Critisch Bulletin. Jaargang 2

De jonge Fransche litteratuur

André Berge, L'esprit de la littérature moderne
Parijs, Perrin, 1930

Als het waar is dat kunst in een conjugatie van uiterlijke gegevens met het innerlijk van de kunstenaar bestaat, heeft André Berge zijn onderwerp juist en volledig behandeld.

Eerst de uiterlijke gegevens. De jonge schrijver, zegt hij, kent ze beter dan zijn voorgangers, doordat hij beter waarneemt: hij veronachtzaamt niet langer naar redelijke normen, zooals de vroegeren deden, sommige details van te voren, maar neemt ze ordeloos alle in zich op; zijn observatie is a-logisch en daardoor des te vollediger. Niet daardoor alleen: ook door zijn waarnemingsveld. Hij gaat er op uit en laat geen uithoek der aarde onbekeken; geen ook onverklaard, voegt Berge er merkwaardig genoeg bij. (Het treft hier dat men buiten de grenzen dus meer wil verklaren dan thuis, minder a-logisch wil zijn; misschien niet geheel... logisch, maar 't zij zoo!) De jonge schrijver verwerkt de gegevens ook anders: het is niet minder dan een nieuwe fantastiek die hij geeft. Op de wijze van de film breekt hij de feiten en, de wetten der natuur niet meer achtend, combineert hij de brokken op een totaal nieuwe wijze. Hij zoekt wat er achter de feiten kan zijn, tracht dit ook wel door cijfers aan te geven, verhaalt ter adstructie zijn droomen... En bereikt zoo meteen de feiten der ziel: hoe innerlijk ook, voor de kunst zijn 't nog altijd gegevens, feiten van buiten. Psycholoog wil de jonge schrijver op zijn beurt dus wezen, psycholoog van zichzelf en van anderen. Hij ontleedt allereerst, dan groepeert hij: waarbij hij hetzij zijn verstandelijk inzicht, hetzij zijn gevoelens als maatstaf gebruikt. In zijn onderzoek gaat hij verder dan vroeger wie ook: pudeur noch maatschappelijk vooroordeel houden hem

[p. 54]

tegen. Op één ontstellende vraag stuit hij iedere keer dat hij zichzelf onderzoekt: bestaat hij? Ik bedoel: is er een beginsel dat heel de inhoud van zijn innerlijk leven bijeenhoudt, heeft hij een persoonlijkheid? Hij twijfelt er aan en het smart hem. Hij meent uiteen te vallen, hij weet niet waaraan zich te wijden, waar bevrediging te zoeken: niets dwingt hem, de stukken van zijn ziel liggen verspreid en elk stuk is onmachtig. De jonge Franschman heeft niet - of meent niet te hebben - de vastheid die een Engelsche persoonlijkheid, in leven en roman, soms tentoonspreidt. De jonge Fransche schrijver herinnert zich pijnlijk wat Proust van de ‘intermittences du coeur’ heeft getoond. Somtijds denkt hij: mijn lichaam misschien is het gezochte principe. En hij verwenscht zijn introspectie, tracht zijn lichaam te voelen in sport.

Ziedaar de gegevens: welke nu zijn aard en houding der kunstenaarsziel op het moment dat deze zich met die gegevens tot een creatie verbindt? Meer dan ooit is de vraag van belang, meent André Berge, want meer dan ooit heeft de litteratuur thans expressie ten doel. En hij beschrijft de lyrische inhoud (want dat is het eigenlijk) van de werken der nu 30- tot 40-jarigen in Frankrijk. Er is een streven bij hen naar oprechtheid, niet slechts tegenover anderen, maar ook jegens zichzelf: men streeft naar zelfkennis; uiterste intellectueele eerlijkheid is een der idealen. Men wil ook het moeilijkste en het vreemdste nog formuleeren: de eerlijkheid moet ook volledigheid zijn, niets mag verzwegen. Men geeft zich zooals men is - of anders zooals men had willen worden. Men is niet tevreden met wat men is - noch met wat anderen zijn! En men zou willen vluchten, men droomt van evasie. De vlucht in de sport, in de mystiek, in het geloof, ziedaar eenige telkens gehoorde thema's, deze laatste jaren; en een gedroomde ontvluchting - bevrijding uit de contingentie - door het verrichten van daden zonder reden of oorzaak (‘actes gratuits’) is misschien het merkwaardigste zich hierbij aansluitende thema: absurde maar aandoenlijke droom der wanhoop! - Lacht men nog, dan is het door logische constateering van tegenstrijdigheden, zooals de mensch altijd gelachen heeft, of, vaker tegenwoordig, door een volkomen a-logisch behagen in een bepaald soort van onbestaanbaarheden: een verzet ook weer tegen het bestaande. Maar altijd lacht men ernstig. De vroolijkheid van een vorig geslacht, de glimlachende berusting van een France zelfs, ontbreken ten eenenmale. Allen gevoelen zich verontrust. Aan de na-oorlogsche toestanden wijten de eenen die toestand, aan de ‘absentie van God’ of een teveel aan intelligentie de anderen. De oorzaken verschillen, de wanhoop is eender. Zij onderscheidt

