Critisch Bulletin. Jaargang 2

De idee van Wells

H.G. Wells, The autocracy of Mr. Parham
William Heinemann Ltd. London, 1930

De beteekenis van den schrijver Wells, als figuur in het landschap van den geest, ligt bovenal in het feit dat hier een man zijn leven, zijn vele, niet alledaagsche, talenten en al de energie van een rusteloos arbeidend brein in dienst heeft gesteld van eene Idee. De idee dat leven is het scheppen van steeds hooger en edeler, fijner bewerktuigde organismen, en dat de mensch, hoogste verschijningsvorm totdusver van het leven, werd gedoemd en uitverkoren tot bewusten drager en uitvoerder der Idee. Er is geen enkele reden om aan te nemen, dat de Schepping bij den hedendaagschen homo sapiens zal blijven stilstaan. De capaciteit van de hersens van het rechtop wandelende zoogdier is nog tot in het onmetelijke op te voeren; in werkelijkheid begonnen we eerst gisteren met de kweek van ons hoogste orgaan. Deze idee verkondigt Wells met de brandende overtuiging van een bezield geloovige, zijn arbeid als publicist heeft geen ander doel dan de suggestie van zijn geloof. Een geloof dat bergen verzet, inderdaad, de verlossing van den modernen mensch uit den vloek van zijn zoogenaamde gespletenheid. Ik heb reeds eerder elders gewezen op de veel voorkomende misvatting, die dit felle, onbarmhartige levensgeloof verwart met humanistische goede bedoelingen of ethische tendenties. Iedere poging om Wells een soort verlicht vrijzinnig christendom in de schoenen te schuiven moet met de meeste beslistheid worden afgewezen. De religie van den aanbidder van het leven verschilt van den troebelen, half heidenschen doodendienst van het christen-

[p. 45]

dom evenveel als een Argentalamp van flakkerende kaarsen. Het behoort tot het gevoels-schabloon van den romanticus den ‘gouden’ schemer van de kathedraal te beminnen en het witte ‘kille’ licht van het laboratorium te haten. Maar de man der wetenschap zou bij het zachte gedempte licht dat door kerkramen valt slechts zijn oogen bederven. Het leven, in den nooit eindigenden strijd om zich te handhaven, kan geen rekening houden met menschelijke gevoelens. Maar we zijn nu eenmaal met onze affecties behept en we zullen dat wel altijd blijven, gelukkig. Zij vormen onze eenige en eeuwige bron van kracht ten verweer tegen de overweldigende machten eener blind mechanische natuur, zij maken een vijandige en onherbergzame planeet bewoonbaar. De eenige kans om ons te handhaven ligt in het aanpassen van onze gevoelens aan de zich steeds wijzigende omstandigheden. Waarmee alleen gezegd is, dat iedere tijd zijn eigen romantiek heeft; voor den mensch van vandaag ligt in deze erkenning de bedwelmende bekoring van het schoone en roekelooze avontuur dat het leven is. Wells nu heeft de romantiek van zijn tijd herkend, hij aarzelt geen seconde nut te verheffen tot hoogsten vorm van eerbied voor het leven, nut in den zin van doelmatigheid, van intuïtie om de bedoelingen van het leven te verstaan, van bereidheid met het leven mee te groeien. De mystiek van een in mondiale termen denkenden geest die, eenmaal bevrijd van ego-sentimentalisme, zich evenwichtig vermocht te oriënteeren op de verste vorderingen der techniek. De fantast Wells is oneindig praktischer dan de zelfverzekerde ‘mannen der praktijk’, de befaamde, die met beide voeten op den grond blijven en die dan ook, de eeuwen door, in hun kortzichtigheid niet veel anders konden doen dan den eenen blunder door den anderen trachten goed te maken.

Zoolang deze quintessentieele Idee, die een naar de honderd deelen loopend oeuvre geschapen heeft, zich met onverminderde vitaliteit handhaaft en nieuwe uitdrukkingsvormen zoekt, is het, tegenover dit oeuvre, niet van overwegend belang als in een enkel werk de bedoelingen niet ten volle verwezenlijkt werden. Men moet wèl onderscheiden. Een schrijver als Wells handhaaft altijd een niveau waarop niemand zich behoeft te schamen hem te ontmoeten. Maar voor deze werkers is hun levensgeloof grondslag voor, stuwkracht tot alle scheppen. De bezetenheid zelf van dat geloof drijft hen erbarmingloos aan tot pogingen boven zichzelf uit te reiken. Soms wordt te hoog gereikt; dan boeit allereerst de vermetelheid en het schouwspel van een balanceeren met krachten die kleinere talenten of minder fanatiek bezetenen onherroepelijk zouden vermorzelen. Het is ten slotte alles een kwestie van niveau. Een gedeeltelijke

[p. 46]

mislukking op een hooger plan kan een stijging beteekenen tegenover volledig slagen op een lager.

