteur blijkens zijn werk niets opoffert terwille van de waarheid, en zijn kronieken van belang moeten worden geacht voor de kennis der hedendaagsche U.R. SS.

Theun de Vries