[p. 55]

zich bij allen tezamen van overeenkomstige zielstoestanden uit vroeger tijden (‘mal du siècle’ der Romantici) vooral hierdoor dat zij bescheidener is, zich soberder uit. Zij vermeit zich niet in zichzelf, zij zou door gelukkiger omstandigheden te niet gedaan willen worden. En zij is niet volstrekt: deze generatie heeft, ondanks alles, een taaie levensliefde. Ze ziet uit naar redding. Zal zij, met Valéry, het gevoel in zich trachten te verwoesten, om zoo te genezen? Zij vraagt het zich soms af. Of de omstandigheden door een leven van handeling verbeteren? De tekorten ontkennen, vergeten? Het positieve zoeken in het physieke leven, in wetenschap, in het leven der gemeenschap, in... revolutie, of in een terugkeer naar het absolute? Deze generatie heeft haar keuze nog niet kunnen doen.

De menging van al deze elementen heeft inderdaad wel een kunst - of een aanvang van kunst - geschapen die eigen karakter niet ontbeert; André Berge mocht het woord waarmee ze aangeduid wordt - ‘moderne’ - een beteekenis toekennen die het vroeger nooit gehad heeft. ‘Moderne’, zegt hij, beteekent hier dat men het huidige voelen en denken uitdrukt, dat uitsluitend maar dat ook ten volle; het beteekent dat men afziet van eeuwige, ‘algemeen-menschelijke’ waarden, dat men geen ideaal van volmaaktheid meer kent (zooals de klassieken het kenden), dat men slechts expressie wil van hetgeen nu in het innerlijk der menschen is, beter: wordt. Het worden is het object dezer kunst, niet het zijn. En onsterflijkheid is voor deze kunstenaars een zinledig begrip geworden.

Natuurlijk is lang niet alles hier nieuw. Nieuw - of hernieuwd - zijn de neiging naar het a-logische (vgl. het surrealisme), de twijfel aan de persoonlijkheid, de betrekkelijke ongevoeligheid die een der oorzaken van deze twijfel is, de hardheid, kunnen wij er bijvoegen, die menig jong kunstenaar, zoo niet in zich heeft, dan toch etaleert; nieuw ook de voorliefde voor sport, de zucht naar ‘évasion’, de hersenschim van de ongegronde en niet-veroorzaakte daad. Karakteristiek ook de film-fantastiek (ofschoon hier weinig bereikt is), de ernstige lach, de verbeten ongerustheid, de hoop op redding. Ik voor mij, als ik Berge geweest was, zou bovendien nog op de zoo kenmerkende absentie van dichtkunst gewezen hebben, op het overwicht van de roman, op het nieuw verlangen naar stijl dat zich, daartegenover, uit in talrijker essays. Altemaal kenmerkende trekken op het gelaat van deze jeugdige of... nogjeugdige litteratuur.

Maar van het overige is niet weinig zoo oud als de wereld - of als Frankrijk, of minstens als het moderne Frankrijk. Hoeveel gene-

[p. 56]

raties hebben nu al betuigd onder de ‘absentie van God’ te lijden? Zij schijnen in dit opzicht niet van elkaar te leeren. Elk harer staat weer verwonderd en ontsteld voor hetzelfde alternatief, of zich met illusies vleien of inzien dat de poort gesloten en de muur te hoog is... Hoevele hebben zich reeds ‘te intelligent’ bevonden om menschelijk geluk deelachtig te worden? Elk schijnt op haar beurt te moeten leeren dat men nooit intelligentie genoeg heeft en dat de ware intelligentie tot de waarden van het hart terug voert. En ook dat beweerde ‘expressieve’ karakter van de hedendaagsche kunst! Is kunst in de grond ooit iets anders dan expressie geweest? De term ‘expressionisme’ is zeker niet zonder inhoud, maar duidt slechts op een meer of een minder.

Dat nog niet veel meer dan een aanvang van kunst werd bereikt is verklaarbaar: de opgenoemde trekken harmonieeren te weinig. Er is onvoldoende convergentie in deze tendenties en elk afzonderlijk is ontoereikend om, gelijk toch het doel van alle kunst is, een positief beeld van het ware te suggereeren. Zij moeten, Berge zegt het zelf ook, nog geïntegreerd worden, nog samengevoegd in een levend geheel. Op ander gebied integreert de rede, in de kunst doet dit slechts een door rede bewaakt gevoel. Men moet deze jonge schrijvers een nieuwe bloei van hun gevoelsleven wenschen! Zij zullen dan de volledige waarheid niet leeren kennen, noch haar zeggen. Dat deden ook hun voorgangers uit het laatste der vorige eeuw niet: Barrès niet, met zijn noodoplossing, France niet, met zijn kalme skepsis, Zola niet met zijn romantisch positivisme. Dat vermochten evenmin hun onmiddellijke meesters, Proust en Gide. Maar zij zullen, gelijk die allen, naar een aspect der waarheid wijzen. Meer is niemand gegeven.

J. Tielrooy