The autocracy of Mr. Parham is te zien als een poging de problematiek van den denker met de fantasie van den dichter te versmelten tot de harmonische eenheid van het kunstwerk. De verteller schreef een boeiend verhaal, half droom, half werkelijkheid, dat beantwoordt aan de beste tradities van de Engelsche literatuur; de fijne menschenkenner schiep de verrukkelijke figuren van den scholasticus Mr. Parham en van Sir Bussy, machtig geldman van plebejische afkomst èn revolutionair, menschen van vleesch en bloed beiden, ondanks den nooit geheel verholen humor en lichten spot van den schrijver. Maar het verhaal handhaaft zich niet op de hoogte van de voortreffelijke eerste deelen; de door Mr. Parham in den droom beleefde wereldcatastrofe, te schematisch van opzet, te weinig overtuigend als een onafwendbaar noodlot uitgebeeld, doet al te zeer aan als een anti-climax. Iets ontbreekt hier, dat onnoembare iets, een klaarte, een zielsgloed, waardoor ongerijmdheden vanzelfsprekend lijken en waarachtiger dan de ‘tastbare’ werkelijkheid. We bevinden ons wel in een wijd zich ontrollend zomerlandschap onder stralende zon, maar een lichte dampigheid bemoeilijkt het uitzicht op de aldoor wijkende verschieten, die ons de adembenemende sensatie van tijdeloosheid en oneindigheid zouden geven.

Niettemin, deze roman moge dan onmiskenbaar de gebreken van des schrijvers zeer groote deugden vertoonen, hij trekt meteen de groote lijn van zijn oeuvre ongebroken door. De critiek op hersenloosheid is feller en doeltreffender dan ooit. De altijd met zijn tijd meegaande Wells heeft ingezien dat de tragiek der oorlogsromans op de generaties, die na 1918 volwassen zijn geworden, geen indruk maakt. Daarom valt in zijn jongsten anti-oorlogsroman de nadruk niet op de verschrikking, maar op de dwaasheid van een nieuwen oorlog. Misschien vindt een beroep op het gezond verstand weerklank bij een jeugd, die meent verstand en techniek te aanbidden. In werkelijkheid is zij ten prooi aan de beschimmelde romantiek van verdrongen affecties. Mijn generatie was, in haar jonge jaren, overwegend en onstuimig revolutionair. Wij meenden voorgoed af te rekenen met den ouden rommel van versleten ideologieën. Maar de jonge menschen die thans beneden de 25 zijn hebben in hun meest plastische jaren de inwerking ondergaan van een noodlottige bewustzijnsverenging, die hun gevoel en verbeelding ondervoedde en misvormde. In die na-oorlogspsychose kregen de Mussolini's hun kans; er schijnt, over heel Europa, een nationalistische verstandsverbijstering gekomen. Het gevaar voor een nieuwen wereld-

[p. 47]

oorlog van dan waarlijk catastrofale afmetingen wordt daardoor steeds dreigender. En de jeugd, in haar verblinding, beseft niet, dat zij met vuur speelt en Europa aan den rand van den afgrond brengt; zij ziet de wereldpolitiek in de weeë couleur de rose van opgesudderde heldenvereering.

Die verdwazing weerkaatst Wells in een grotesken lachspiegel. In The Autocracy of Mr. Parham is de oorlog een tragische belachelijkheid, een absurditeit, een roekelooze verkwisting met verlies voor allen. Zullen de verdwaasden hun verdwazing inzien? Bestaan de Sir Bussy's, die de macht bezitten èn het gezond verstand die macht heilzaam te gebruiken? Misschien zullen ze er komen nu eenmaal een fictieve is geschapen. De verbeelding van den kunstenaar van vandaag is soms de werkelijkheid van morgen.

C. Houwaard